Biekorf. Jaargang 2

Van de Zachtlange E in 't Westvlaamsch Idioticon.

BIJ den boekstaf E bespreekt De Bo eerst dezen klinker die in onze spraakkunst doorgaans de zachtlange e genoemd wordt.

Deze e wordt nu in de taalwetenschap, ‘gedehntes e,’ de gerekte e̅ geheeten.

De Bo heeft hier twee klankwetten aangestipt. De eerste luidt als volgt:

‘De zachtlange e verwisselt dikwijls met de scherpkorte i, en somwijlen met de korte e.’

Om dit taalverschijnsel nauwkeuriger waar te nemen, zullen wij zeggen:

‘De scherpkorte i en de korte e zijn nog al dikwijls eene gerekte, zachtlange e geworden.’

Dat en is niet moeilijk om goed doen. De naamreden der voorbeelden, door De Bo gegeven, bewijst dat de woorden hier met eene gerekte e̅, elders met eene korte e

[p. 280]

of eene korte i uitgesproken, eertijds altemale met eene korte i of eene korte e spelden.

Wij vinden het voorbeeld: bezem-bessem. In 't middelnederlandsch was 't bessem, in 't angelsaksensch besma, in 't oudhoogduitsch bësamo, waaruit het blijkt dat de stam met de korte e de oudste is. De taalkunde en kan geenen verderen uitleg van dat woord verschaffen: Kluge verzendt naar beze en bast en Vercoullie naar ferula *fesula, genster, roede. Die duistere naam verdient de fijne ontledinge onzer Loquela, die nog al dikwijls eenen uitweg vindt, daar waar de germaansche spraakgeleerden verdolen.

Verder lezen wij: ketelen-kittelen. Wij zullen zeggen: ketelen is een klankgenoot van kittelen, luidens het oudhoogd. chizzilon en 't angelsaksensch citelian.

Repelen-reppelen heeft in oudere en verwante gedaanten: middenhoogd. riffeln, reffen, engelsch to ripple enz., 't gene nog nen keer toogt dat ϵ̆ en ĭ de oudste klanken zijn, wanof de gerekte ϵ̄ herkomstig is.

Hoe dat nu eenigszins uitgeleid?

Geen wonder en is 't dat de korte i tot de korte e overloopt: dat verschijnsel komen wij tegen in de drie oudgermaansche tongvallen waaruit onze dietsche tale gesproten is: maar 't en is met de korte e uit ĭ niet, dat wij hier te doen hebben.

Geen wonder en is 't ook dat de korte i en de korte e, overal in 't dietsch, in opene lettergrepen, tot eene gerekte e bedegen: bre̅ken, uit het oudnederfranksch: brëcan; hemel, uit het oudnederfr. himil; maar de korte i en de korte e die wij hier bij De Bo voor handen hebben en zien verwisselen, en staan in geene opene, maar wel in geslotene lettergrepen: bessem, kittelen, klippel, enz.

't Gene wij in 't westvlaamsch waarnemen is ook in 't oudfriesch gebeurd, en 't is misschien van daar dat die verwisselinge ĭ= gerekte e, in onze gouwsprake bewaard is gebleven.

De volgende wisselgedaanten van een en 't zelfste woord bestaan in 't oudfriesch: ĭfna, efna, evna, e̅vene. Wij en

[p. 281]

drukken maar 't minste getal der spelwijzen van dat woord, dat even beteekent, omdat ze voldoende zijn om te toogen dat de korte i waarschijnlijk mits de korte e tot de gerekte e is overgegaan.

Wat er ook van wezen moge, e̅vene staat nevens ĭfna, lijk ke̅telen nevens kĭttelen.

't Waren klinkers uit de volgende lettergrepe, eene a, eene e, of eene o die de korte i, in 't oudfriesch met ϵ̆ en e̅ deden verwisselen.

_**_*

De Bo's tweede klankwet, wegens de zachtlange e is de volgende: ‘De zachtlange e verwisselt somwijlen met eu.’

Laat ons eerst eu van kante zetten, omdat het niets anders en is als de omklank van o gelijk iedereen weet.

Zoodat wij enkel met e̅ en ō te doen hebben.

Hoe moeten wij nu de wet aanschouwen die De Bo geboekt heeft?

Lijk de korte e de klankwissel is van de korte o, zoo is ook de gerekte e de omklank van de gerekte of zachtlange o.

De middelnederlandsche gedaanten van De Bo's voorbeelden wijzen 't uit; 't Idioticon geeft: begel-beugel; evel-euvel; mezie-meuzie. In 't middelned. luiden die woorden begel, boghel; evel, ovel; mesie, mosie.

Bestaat de omklank e = o?

Ja: een weinig in 't oudsassensch, meer in 't oudfriesch.

In 't oudsassensch vinden wij: hers voor hros (ros peerd).

Door omklank hebben wij in 't oudfr., ook in opene lettergrepen: epen, epenber, kening, sletel, enz.

Uit het gade slaan van de zachtlange of de gerekte e, blijkt het, naar onze bescheidene meeninge dat ons westvlaamsch meer friesch als saksensch geverwd is.

J. Claerhout