Biekorf. Jaargang 2

[p. 252]

Mingelmaren

OP bldz. 189, sprak Biekorf van eenen opstel dien onze medewerker, Eerw. Heer Jan Craeynest, in het Belfort laten drukken hadde, en waarin hij de woorden gouwe en gouwgrave taal- en geschiedkundig verdedigde tegen de opwerpingen van eenen medewerker des Belforts, die teekent met eene D.

In ‘Het Belfort Juli n^o 7.’ stond er eene antwoorde des Heeren D.

In ‘Het Belfort Augusti, n^o 8’ staat de wederantwoorde des Heeren Jan Craeynest.

Verscheidene onzer lezers hebben gevraagd dat wij dat stuk in Biekorf zouden overdrukken. Dat doen wij zooveel te liever, omdat onze lezers, door die wederantwoorde, over de deugendheid dier verdietschingen gemakkelijk kunnen oordeelen, alsook over de opsprake, des heeren D., wiens redens daar altemale in aangehaald staan.

Hier volgt nu die opstel:

Gouwe. - Het staat ongetwijfeld den heere D. volkomen vrij, de woorden: gouwe, gouwraad, gouwgrave, gouwhuis, gouwschepen, gouwdag, gouwgilde en andere dergelijke, af te keuren en te verwerpen. Het hadde nochtans betaamd dat hij de redens, die wij bijgebracht hebben om die woorden te wettigen, nauwkeuriger overlas en ernstiger weêrleide.

Om te bewijzen dat ‘gouwe’ het geschikte woord is om provincie te verdietschen, steune ik, zegt de heer D., op het verslag dat A. Wauters miek over K. Piot's werk wegens de Pagi de la Belgique.

Dat is waar, doch onvolledig: ik steune immers nog op verscheidene andere dingen.

‘Beter hadde ik gedaan, het werk des heeren Piot zelf in handen te nemen.’

Dat bekennen wij geerne; maar en hadden daartoe nog geene gelegentheid gevonden. Het scheen, ten anderen, min noodig om deswille dat wij ons mochten betrouwen op het verslag van A. Wauters, alsook op de leeringe van Poullet, die het werk des heeren Piot gelezen heeft. Niettemin, meenende op dat zeggen des heeren D., dat er in gemeld werk mogelijks doorslaande redens stonden tegen de gebruikelijkheid der woorden ‘gouwe, gouwgrave’, zoo hebben wij Piot's verhandelinge onderzocht; doch wij en bespeurden daar niets in dat de ondeugendheid dier woorden bewijzen zou. Integendeel.

‘De oude gouwen, zegt heer D., stonden niet op den voet onzer

[p. 253]

provinciën; wij zegden 't in ons vorig artikel: het gewest, waar wij nu den naam aan geven van provincie, kon verscheidene gouwen tellen.’

D. beginne met de antwoorde te weêrleggen die wij daarop gegeven hebben. Alleenlijk willen wij hier doen bemerken dat de gouwen, die de geschiedkundigen nu ‘groote’ gouwen noemen, niet daaromtrent even groot en waren als onze huidige ‘provinciën’, maar nog al tamelijk meerder. Hetzelfste geldt voor de ‘middelmatige gouwen, ten opzichte onzer ‘arrondissementen’.

Ten anderen, dat en geeft er niet aan. Mijnheer D. zoekt moeilijkheden daar er geene en zijn. Geheel de zake is de deze:

1) Het land is, in bestierlijk opzicht, verdeeld in min of meer groote gewesten die men voor Belgenland ‘provinciën, die men voor Vrankrijk ‘departements’, die men voor Zwitseriand ‘kantons’ heet.

Kunnen wij de gewesten met eenen inlandschen name noemen?

Wij zeggen van ja; men zou die gewesten moeten gouwen heeten; en dat om vele redens:

a) Dat woord leeft nog in de tale met den algemeenen zin van: geweste, streke.

b) 't En is niet lang en kan in veelvuldige samenstelligen dienst doen om vele fransche bewoordingen uit onze tale te bannen, die daar anderszins niet uit en kunnen.

c) Dat ware reeds voldoende om, in 't gebruik, aan dat woord ‘gouwe’ den vasten en bestaakten zin te geven van ‘provincie.’ Zoo gaat men in alle talen te werke, met vele woorden.

d) Zooveel te meer dat menige Vlamingen reeds, te boeke en ook te monde, dat woord in de beteekenisse bezigen ‘zonder dat ze vierkant uitgelachen worden’.

e) Als onze voorouders, de Franken, de hoofdverdeelingen wilden aanduiden van het land, dan zeiden zij ‘gouwen’. Dat woord dus heeft eertijds in dien bijzonderen, bestierlijken zin gebezigd geweest. Dat nu de marken dier oude gouwen de zelve niet en waren als hedendaags, dat er meerdere, dat er mindere waren, dat en doet hoegenaamd niets ter zake. Mieke men tegenwoordig 8 of 11 of 12 ‘provinciën’ in Belgeland van de 9 die er nu zijn, toch zouden die nieuwe zoowel den name van ‘provincie’ verdienen als de oude.

2) Aan het hoofd van elk dier gewesten of gouwen staat een bestierder die door den Koning aangesteld is en dien men ‘gouverneur der provincie’ pleegt te heeten.

Kunnen wij die bestierders met eenen inlandschen name noemen?

[p. 254]

Wij zeggen van ja; men zou die bestieders moeten gouwgraven heeten, immers:

a) Dat woord plegen alreede vele Vlamingen, te boeke en ook te monde, met dien zin te bezigen, ‘zonder dat ze vierkant uitgelachen worden.’

b) Het grondgedacht van het woord ‘grave’ is bestierder, toeziender. Een ‘gouwgrave’ is dus een bestierder der gouwe.

c) 't En belet niet dat een ‘grave’, tegenwoordig, gemeenlijk een edelman is. Daar zijn in de hedendaagsche boek- en spreektale nog samengestelde woorden daar het woord ‘grave’ dien zin niet en heeft. Een dijkgrave, een pluimgrave niet allleenlijk en waren vroeger geen edelman, zooals Heer D. het mij doet zeggen; maar en zijn het nu ter tijde nog niet, zooals ik het inderdaad gezeid hebbe.

d) Dat zoude reeds voldoende zijn om aan dat woord ‘gouwgrave’ te houden, al ware 't onlangs voor den eersten keer in onze tale gemaakt en te boeke gesteld.

e) Zooveel te meer is dat woord aanbevelensweerdig, dat het, ten tijde der Franken, in dergelijken zin gebruikt wierd. Aan 't hoofd van geheel het Land stond de koning: aan 't hoofd der hoofdverdeelingen des lands stond de gouwgrave. Alsdan, gelijk nu, kwam achter het algemeen- of landsbestier, het gedeeltelijkof gouwbestier.

f) 't En geeft er niet aan dat, zooals Heer D. opwerpt, ‘de bevoegdheid des ouden gouwgraven, deze niet was van den huidigen gouverneur’. De oude gouwgraven, zegt Piot op blz. VII, hadden het bestier, in hunne gouwe, over het recht-, over het geld-, en over het krijgswezen. Het verschil met de bevoegheid der tegenwoordige gouwgraven en is op verre na niet groot genoeg om dat woord te doen verwerpen. Moesten wij, telkens dat de macht eens dienstmans vermindert of vermeerdert, daarom eenen nieuwen name gaan uitvinden, wij zouden er wel meê zijn! Vergelijkt b.v. de bevoegdheid van Lodewijk XIV met deze van Leopold II. Wat verschil! Nochtans wij noemen ze alle twee ‘Koning’.

g) 't En zit ook geene moeilijkheid in eene andere opsprake des heeren D.: ‘Het bestuur van deze (d.i. van den dijk-, zout- en pluimgraaf) was niet gelijk aan het bestuur van den gougraaf.’

Dat zeggen wij ook; en daarom heeten de eenen dijkgraven, pluimgraven, en de anderen gouwgraven.

h) 't En ligt ook geen bezwaar in, als heer D. zegt: ‘De oorsprong van hun gezag (d.i. van 't gezag der dijk-, zout- en pluimgraven) is niet dezelfde als van den eerstgenoemden (d.i. van den gouwgrave).’

Welke de oorsprong was en nog is van het gezag der dijk- en

[p. 255]

pluimgraven, kan ons weinig schillen. De oude gouwgraven zijn, ja, met der tijd erfachtig geworden, doch in den beginne wierden zij van den koning genoemd en konden van hem afgesteld geraken, even als de hedendaagsche ‘gouverneur’.

‘A l'époque carolingienne, zegt Poullet, Hist. polit. de la Belgique, bl. 71, le comté formait l'unité provinciale. Dans chaque comté se trouvait un seul représentant supérieur du Roi... Ce représentant supérieur était le comte, graaf, comes. Le comte était officier amovible, nommé et revoqué par le Roi.’

i) ‘Waarom bedieningen (d.i. deze der dijk- en pluimgraven aan eene zijde, en der gouwgraven aan de andere zijde), zegt heer D., die zoo oneindig van elkander verschillen, doopen met denzelfden naam?’

Wij en doopen ze met den zelven name niet. Voor de eene zeggen wij dijk- pluimgraven, voor de andere gouwgraven.

Heer D. kan nog veel min over het woord gouwschepen. ‘De schepenen, in het gou, zegt hij, oefenden niet alleen wet maar ook justicie, terwijl de Leden ozer Bestendige afvaardiging enkel stem hebben in 't kapittel van bestuur.’

Maar wat zal heer D. dan doen met onze gemeenteschepenen? Zijn deze ook rechters gebleven? Ten anderen, voor dat woord ‘Gouwschepen, Gouwschependom’ hadden wij verzonden naar Biekorf, I, bl. 301-303. Daar voorkwamen wij bovegemelde tegensprake, en zeiden als volgt:

‘'t Is waar, sedert Karel den Grooten, die het schepenschap instelde, is de macht der schepenen eenigszins gewijzigd. Nu immers en zijn ze geene rechters meer zooals te dien tijde. Doch dat en doet hier niets ter zake. Het woord zelve is gebleven en wordt op de hedendaagsche Gouwschepenen in zijn hedendaagschen zin overgebracht. Ten anderen, van oorsprongswegen en beteekent dat woord “schepen” niet eigentlijk “rechter”, maar veel eer “schaffer, zorger, berekker”, overmits de Taalkundigen dat woord in verband brengen met “scheppen, schaffen”. Van dien echt Germaanschen name hebben de Latijnen scabinus, de Italjanen scabino en de Franschen échevin gemaakt.’

De grondbeteekenisse van het woord ‘schepen’ en steut niet ‘op oude glossaria’, d.i. op oude woordenboeken; maar op de leeringe der hedendaagsche taalkundigen.

Die den ‘waarom’ willen weten van de namen ‘Gouwschepen, Gouwschepenschap, Gouwschependom’, kunnen hem vinden op hooger aangeduide blz. van Biekorf. Indien heer D. daar gadinge toe heeft zoo kan hij in dien zelfsten opstel van Biekorf insgelijks te weten komen om welke reden een minister in onze tale zou dienen Landschepen te heeten.

[p. 256]

‘Dat gouverneur, provincie, bestendige afvaardiging enz. doodgeboren zouden zijn, gelijk de heer Craeynest meent, zegt D., wordt tegengesproken door de feiten: gouverneur en provincie zijn reeds 3 a 400 jaren gangbare munt in Vlaanderen, derhalve bij ons volk vast ingeburgerd: wat zoo lang in leven blijft kan men niet als doodgeboren aanzien.’

Mijnheer D. gelieve op te merken dat wij zulke dommigheid niet gezeid en hebben.

Hij sluit zijnen opstel met deze woorden: ‘Geene overdrevenheid, zelfs niet in zake taalzuivering.’

Wij sluiten daar insgelijks meê, doch houden staan dat de overdreventheid van zijnentwege komt. Immers: gouvernenr en provincie zijn door end door vreemde en vreemdklinkende woorden. Bestendige afveerdiging, bestendige afgeveerdigde, zijn doodgeborene en slaafsch vertaalde benamingen, die daarenboven, van woordswegen, al niet vele en zeggen: want, zooals wij 't in Biekorf vermaanden, ‘burgmeesters en gemeenteschepenen zijn in der waarheid al zoowel “bestendige afgeveerdigen” als dezen die in 't Fransch députés permanents heeten’. Welnu, aan zulke woorden blijven houden dat zijne handen kraken, als men, gelijk mijnheer D., ‘evenzeer als wie ook, voorstander is van taalzuivering’, vooral nadat er goede en gemakkelijke inlandsche benamingen gevonden zijn, dat zou elkendeen overdreventheid noemen, al ware 't zelfs zake dat er iets of wat hapert aan de voorgestelde verdietschingen. Wij en zijn de eersten niet om dat te bevestigen. In het Belfort van Mei laatstleden, drukte C.B. van Brussel, over die zelfste zake en over dien zelfsten heer D., zooals volgt:

‘Met zulk een stelsel van overdreven louteringszin zullen wij bijna nooit nieuwe woorden kunnen vormen, noch de indringelingen weren, welke dagelijks meer en meer in onze taal komen nestelen.’

Wij hebben al de redens des heeren D. besproken, en zoeken te bewijzen hetgene wij zeggen. Wij verwachten van hem hetzelfste voor onze redens, indien hij voort meent bovengemelde verdietschingen te moeten kwaadkeuren en van de hand wijzen.

Jan Craeynest

OP het einde van Hooimaand van het jaar 1474 riep Leuven's Hoogschool den vermaarden Jan van Westfalen naar Belgenland, om, met den wel gekenden Jan Martens, de drukkunste in Belgenland in te richten.

De eerste boek door Jan van Westfalen gedrukt had voor hoofdinge: Petri de Crescentiis Liber ruralium commodorum. Uit den Almanak van het werk der fransche drukkers.