Biekorf. Jaargang 2

Van de zachtlange E in 't West-Vlaamsche Idioticon

BIJ den boekstaf E bespreekt De Bo eerst dezen klinker die in onze spraakkunst doorgaans de zachtlange e genoemd wordt.

Deze e wordt nu in de taalwetenschap, ‘gedehntes e’, de gerekte e geheeten.

De Bo heeft hier twee klankwetten aangestipt. De eerste luidt als volgt:

‘De zachtlange e verwisselt met de scherpkorte i, en somwijlen met de korte e.’

Om dit taalverschijnsel nauwkeuriger waar te nemen, zullen wij zeggen:

‘De scherpkorte i en de korte e zijn nog al dikwijls eene gerekte, zachtlange e geworden.’

Dat en is niet moeilijk om goed doen. De naamreden der voorbeelden, door De Bo gegeven, bewijst dat de woorden hier met eene gerekte e, elders met eene korte e of eene korte i uitgesproken, eertijds altemale met eene korte i of eene korte e spelden.

Wij vinden het voorbeeld: bezem-bessem.

In 't middelnederlandsch was 't bessem; in 't angelsaksensch besma, in 't oudhoogduitsch bësamo, waaruit het blijkt dat de stam met de korte e de oudste is. De

[p. 248]

taalkunde en kan geenen verderen uitleg van dat woord verschaffen: Klüge verzendt naar beze en bast, en Vercoullie naar ferula fesula, genster, roede. Die duistere naam verdient de fijne ontledinge onzer Loquela, die nog al dikwijls eenen uitweg vindt, daar waar de germaansche spraakgeleerden verdolen.

Verder lezen wij: ketelen-kittelen. Wij zullen zeggen: ketelen, luidens het oudhooogd. chizzilon en 't angelsaksensch citelian.

Repelen - reppelen heeft in oudere en verwante gedaanten: middenhoogd. riffeln, reffen, engelsch to ripple enz., 't gene nog nen keer toogt dat è en i de oudste klanken zijn, wanof de gerekte è herkomstig is.

Hoe dat nu eenigszins uitgeleid?

Geen wonder en is 't dat de korte i tot de korte e overloopt: dat verschijnsel komen wij tegen in de drie oudgermaansche tongvallen waaruit onze dietsche talen gesproten is: maar 't en is met de korte e uit i niet, dat wij hier te doen hebben.

Geen wonder en is 't ook dat de korte i en de korte e, overal in 't Dietsch, in opene lettergrepen, tot eene gerekte e bedegen: breken uit het oudnederfranksch: brëcan; hemel, uit het oudnederfr. himil; maar de korte i en de korte e die wij hier bij De Bo voorhanden hebben en zien verwisselen, en staan in geene opene, maar wel in geslotene lettergrepen: bessem, kittelen, klippel, enz.

't Gene wij in 't Westvlaamsch waarnemen is ook in 't oudfriesch gebeurd en 't is misschien van daar dat die verwisselingen i gerekte e, in onze gouwsprake bewaard is gebleven.

De volgende wisselgedaanten van een en 't zelfde woord bestaan in 't oudfriesch: ifna efna, evne èvene. Wij en drukken maar 't minste getal der spelwijzen van dat woord, dat even beteekent, omdat ze voldoende zijn om te toogen dat de korte i waarschijnlijk mits de korte e tot de gerekte e is overgegaan.

Wat er ook van wezen moge, èvene staat nevens ifna lijk kètelen nevens kittelen.

't Waren klinkers uit de volgende lettergrepe, eene a,

[p. 249]

eene e, of eene o die de korte i, in 't oudfriesch met è en é deden verwisselen.

_**_*

De Bo 's tweede klankwet, wegens de zachtlange e is de volgende: ‘de zachtlange e verwisselt somwijlen met eu.’

Laat ons eerst eu van kante zetten, omdat het niets anders en is als de omklank van o, gelijk iedereen weet.

Zoodat wij enkel met è en ò te doen hebben.

Hoe moeten wij nu de wet aanschouwen die De Bo geboekt heeft?

Zoo de korte e de klankwissel is van de korte o, zoo is ook de gerekte e de omklank van de gerekte of zachtlange o.

De middelnederlansche gedaante van De Bo 's voorbeelden wijzen 't uit; Idioticon geeft: begel - beugel; evel - euvel; mezie - meuzie. In 't middelned. luiden die woorden boghel; evel, ovel; mesie, mosie.

Bestaat de omklank e - o?

Ja een weinig in 't oudsaksensch, meer in 't oudfriesch.

In 't oudsaksensch vinden wij: hers voor hros (ros, peerd).

Door omklank hebben wij in 't oudfr., ook in opene lettergrepen: epen, epenber, kening, sletel enz.

Uit het gadeslaan van de zachtlange of gerekte e, blijkt het, naar onze bescheidene meeninge, dat ons West-Vlaamsch meer friesch als saksensch geverwd is.

J. Claerhout