Biekorf. Jaargang 2

Over den Germaanschen tweeklank ai

IN het voorgaande hebben wij in hoofdzake de gevarenissen vervolgd van den Germaanschen tweeklank ai in het Anglo-friesch, en ze in vergelijkinge gebracht met jongere taalverschijnsels van denzelfden aard in de hedendaagsche engelsche, hoogduitsche en dietsche volksspraken.

IV. 7. Wenden wij ons nu tot de duitsche (waaronder de dietsche) talen. Daar vinden wij eene toenadering van de a tot de i, onder den regressieven of achteruitwerkenden invloed van dezen laatsten klank.

In bepaalde gevallen is de Germaansche ai in het Oudhoogduitsch, zooals algemeen in het Oudnoordsch, door ei

[p. 137]

vervangen. Dit en is niets dan eene verbeelding van den klank, bij middel der letters of boekstaven door de Germanen aan de Roomelingen ontleend, en gelijk alle klankverbeeldingen is zij onbekwaam de geringe klankonderscheidingen der gesprokene talen voor te stellen. De ai zal wel eerst, met vermindering van den kimrechten afstand tusschen a en i, als əi gesproken geweest zijn, zooals de engelsche î in life, child, enz., bij de goed opgebrachte Londenaars tegenwoordig uitgesproken wordt; daarna zal deze tweeklank, met volledig verlies van den kimrechten afstand, tot ei geworden zijn. Later is hij in een uitgebreid gebied van het duitschsprekende land weder tot ai geworden, zooals hij ook tegenwoordig in de geleerde kringen, in de schole, op den kansel en op den schouwburg gesproken wordt. In de volkssprake luidt hij ei, ai, ae, oi, ea, ua, enz...

8. Door vooruitwerkende inlijkinge van e op i, is ei verder in ê verwandeld. Deze ê is in het Oudsassensch algemeen, alsook in het Middeleeuwsch Nederduitsch. In het dietsch is het ook meest (in het Westvlaamsch om zoo te zeggen altijd) ê die aan de oudere ai beantwoordt; waarnevens toch ook ei geldt, zooals overigens ook het geval is in het Oudnederfrankisch. Het Friesch heeft ook in bepaalde gevallen ê uit ai. In het Middelnederduitsch was dit, volgens Otto Behaghel (Grandr. der German. Philol. Band I, bl. 567) een gesloten e-klank. Mogen wij hetzelfde veronderstellen voor het Middeleeuwsch dietsch? Zekerlijk was deze ê uit ai verschillend van den gerekten e̅-klank, uit e, i en omgeklankte a in open lettergrepen: het vermijden van rijmen op ê en e̅ geeft daar een voldoende bewijs van. In tegenstelling met de ‘beschaafde Nederlandsche uitspraak’ waar ê en e̅ als gesloten lange e samengevallen zijn, is de ê in de meeste (of in alle?) gouwspraken hedendaags van de e̅ nog verschillend; daarom ook worden beide in de spraakkunsten nog onderscheiden onder den name van scherplange en zachtlange e. Zou de ê < ai misschien altijd als een min of meer duidelijke tweeklank in de dietsche gewesten voortgeleefd hebben? Dit ware moeilijk om aannemen, uit reden der

[p. 138]

jongere veranderinge waardoor deze klank is getroffen geweest. Te meer daar de ê in feeste, casteel, enz., uit de fransche e in feste, castel, enz., alsook de ê in leege uit eene omgeklankte â, denzelfden weg als ê uit ai ingeslagen hebben: en voor deze en is het zekerlijk niet geoorloofd eenen tweeklank als grondlage aan te nemen. Dat de ai nochtans in de eene of de andere streke als tweeklank kan blijven bestaan hebben, en wordt hierbij natuurlijk niet geloochend.

Wij besluiten dus uit het voorgaande dat de ê uit ai als enkele klank geheerscht heeft. Nu, het gebeurt dikwijls dat een enkele lange klank, die de stemzate draagt, met eene dubbele drukking van den ademtocht gesproken wordt: hiermede wordt beduid dat de ademtocht, die tot het uitbrengen van eenen klank uit de longers gedreven wordt, de volle kracht waarmede hij aangezet heeft laat verminderen, om aanstonds daarna met vernieuwde, doch mindere kracht, door mond en neuze uit te varen. Daardoor wordt de lange klank in twee'n verdeeld, op zulke wijze dat gedurende het tweede ademdrukken de tonge de rustlage toegenaderd wordt, ofwel den klank die aan den gegeven klinker toekomt, duidelijker voortbrengt.

9. In het tweede geval ontstaat uit den enkelen ê-klank de tweeklank ei, zooals veelal in Nederduitschland gebeurd is. Deze klank is dan aan verdere ontwikkelingen onderworpen, en alzoo hoort men tegenwoordig in Westfalen, in stede van de Middeleeuwsche ê, de tweeklanken ei, ai, oi.

Voor het overgaan van ai tot ê, vergelijkt het Grieksch, wiens aι, alhoewel nog altijd zoo geschreven, reeds van de tweede eeuw na Christus, als ê gesproken wordt; het latijn, wiens ae, uit ai, reeds in den voorchristelijken tijd tot ê geworden was in de uitsprake; het fransch wiens oude dubbelklinkende ai als é en è uitgesproken wordt, hoewel de oude schrijfwijze trouw is bewaard gebleven.

De Grieksche ϵι is eveneens reeds in de vijfde eeuw voor Christus eene gesloten ê geworden.

Voor de verandering van ê tot ei, ai, oi, enz... verge-

[p. 139]

lijkt het fransch, dat de latijnsche lange e in open lettergrepe, alsook de ê uit en+s, verwandelt in ei en oi; bij voorbeeld mê - mei, moi; mensem - mêsem - meis, mois. - De Engelschen spreken hunne lange e, dat is de gerekte a, zooals in name, en de ai, ay, enz., zooals in hail, way, als e̅i, terwijl deze in Schotland nog als gesloten e gesproken wordt. En wel! in de volkstale gaat deze e̅i, ook wel over tot ei, əi, äi. - Te Lier, Antwerpen en rondom klinkt de zachtlange e eenigszins, ei-achtig. (Ons Volksleven, 1ste jaar, bl. 12). En zonder zoo verre te gaan, hooren wij niet dikwijls, in zekere slepende stadstalen, de e̅, evenals sommige andere lange klinkers, als tweeklanken uitbrengen? Te Kortrijk, in Overleye, is eene uitsprake gele̅ize, gege̅ive voor gelezen, gegeven, heel gemeene.

De brugsche volkstale heeft ook eene neiging tot het vertweeklanken der lange klinkers; het zou mij verwonderen, hoorde men niet in den een of den anderen wijk e̅i voor e̅; nochtans en weet ik voor alsnu daar geen zeker bescheed over te geven. Verder wordt de opene e̅, die men in Westvlaanderen, met volle onderdrukking der r, in woorden hoort zooals keerse, meersch, in Kortrijk stad, alsook te Poperinghe en in de omstreken als ei gesproken.

(Vervolgt)

Alfons Dassonville