Biekorf. Jaargang 2

[p. 124]

Over den Germaanschen tweeklank ai

HET Oudgermaansch bezat eenen tweeklank ai, beantwoordende aan de Indogermaansche tweeklanken ai en oi, Grieksch αι en οι, latijn ae en oe, û. Hier willen wij onderzoeken welke de opmerkelijkste veranderingen zijn, die deze tweeklank, in den loop der tijden en tot den huidigen dage, bij een groot gedeelte der Germaansche volkeren, ondergaan heeft. Eenige voorbeelden van gelijkaardige veranderingen in vreemde talen zullen hier of daar, tot opheldering van het gezegde, en ter vergelijkinge, aangehaald worden.

I. 1. Bij het uitbrengen der klinkers grijpen bewegingen der tonge plaats, in horizontale of kimrechte en in verticale of loodrechte richtinge. Met betrek tot de kimrechte richtinge, worden de klinkers onderscheiden in innewaardsche (door de Engelschen back en door de Duitschers gutturale genoemd), uitewaardsche (front, palatale) en gemengde (mixed, gutturale-pallatale), naarvolgens dat zij uitgebracht worden met toenadering van het vorenste deel der tonge tot het hard gehemelte, of eindelijk met eene beweging der tonge die tusschen de twee voornoemde het midden houdt.

Met betrek tot de loodrechte richtinge, worden de innewaardsche, uitewaardsche en gemengde klinkers, volgens den minderen of meerderen graad der toenadering van de tonge tot het gehemelte, verdeeld in hooge (daarvoor zeggen de Engelschen high, de Duitschers hoch), leege (low, niedrig) en middelbare (mid, mittel).

Het onderstaande afbeeldsel dient om de zake aanschouwelijk te maken. Ik zette er de klanken in, die het meest noodig is aan te geven, om hetgene volgen zal verstaanbaar te maken. (Vergelijkt Eduard Sievers, Grundzüge der Phonetik, 3de uitgave).

	Innewaardsche	Gemengde	Uitewaardsche
Hooge			i
Middelbare	a	ə	e
Leege			ä

[p. 125]

II. 2. In onzen tweeklank ai, hebben wij eenen innewaardschen middelbaren a-klank, gevolgd van eenen uitewaardschen hoogen i-klank. Het was te voorzien dat de kimrechte afstand, die tusschen a en i, zooals iedereen zien kan nog al groot is, alsook de mindere loodrechte afstand tusschen de twee leden van den tweeklank met den tijd zouden afnemen, of ook ten volle verdwijnen. Wat ook werkelijk geschied is. De toenadering dezer twee klanken kon in twee richtingen plaatse grijpen, ofwel van i tot a toe, ofwel van a tot i toe.

III. 3. In het Angelsassensch is de i door progressieve of vooruitwerkende inlijkinge der a, waarschijnlijk eerst tot e geworden, met vernietiging van den loodrechten afstand. Dit verwandelde ai in ae. Zoo was het ook dat de algemeen Grieksche αι in het Baeotische land als αϵ gesproken wierd; en dat de oorspronkelijk latijnsche ai, eerst in de volkstale, later algemeen, in ae veranderde, om naderhand nog verder ontaard te worden. Zoo is het ook dat in menige streken van Duitschland de tweeklank, die ai en ei geschreven wordt, in de volkstale als ae te voorschijn komt.

Met verminderinge van den kimrechten afstand, zal in lateren tijd de uitewaardsche e veranderd zijn in de gemengde ə. Dit is de klank die gehoord wordt in de uitgaande lettergrepen der engelsche woorden baker, beggar, enz., en die nagenoeg eenluidend is met onze eind-e in gave, bane, enz. Met den tweeklank aə is het, volgens de engelsche en de buitenlandsche ‘Phonetikeren,’ dat de lange a, zooals zij voorkomt in father, farther, alms, enz., gesproken wordt. Hierbij nochtans gaat de e over tot een enkelen overgangsklank, zonder eigentlijk bepaalbare tongenstelling; en gelijk zij hedendaags wel eens door de a opgeslorpt wordt, zoo was zij in den voorangelsassenschen tijd volkomen verloren gegaan. Daaruit komt het dat het Angelsassensch eene â heeft om aan den Germaanschen tweeklank ai te beantwoorden; alzoo worden de oorspronkelijk Germaansche woordgedaanten stainaz - steen, bainam - been, in het Angsass. wedergegeven door stân, bân.

[p. 126]

4. In het Oudfriesch, dat overigens met het Angelsassensch veel gemeens heeft, is de tweeklank ai, in zekere bepaalde gevallen, denzelfden weg ingegaan. Alzoo Oudfr. klâth - kleed uit klaith. Aan de Friezen hebben wij het Nederlansche ladder, Friesch lâdra, ontleend; waarnevens het regelmatig dietsche leere - leedere in het Westvlaamsch alleen in gebruik is.

5. Dezelfde overgang van ai tot â is in sommige hedendaagsche talen waar te nemen. In menige streken van het duitschsprekende land wordt de geschreven Oud- en Middelhoogduitsche tweeklank ei - Germaansch ai, weder als ai gesproken. Verder wordt het tweede bestanddeel onderdrukt, en ai wordt â. Dit is, onder andere, het geval in de Zwitsersche stad Schaffhausen, waar men brât, fâl, lâd, enz., zegt voor het hoogduitsche breit, feil, leid, enz. (Vgl. Heinrich Stickelberger, Lautlehre der lebenden Mundart der Stadt Schaffhausen).

Bij het ongeleerde volk in Engeland wordt de î (uitsprake əi) somtijds als ai gesproken, en gaat dan verder tot â over; zoo hoort men lâf, wâz, bràdl als uitsprake van de geschreven woorden life, wise, bridle. En ik zou moeten missen, of ik heb ook Belgen hunne ei en ij, in de streken waar deze laatste tot eenen tweeklank ontwikkeld is, als â, of zoo niet, toch als ä hooren uitspreken. Met ä verbeelde ik de engelsche a in man, bad, enz., die daaromtrent overeenkomt met de Westvlaamsche e in gesloten lettergrepen, bij voorbeeld in men, bedde, enz. Voor Brabant, getuigt ‘Ons Volksleven,’ 1^ste jaar, bl. 45, dat daar de tweeklanken ij en ei veelal als ai en a voorkomen.

6. Uit de Angelsassensche â - ai heeft het tegenwoordig Engelsch, door het voegen eener lippenronding bij de gegeven tongstelling eene ô ontwikkeld. Eerst was 't eene min of meer opene ô, die later in geslotene ô overgegaan is. Hedendaags wordt zij, zooals door de gezaghebbendste ‘Phonetikeren’ erkend wordt, als tweeklank, te weten als ou uitgesproken. Zoo zijn de Angelsassensche vormen stân en bân nu stone en bone geworden. In het voorbijgaan weze bemerkt dat hierin de reden ligt waarom in zoo vele woorden eene engelsche ô (gesproken

[p. 127]

ou, geschreven o, oa, oe, enz...) beantwoordt aan eene dietsche scherplange e, eene duitsche ei. - Voor de nauwkeurige uitsprake van dezen engelschen tweeklank, vgl. Aug. Western, Englische Lautlehre, bl. 22, waar ook het gedacht van anderen aangegeven wordt.

De friesche â uit ai wierd ook reeds oudtijds met eenen klank tusschen a en o, zoo iets als de westvlaamsche lange en gerekte a in jaar, dagen, gesproken. Nu is deze klank bij streken veranderd in ou, verder in ua, enz... (Theod. Siebs, Geschichte der Friesischen Sprache, in Grundriss der German. Philologie, Band I, bl. 734.

In het gebuurte van Schaffhausen, is de â uit ai < ei < ai insgelijks verwandeld in eene opene ô, die verder in den tweeklank oa overgaat, wat ook in het Beyersch en Oostenrijksch Duitsch het geval is.

Of er iets dergelijks in onze dietsche gouwspraken omgegaan is, en weet ik niet te zeggen.

Alfons Dassonville

(Vervolgt)