Biekorf. Jaargang 1

Wansprekendheid

IN het Belfort van Slachtmaand 1890, heeft de achtbare Heer Jan Broeckaert, Lid van 's Konings Vlaamsche Taalkamer, eenen lezensweerdigen opstel laten drukken wegens ‘Taal- en Stijlzuivering’.

Daarin worden eenige voorbeelden van wansprekendheid gegeven die men volgenderwijze zou kunnen verdeelen:

1) Mismaakte woorden en wendingen:

Beweegloos, in stêe van: Onbeweegbaar, onbewegelijk, onbewogen.

Duldloos, in steê van: Onduldbaar, onduldelijk.

Schuldige eerbied, voor: Verschuldigde eerbied.

Vaderlandslievend, voor: Vaderlandlievend.

Welkdanig, voor: Hoedanig.

Zulkdanig, voor: Zoodanig.

Nevenbedoelingen, voor: Bijbedoelingen.

Welkers, voor: welks, welker.

Van af twintig frank, voor: Van twintig frank voort.

Het was of, voor: Het was alsof.

Hij sprong ter koets uit, voor: Uit de koets.

Hij ging ten huize uit, voor: Den huize uit.

Al den kant, voor: Langs den kant.

Het is hem dien ik zoek, voor: Hij is het dien ik zoek.

Langs om meer, voor: Hoe langer zoo meer.

Te dien gevolge, voor: Dien ten gevolge.

Te welken gevolge, voor: Ten gevolge waarvan.

2) Zegswijzen en wendingen die zoo kennelijk uitheemsch zijn dat een mensche geheele dagen fransch moet lezen en spreken om zoo iets over zijne lippen te krijgen:

[p. 374]

‘Dekt u, voor: Zet uwen hoed op.

Wat uur is het? voor: Hoe laat is het?

Hoeveel moet ik u, voor: Hoeveel ben ik u schuldig?

De winter is gedaan, voor: De winter is voorbij.

Dat begrijpt zich!

Ouderdomsdeken, voor: Het oudste lid der vergadering.

De piano wordt gehouden door, voor: wordt bespeeld door.’

En dan het Duitsche:

‘Opvallend, voor: Opmerkelijk’.

3) Uitheemsche wendingen die moeilijker voor uitheemsche te verkennen zijn:

‘Er is er die beweren, voor: Er zijn er die beweren.

Men heeft schoon te zeggen, in stêe van: Men heeft wel, of goed te zeggen.

Ik vind dat (je trouve que), in stêe van: Het komt mij voor dat.

In een woord, voor: Met een woord.

Woord van eer, voor: eerewoord.

Ik kom te vernemen, dat, als de letterlijke vertaling van het fransche: je viens d'apprendre, een oprecht gallicisme is, zoo gemakkelijk nochtans te vervangen door: Ik vernam zoo even - daar aanstonds, gelijk il vient d'arriver, waarvoor toch niemand in 't Nederlandsch zeggen zal: Hij komt aan te komen, vertaald wordt door: hij is zoo even - daar even - daar aanstonds - juist - pas aangekomen. Komen te is alleen goed Nederlandsch, wanneer 't het fransche venir à weergeeft, b.v. wanneer hij zal komen te sterven (quand il viendra à mourir).

Wat aangaat de uitdrukking; voor wat betreft (de letterlijke vertaling van: pour ce qui regarde) dat we dagelijks in Vlaamsche, niet in Hollandsche schriften te lezen krijgen, ook deze is een uit onze taal te weren gallicisme, waarvoor we maar te schrijven hebben zooals in 't Hoogduitsch: was mich angeht, was die sache betrifft.

Niet min wanluidend voor ieder Vlaamsch oor - herhalen wij met Heremans - is het, wanneer de dagbladschrijvers met genoegen bestatigen dat er stappen worden gedaan.’

[p. 375]

De Heer Broeckaert hadde aan vele zijner lezers grooten dienst bewezen, met bij sommige dier kwaadgekeurde zeggenschappen een woordeken uitleg te voegen.

Menigeen, bij voorbeeld, zal moeilijk verstaan waarom beweegloos wantale is, aangezien roerloos overal gebezigd wordt. De reden nochtans is gemakkelijk om geven: Loos, van den zelfsten stam als verliezen, beteekent ‘beroofd van’ en kan bijgevolge bij een zelfstandig naamwoord gevoegd worden maar niet bij een eigentlijk werkwoord. Nu roer in roerloos en is het werkwoord roeren niet, maar het zelfstandig naamwoord roer, dat men bezigt onder andere, als men zegt ‘alles in reppe en roere stellen.’ 'k En hebbe maar éénen keer, mijns wetens, in oude vlaamsche boeken een woord tegengekomen daar het achtervoegsel loos bij een werkwoord gevoegd was; namentlijk in eene vertalinge van Q. Curtius, gedrukt tot Antwerpen bij Hieronymus Verdussen ten jare 1699. Op bldz. 32 wordt het latijnsche ‘qui inexplicabile vinculum solvisset, verdietscht als volgt: ‘welcke dien ontknoopeloosen bant los maken soude.’ Maar ja, dat enkel voorbeeld en bewijst maar weinig, en, ofschoon de verveerdiger dier vertalinge veel beter zijn dietsch koste als wijlieden, toch zal hij hier wel misgrepen hebben.

Noodzakelijker nog was een woordeken uitleg bij de afgekeurde spreekwijze. ‘Er is er die beweren.’ Wegens dergelijke wendinge zeiden wij reeds vroeger, op bldz. 134 van Biekorf, ‘De Bo vermaant dat men bij het volk zoo wel hoort: Het is er die zeggen, als: Het zijn er die zeggen; zulks en was van over ouds niet zeldzaam, en nog schrijven de Hollanders ook zoo, uitgeweerd dat ze het vervangen door daar.’ Bemerkt daarenboven hetgene Brill ons leert in het 2de deel zijner Nederlandsche spraakleer, 3de uitgave, bl. 159: ‘In de uitdrukking: daar is er die zeggen, bestaat geen verschil tusschen het getal des betrekkelijken voor-naamwoords en dat des antecedents; by daar is er toch wordt menschen, personen of de zoodanigen, verstaan, en hier komt slechts het getal van het werkw. zijn niet, zooals anders, met dat van het gedachte

[p. 376]

logisch subjekt overeen, evenmin als in: het is jaren geleden.’ Dat is wel goedkeuren, doet 't niet?

Om hier maar een enkel voorbeeld uit de middeleeuwen aan te halen: In den Trojaanschen oorloge van Segher Dieregodgaf, luiden de rijmreken 1869-1870 als volgt:

Daer wasser vele blide utermaten
Dat si daer waren comen toe.

Daarom en kunnen wij, zonder dat men bewijzen bijbrenge, zulke wendinge niet aanzien voor eene wansprekendheid.

Zeggen: ‘hij is juist, hij is pas aangekomen,’ dat is schuimwoorden bezigen als men goede dietsche woorden aan de hand heeft, te weten: hij is zoo even - daar even - daar aanstonds - effen - rechts aangekomen.

Niettemin heeft de achtbare Heer Jan Broeckaert nuttig en lofweerdig werk verricht met dien opstel in het Belfort te laten drukken.

Hij en zal het niet kwalijk nemen, hopen wij, als wij hier bijvoegen dat hij zelve, in dezen zijnen opstel, sommige wendingen bezigt wier dietschdom ons tot nu toe nog niet gebleken en is:

Op bldz. 270 zegt hij: ‘In de eerste plaats behooren onder de hier bedoelde woorden...’ Dat komt men dikwijls in Hollandsche boeken tegen, ja; maar, behalve dat plaats een schuimwoord is, wierd de uitdrukkinge zelve niet slaafsch vertaald uit het fransche en premier lieu? In echt dietsch zegt men ten eersten of, wilt ge 't zoo, ten eerste; eerst ende vooral; vooruit vooral.

Op bldz. 268: ‘Het was alsof ze liever op het dwaalspoor hadden voort te slenteren dan zich de moeite te geven hunne geestesvoortbrengselen te verbeteren.’ Zich de moeite geven = se donner la peine, in stêe van ‘de moeite doen,’ dat staat wel in Kramers woordenboek, ja 't, maar daarmêe en is het nog niet al gezeid; want zijn hof aan eene dame maken, dat staat ook in Kramers, alhoewel niemand toch en zal beweren dat zoo iets geen louter fransch en is! Zoo ook en kunnen wij niet gelooven dat een zeggen als: Hij verliest zich = (hij verdoolt) in zijne uitweidingen = il se perd dans ses digressions, goed dietsch is; en nochtans dat staat insgelijks in Kramers.

[p. 377]

In dien opstel komen zinsneden zooals de volgende: Bldz. 265 ‘tegen welke, door alwie zijne taal lief heeft, met kracht dient te worden opgekomen.’ Bldz. 266: welke velen onzer schrijvers niet genoeg op het hert kan worden gedrukt. Bldz. 274: ‘Na het oordeel van bevoegden te hebben gehoord.’

Dergelijke wendingen en willen wij hier niet beknibbelen; maar 't dunkt ons altijd dat men maar bij uitzonderinge de woorden alzoo stellen en mag, en dat ‘opgekomen te worden’ ‘kan gedrukt worden’ ‘na... gehoord te hebben’ veel meer met den aard onzer tale overeenkomt.

In dien zelfsten opstel klaagt de achtbare Heer Broeckaert over het onmatig gebruik, in vele boeken en bladen, van uitheemsche woorden die ‘zoo gemakkelijk nochtans, in de meeste gevallen, door echt Nederlandsche te vervangen’ zijn. Daarin heeft hij overschot van gelijk; ook is zijne tale veel zuiverder, te dien opzichte, als deze van vele anderen. Toch zouden wij nog verder gaan als hij, en echte schuimwoorden maar te berde brengen als wij niet wel verder en kunnen. Hier immers geldt ook de meermaals aangetogene spreuke van Ledeganck: ‘Geen rijker kroon, dan eigen schoon!’

Derhalve, in stêe van:

Bldz. 265: ‘vooral in Vlaamsch-België’ zeiden wij liever ‘vooral in Vlaamsch Belgenland’ of zelfs ‘Vlaamsch-Belgen’ zoo het volk zegt, even als dat men zegt ‘in Pruisen.’

‘Het Nederlandsch wordt voortdurend verknoeid’ beter: ‘voort, altijd voort, immer voort.’

Bldz. 266: ‘Om zulke taak naar behooren te vervullen;’ beter: ‘om zulk werk naar behooren te verrichten.’

Bldz. 267 ‘aan den toets eener strenge critiek onderwerpende.’ Dat ware in 't Vlaamsch: ‘aan de keuringe, of, aan de keure.’

‘Het bewijs opleverende’ = het bewijs gevende.

Bldz. 269: ‘Zouden de werken van Vrouwe Courtmans er niet oneindig bij winnen, indien zij het verwijt konden ontgaan niet onder alle opzichten door zuiverheid van

[p. 378]

taal uit te munten?’ In de oude boeken en bij het volk zou men zeggen, met een dietsch woord, ‘uit te nemen.’

Bldz. 274: ‘Dat zij vooral niet te haastig zijn hunne geestesvoortbrengselen aan de pers toe te vertrouwen’ wij zeiden liever, in eigene tale, ‘aan den druk.’

Doch dit zij genoeg, en worde met alle vriendschepe ontvangen, zooals het met alle goedjonstigheid gezeid wierd.

Jan Craeynest