Biekorf. Jaargang 1

[p. 369]

[Nummer 24]

In den loop der toekomende maand zullen onze inteekenaren eenen zoo veel mogelijk volledigen Bladwijzer ontvangen van Biekorf, over het jaar 1890.

Rik en Rugge

RIK en Rugge zijn beide westvlaamsche afstammelingen van eenen Germaanschen Grondvorm hrugjaz.

Om dit duidelijk te maken, zijn drie zaken te bespreken: eerstens, het bestaan van eene kortere, schijnbaar onwestvlaamsche gedaante rik nevens eene langere, schijnbaar regelmatig westvlaamsche gedaante rugge; ten tweede, het vervangen van u door i; en eindelijk de k van rik tegenover de gg van rugge.

1. Dit woord behoort tot de oorspronkelijk tweelettergrepige ja-stammen, met voorafgaande korte lettergrepe. Na het werken der westgermaansche wet op de uitgaande klanken, de westgermaansche verlenging van den mede-

[p. 370]

klinker, onder invloed der volgende j en de inlijkinge dezer j, vervielen de Germaansche nominatief- en accusatiefvormen hrugjaz en hrugjam tot hrugg.

Maar nevens deze ja-stammen bestonden er ook met lange voorafgaande lettergrepe, en deze gaven, na het werken der twee eerstgenoemde wetten, eenen nom-accus.-vorm met bijblijvende i, later e; b.v. Oudsass. endi, dietsch ende. In de overige naamvallen der verbuiginge vielen beide te zamen, en deze gelijkvormigheid gaf aanleidinge tot het ontstaan van eenen nieuwen nom.-acc.-vorm hruggi, naar het voorbeeld van endi.

De oorspronkelijke gedaante is om zoo te zeggen volkomen bewaard gebleven in het Angelsassensch, en ook in het Friesch, terwijl de verlengde vorm half en half doorgedrongen is in het Oudsassensch, en omtrent volledig in het Oudhoogduitsch, waarmede het Oudnederfrankisch in dit opzicht schijnt overeen te komen.

In het Middeleeuwsch Dietsch, dat uit Friesche, Sassensche en Frankische bestanddeelen samengegroeid is, bestaan in den regel de twee gedaanten, en deze zijn in het hedendaagsch Westvlaamsch gedeeltelijk nog voortgezet.

Van daar het nooderlijk en westelijk Westvlaamsch rik, Middeleeuwsch Dietsch ric en ruc, beantwoordende aan hrugg, en het middelwestvl. rigge, het zuid-oostelijk westvl. rugge, middeleeuwsch ricge, rucge, beantwoordende aan hruggi.

Gelijksoortige zelfstandige naamwoorden voor zooverre zij nog in het westvlaamsch voorkomen, zijn de volgende:

a) Onder de mannelijke:

Hil, dat vele gebruikt is langs de zeekusten. Hulle en hille hoort men elders ook, hetzij alleene, hetzij in samenstellingen, om eenen bepaalden heuvel aan te duiden, of als name eener herberge, die in de nabijheid zulk eener hoogte gelegen is. Hul (De Bo) is misschien, niettegenstaande zijne afwijkende beteekenisse, een en het zelfste woord. Middeleeuwsch hul, hil.

Noordelijk, westelijk en middelwestvl. pit, nevens

[p. 371]

zuid-oostelijk put, middeleeuwsch put, pit. Het middeleeuwsche putte, pitte is verloren.

b) Onder de onzijdige:

Bedde is algemeen westvl. Middeleeuwsch ook bed.

Kinne, verloopen tot het vrouwelijk geslacht, is noordelijk en middelwestvl.; kin, met mannelijk geslacht, heerscht in het westen en het zuid-oosten, waar ook kint gesproken wordt. Middeleeuwsch kin, en kinne, onz. en mann. Het geslacht wankelt ook in de verwante talen.

Het middeleeuwsche kunne, kinne is misschien nog onder den korteren vorm weder te vinden in de spreuke: noch kin(d) noch ken (z. De Bo), met verandering van kin in ken, door volksmatige toenadering aan het werkwoord kennen, om de gelijkluidendheid met kin(d) te vermijden. Vergelijkt het oudere kind en kinne, aangehaald door Huydecoper (bij De Bo, i.v. ken), en het geschreven dietsch: noch kind noch kunne.

Net, onz., is noordelijk, westelijk en middelwestvl.; nette, met verloop naar het vrouwelijk geslacht, is in het zuid-oosten in gebruik. Middeleeuwsch net en nette.

Stik is algemeen westvlaamsch = middeleeuwsch stic. De overige vormen stuc, sticke en stucke zijn verloren.

Zet, dat bij De Bo aangegeven wordt, is mogelijks, nevens Oudnederfrankisch setti, de voortzetting van een Germaansch satjam; maar in welke deelen van Westvlaanderen het woord in gebruik is, en weet ik niet te zeggen.

Kudde, mudde, wedde, en wegge, wigge, die ook als oorspronkelijk onzijdig aanzien worden, komen alleenlijk, voor zooveel zij alhier gekend zijn, in den langeren vorm en als vrouwelijk voor, hetgene in het middeleeuwsch dietsch ook meest het geval was.

2. De i in rik uit u, heeft haar ontstaan te danken aan omklank. Door omklank verstaat men de verandering van eenen klinker onder de werkinge van eene i of j der volgende lettergrepe; alzoo e uit a, b.v. in bed(de), uit badjam. Min algemeen en min uitgestrekt is in het dietsch de verandering van u (= duitsche u, westvl. ou) door ü tot i; deze toch is het die wij tegenkomen in pit, rik,

[p. 372]

rigge, hil, stik, nevens put, rugge, middeldietsch hul en geschreven dietsch stuk. Andere voorbeelden, die in het middeldietsch en in het tegenwoordig westvlaamsch nog voorkomen, zijn dinne, dinken, zille, enz., nevens dunne, dunken, zulle, enz.

Bemerkt het zelfste taalverschijnsel in het engelsch: i uit Angelsassensch y (= ü) uit oudere u. Angsass. hyll, hrycg, enz., Engelsch hill, ridge (met onlidmatige e), enz. In het Friesch, gaat de u, onder werkinge der zelfste oorzake, over tot eene e die veel op de i trekt, en ook wel hier of daar door i verbeeld wordt; b.v. hreg = rugge, ken en kin = kunne, pet = put, enz. Vergelijkt nog de Allemannische vormen Rick = Rücken, dricke = drücken, die te Bern in gebruik zijn.

3. Over de k nevens gg. - De Germaansche g was een schuifklank, uitgenomen achter n, doch in de Westgermaansche talen is zij somtijds vervangen door den sluitklank g = fransche g in garder. Dit was vrij algemeen het geval wanneer zij verdubbeld voorkwam; en zeker is het dat de verdubbeling in het middeleeuwsch dietsch somwijlen nog met den sluitklank gesproken wierd. Dit blijkt onder andere uit de schrijfwijze cg, zooals in ricge. Deze g dan op het einde van een woord komende te staan, wierd natuurlijk tot k verscherpt, zooals dit met de andere uitgaande medeklinkers het geval is. Zoo spreken wij ook dach nevens dagen, hant nevens handen, jonk nevens jonge, enz.

Van daar tusschen de klanken van de onverbogen en de verbogen vormen een strijd, die niet zelden ten gunste van de eersten uitvalt; b.v. blaten, glattig, harte, letten, voor blad[er]en, gladdig, harde, leden, om des wille van blad, gesproken blat, enz. Dit greep zoo veel te gemakkelijker plaats bij rik, om reden dat de verbogen vormen, die overigens om zoo te zeggen ongebruikt zijn, al vroeg hunnen sluitklank lieten vervangen door den tegenwoordig alleenheerschenden schuifklank, waarvan de scherpe weêrga niet k maar ch is.

Laten wij daar kin, kinne, (= fr. menton), dat verschillig kan uitgeleid worden, alsook de gedaanten stik en bedde,

[p. 373]

die, misschien door wederzijdsche ontleeninge, algemeen geworden zijn, zoo vinden wij dat de gedaanten zonder uitgaande e, maar vooral deze met omklank-i, uit u, in de stamlettergrepe vasteren grond gevat hebben in de tale van de streken, waar de Friesche en Sassensche bestanddeelen als overheerschend aanzien worden, terwijl het tegendeel geldt voor het meer Frankisch gekleurde zuid-oostel. Westvlaamsch.

A. Dassonville