Biekorf. Jaargang 1

De scheeve weken

EEUWEN lang en had het volk anders niet om den tijd van den dag ga te slaan als de zonne zelve. Dan waren voor- en namiddag noodzakelijk even lang, gelijk zij nu nog even lang zijn voor iemand die op den zonnewijzer alleene zou voortgaan; de zonnewijzer was het eenigste uurwerk van den tijd. Maar ja, gaat kijkt op den zonnewijzer hoe late het is, wanneer er wolken voor de zonne zitten, of, nog beter, wanneer het duister nacht is.

Ook was 't een aanhoudend zoeken om iets uit te vinden dat t' elker stonde den tijd kon aanwijzen; zooveel te meer omdat men geheel bescheedelijk wist dat de gewone dag van 24 uren als eenheid van tijdrekeninge niet en kan gelden, vermits hij binst den loop van het jaar gestadig meerder of minder wordt.

Groot en is 't verschil niet, neen't. 't Is zelfs zoo kleene dat al de eerste uurwerken, als zandloopers, waterloopers en tandwielen het verschil niet en konden doen uitkomen.

Maar in 1657 wist de Hollander Huyghens de ‘onruste’ te bezigen, om de bewegingen der tandwielen te regelen en hij verveerdigde een uurwerk dat na menigvuldige verbeteringen zoo streekhoudend geworden is dat het, winter en zomer, voor eenen langen tijd met de meeste nauwkeurigheid de ure aanwijzen kan.

Nu hadden de sterrekundigen den middel in handen, om zelve eene eenheid te scheppen die onveranderlijk en gansch nauwkeurig was: zij namen eenen dag die de middelmate was van al de dagen des jaars, zoodanig dat 365 zulke gelijke dagen net even lang zijn als de 365

[p. 332]

ongelijke dagen die een jaar uitmaken. Die dag is 21 seconden langer als de kortste dag van 't jaar, en 30 seconden korter als de langste. 't Is die dag van middelmatige langde die sedert het begin dezer eeuwe als eenheid geldt in de tijdrekeninge, 't is die tijdrekeninge die in al de landen der beschaafde wereld gevolgd wordt, 't is volgens die tijdrekeninge dat de uren geschikt zijn en de uurslag en van steden en dorpen geregeld.

Maar ziet wat er uit volgt:

Neemt dat die middelmatige tijd op eenen zekeren dag van 't jaar overeenkomt met den waren tijd dien de zonne aanwijst: de aangenomen middag en de ware middag vallen op den zelfsten stond.

Zoo is het bij voorbeeld den 1sten in Pietmaand.

Maar te dien tijde ook zijn de ware dagen korter als de middelmatige dag. De middelmatige dagen zullen trager verloopen als de ware dagen en als de zonnewijzer middag teekent, op den 2den in Pietmaand, en zal 't nog geen middag zijn volgens de aangenomene tijdrekeninge.

Den 3den zal het verschil nog meerder zijn en altijd aangroeien tot den 1sten in Slachtmaand, zoodanig dat de middag volgens de middelmatige dagrekeninge tot gewillig 16 minuten achter den waren middag valt: de zonnewijzer zal op middag staan, terwijl het nog maar 11 u. 43 min. 41 sec. en is volgens de middelure. De zonne staat op, als het uurwerk nog maar 6 u. 48 min. en wijst en zij gaat onder ten 4 u. 38 min.; de middelure is meer als 16 minuten achter.

En, kijkt op den zonnewijzer en gij zult vinden dat hij bij zonnenopstand 7 u. 5 m. wijst en bij zonnenondergang 4 u. 55 min.

Volgens den zonnewijzer, die de ware ure geeft, is de dag rechte. Maar men gaat op de middelmatige ure voort en de voormiddag is 16 minuten te lang en de namiddag even zoovele te kort, 't verschil tusschen de twee bedraagt tot 33 minuten: wij hebben eenen scheeven dag en wel den scheefsten dag van geheel het jaar.

Met het begin van Slachtmaand, wordt de ware dag eender langden met den middelmatigen en gelijk de mid-

[p. 333]

delmatige dag tot hiertoe gestadig achter gegaan is, zoo begint hij nu in te winnen. Den 1sten van Kerstmaand, en is hij maar 11 minuten ½ meer achter en de voormiddag en is maar 23 minuten meer langer als de namiddag. Rond den 24sten in Kerstmaand komen de twee middagen overeen en de dag wordt rechte. Van dan af valt de aangenomene middag vóór den waren middag. Als de zonnewijzer op middag staat is het reeds eenige minuten na middag op de uurplaten. De dagen worden wederom scheef, met dit verschil nochtans dat de namiddag nu de langste wordt.

En alzoo gaat het geheel 't jaar door, weg end weder: den eenen keer is de ware middag vooren, den anderen keer de aangenomene: voor- en namiddag zijn ongelijkig, gelijk wij op blz. 312 en 313 geleerd hebben.

Ongelukkiglijk en kunnen wij hier voor den gewonen lezer de gansche ware redenen niet uiteendoen waarom de twee middagen zoo zelden overeenkomen.

Doch indien de lezer onze uitlegginge wel gevat heeft, zoo zal hij toch de onmiddellijke reden begrepen hebben van de scheevigheid der dagen.

Hij zal ook begrijpen dat de ure die iedereen volgt de middelmatige ure is, die somwijlen vóór en somwijlen achter de ware komt. Nooit nochtans en kan het verschil meer als 16 min. 19 sec. bedragen.

Terwijl een goed uurwerk de ware ure niet wijzen en kan, zoo kan het toch de aangenomene ure wijzen die t' allen tijde van 't jaar de zelfste langde heeft.

Die middelmatige ure wordt alle dage met den schrijfdraad van Brussel naar de bijzonderste spoorhuizen 's lands gezonden. Iedereen nochtans kan ze zelf vinden is 't dat hij eenen goeden zonnewijzer bezit; want alle jare worden de berekeningen op voorhand gedaan en in ieder land verschijnt er een dagwijzer die dag voor dag meldt hoevele uren, minuten en seconden er bij de ware ure dienen gevoegd of afgetrokken te worden om de aangenomene, middelmatige ure te vinden.

Wat nu de benaminge der 11ste maand van het jaar aangaat, zoo zal men verstaan hebben dat het woord Scheevemaand = Loefmaand (?) moeilijk kan aanveerd

[p. 334]

worden, aangezien de maand zelve niet scheever en is als welke andere maand en dat al de dagen van het jaar, op vier na, scheef mogen genoemd worden. Gelukkiglijk blijven er nog andere vlaamsche namen genoeg en onder deze mag het woord Slachtmaand verkozen worden, dat eeuwen oud is, algemeene aanveerd en op eene oude geplogentheid gesteund die de tegenwoordige vlaamsche landbouwers nog algemeene bewaard hebben en alle jare getrouwiglijk onderhouden.

Edw. Van Robays