Biekorf. Jaargang 1

Vijvoudere

WAT ook de vroegste beteekenis van het woord Vijvoudere moge geweest hebben, zeker is het dat die beteekenis van ouds her bij de Germanen in den doodboek geraakte. En toch verstaat het volk geerne wat het zegt; en daarom brengt het, meestal zonder gekende reden, ja dikwijls door ongehoorde dwangmiddelen, de woorden waarvan de bestanddeelen hem vreemde of onverstaanbaar voorkomen, in verband met andere woorden, die gelijkluidende zijn of daaromtrent, hoeverre deze ook van oorsprong en van beteekenisse van elkander verwijderd zijn. Aldus komen nieuwe woorden tot stand, zoo men zegt, door ‘volks-etymologie’ of willen weten des volks.

Zulke woorden komen voor in alle talen, meest bij de woordgedaanten die aan vreemde talen ontleend zijn.

De ‘volksetymologie’ of wilwetendheid des volks heeft bijzonder werkzaam geweest op ons vroeg onverstaanbaar geworden fifaldrô(n). De eerste omduidinge komen wij tegen in het Oudnoordsch. Daar heerschte de reeds

[p. 164]

verwrongen gedaante fifrildi, waarnevens al vroeg een mismaakt fithrildi kwam te bestaan, om te doen herinneren, zegt Fick, aan fithri = gevederte.

In het Middelhoogduitsch vinden wij, nevens het regelmatig ontwikkelde vîvalter(e de gedaante zwi-falter, zwî-falter, klaarblijkelijk in verband gebracht met zwi-, dat, in samenstellingen, ‘dubbel, twee’ beteekent. Zwifalter gaf aanleidinge tot het oudere Nieuwhoogduitsch zwiefalter (bij Huydecoper, Proeve van Taal en Dichtkunde); uit zwî-falter is het Nieuwhoogduitsche zweifalter gesproten. Het Nieuwhoogduitsch kent ook de verkorte gedaante Falter in Tagfalter, Nachtfalter; deze zal ook wel alleenlijk bewaard gebleven zijn, om reden van het bijgedacht aan falten (vouden), dat door het volk hem toegekend is. (Kluge, Etymologisches Wörterbuch, i.v. Falter).

Andere, nog erger verminkte gedaanten vindt men bij de oudere schrijvers, zooals Kiliaen en Huydecoper; te weten: Pfeifholder, Pfeiffholter, Pfeiffholder, waar de vlinder als een ‘pijphouder’ schijnt voorgesteld te zijn. Daarnevens Pifholter (Kiliaen, i.v. vijfwouter), en Pfijfolter (Junius, Nomenclator, i.v. papilio).

Bij Basilius Faber (Thesaurus eruditionis scholasticae, i.v. hepiolus) vinde ik zelfs zwyfacher, maar dit woord schijnt misdrukt; althans is het in de tafel onder den vorm zweyfalter aangegeven. Het hedendaagsche zwaabsch bezit nog Baufalter en Weifalter (Kluge, Et. Wb. i.v. Schmetterling).

Het Middeldietsch heeft, wonderbaar genoeg, de gedaante viveltre, die schijnt te beantwoorden aan een vroeger *fî-faltira of fî-filtra. ‘Vijfelter,’ zegt Kiliaen, ‘a nonnullis dicitur.’ Het ware het onderzoeken weerd of deze gedaante nog hedendaags in levende gebruik is.

De eenige hedendaagsche, volstrekt regelmatige voortzettinge van het Germaansche fî-faldrô(n), die ik kenne, is het Kortrijksche Vijvoudere. Daarnevens geldt, in de omstreken van Kortrijk, fijfoutere, alhoewel in deze gewesten de oudere f, ten minsten voor klinkers, gemeenlijk tot v verzwakt is. Toch is er een zeker getal woorden, waar v door f vervangen wordt, ofwel waar de oudere f

[p. 165]

stand houdt, en dat onder het werken van zekere oorzaken, die nog nader dienen onderzocht te worden.

Wat het veranderen van d in t aangaat, doe ik bemerken dat de verscherpinge van den medeklinker voor r, l, n, m, eene zake is, die zoowel in de algemeene tale als in het Westvlaamsch, meermaals kan waargenomen worden.

d'Arsy (uitgave van 1643) schrijft Vijvouter, en ook Vijfvouter, dat eigentlijk hetzelfste is. Zoo schreef men ook erfve, sterfve voor erve sterve, enz.

Het geijkte Nederlandsch woord, dat in de oudere en nieuwe woordenboeken te vinden is, en dat door Vondel gebruikt wordt, is Vijfwouter. In het tweede deel van dit woord, dat klankwettelijk niet en kan ontwikkeld zijn, steekt voorzeker volksmatige of misschien geleerde omduidinge. Mogelijks moeten wij er eene afleidinge van ‘woud’ in zien, aangezien vele soorten van vlinders, in het fransch Sylvains geheeten, in de bosschen woekeren en leven. Men moet ook uit de ooge niet verliezen, dat ‘wouter’ bij Heremans en Sleeckx en Vandevelde aangeteekend staat met den zin van ‘gaai.’

Ten Kate is nog verder gegaan op den weg der omduidinge. Bij Weiland immers, i.v. vijfwouter, vinden wij: ‘Volgens Ten Kate eigentlijk wijwouter en wiewouter, om de wapperbeweging der vlerken. Van wij- of wiewouwen.’ Aan wij- of wiewouwen geeft Weiland werkelijk de beteekenis van: ‘zich heen en weder bewegen.’ Zoo ook Kramers en Heremans, die wiewauwen schrijven. Beide geven ook, zooals Weiland, wiewouter = vijfwouter.

Nevens ‘vijvoudere, fijfoutere,’ bestaan in Vlaanderen verschillende gewijzigde gedaanten, zooals flinkflouter (Debo), dat geenen uitleg noodig en heeft. Men hoort ook fijflouter, fijflotter; Debo heeft flieflotter, fliefouter en flotter; ik geloove ook ievers flieflodderke gelezen te hebben: al deze vormen zijn ontstaan onder het min of meer sterk inwerken van de woorden vliegen of flodderen, flotteren, of van beide.

Eene verdere wijziginge in den zelfsten zin hebben wij in vlieghevouter, dat door L. d'Arsy aangegeven staat.

[p. 166]

Waarom het woordeken bout in samenstellingen, evenals worm, bijter, tor, aan zekere kerfdieren gegeven wordt is mij onklaar. Op zijn eigen genomen beteekent het, onder andere, ‘slagpen van gevogelte,’ in zekere gewesten ‘eendvogel;’ Kramers kent het woord ook, als provincialisme, den zin toe van volaille, canard. Maar is het om eene van deze redens dat het fransche calandre, charançon, alsook de libellula depressa van Linnaeus in het Dietsch den name dragen van koorn- of korenbout? Wat er ook van zij, dit -bout vinden wij terug in het woord vliegenbout = vlinder (Schuermans), en met den zelfsten uitgang als -vouter, wiens plaats het ingenomen heeft, in vliegenbouter (Schuermans), vliegenbauter (Loquela, 1887, halfz. 88) en fliebouter (Schuermans).

Een ander voortbrengsel van 's Volks wilde wetenschap op ons woord is de veranderinge van geslacht. Oorspronkelijk was het woord vijvoudere vrouwelijk; maar de middeleeuwsche en nieuwere gedaanten zijn mannelijk geworden, zonder twijfel na 't voorbeeld der menigvuldige mannelijke naamwoorden die eindigen met -er of met -ter.

Alfons Dassonville