Biekorf. Jaargang 1

Vijvoudere

ONDER de menigvuldige namen, die zoo wel in Dietsch- als in Duitschland den dagvlinder gegeven worden, is er een die de volle aandacht weerdig is van den taalvorscher, te weten, de naam ‘Vijvoudere’, die te Kortrijk in gebruik is.

Dit woord wordt op Westvlaamsche wijze vivud(e)re uitgesproken (i en u = hoogduitsche korte i en u: fransche i van ville, fransche ou van vous.

Ik en wil hier maar steunen op de uitsprake van ij, Westvlaamsch ï uit Germaansch î, en ou, Westvl. ù uit Germ. ol en al voor tandstaven. Over de uitsprake van den uitgang -dere zouden ook bemerkingen te maken zijn, die ik als overbodig ter zijde late.

F.A. Snellaert (Belgisch Museum viii. 179) verbeeldt deze uitsprake door vijvoedere; doch ten onrechte: want, is de Westvlaamsche oe te zamen gevallen met de Westvlaamsche ou voor keel- en lipstaven of letters, dit en is geenszins het geval voor de tandstaven.

Het woord vijvoudere is overoud. In het Oudhoogduitsch komen wij het tegen onder de gedaante fifaltra, in het

[p. 147]

Oudsassensch onder de gedaante fifoldara. Mogelijks moeten deze twee woorden met lange i, t.w. met fî-, geboekstaafd zijn, om reden dat de latere gedaanten die ervan afstammen, met eene lange i, of met den tweeklank ei uit î, te voorschijn komen. Als andere grondgedaante dan van het Oudhoogduitsche en Oudsassensche woord moeten wij fi-faldrô(n) of fî-faldrô(n) aannemen.

Laat ons onderzoeken hoe dit woord ontstaan, en hoe het samengesteld is.

Een der middelen, die de Indogermanen gebruikten om woordstammen te maken, bestond in het herhalen van den wortel. Op zulker wijze ontstonden woorden, die dienden om herhalinge, langeren duur, kracht der handelinge, enz. aan te duiden.

Om gelijke redenen worden nog dagelijks, bij de spraakmakende gemeente, woorden van dien aard in het leven geroepen.

Somtijds wierd de wortellettergrepe herhaald op haar geheele, en een voorbeeld van zulkdanige oude wordingen hebben wij in het naamwoord (om maar van naamwoorden te spreken) (ge)-mur-mel, met ontlijkinge en verdoovinge van de stemzaatlooze lettergrepe, uit een ouder mur-mur. Vergelijkt het latijn mur-mur.

Maar in verre het meeste deel der gevallen, en wierd de wortel maar gedeeltelijk herhaald. Om hier van geen andere 't en zij van wortels met ingaanden medeklinker te gewagen, zoo gebeurde 't dat deze ingaande medeklinker alleen herhaald wierd met bijvoeg van e. Deze woordenbouw is genoeg gekend door de Grieksche perfecta, zooals δέ-δορκ-α. Vergelijkt ook het latijn te-tig-i, en ons dietsch ik de-de, ik deed.

Zulke samenstellingen vinden wij ook bij de (zelfstandige en bijvoegelijke) naamwoorden; Grieksch τέ-ταν-ο-ς, Lat. me-mor. Overblijfselen daarvan in onze tale zijn bever, teter, wiel (ziet de woordenboeken van J. Franck en van Fr. Kluge).

Een derde slag van herhaalden wortel bestond in het vertweeden van den ingaanden medeklinker, met toevoeg van i. Deze wijze van woordenbouw nogmaals is wederom

[p. 148]

overbekend door de Grieksche werkwoorden, als τί-θη-μι, βι-βάζω; zij zit ook, alhoewel verdoken en verduisterd, in de werkwoorden beven en sidderen (ibid.).

Eenige naamwoorden zijn op de zelfste wijze samengesteld. Vergelijkt de Grieksche woorden βί-βασις, γί-γαρ-το-ν; de Latijnsche ci-cer, ci-cind-èla.

In de Germaansche talen hebben wij het Oudhoogduitsche wi-wind, dat, voor zooveel ik weet, spoorloos verdwenen is; en eindelijk fi-faltra, dat onder verschillige gedaanten, nog voortleeft in de Germaansche landen.

't Is immers een eerbiedweerdige bleveling, die sedert duizenden jaren van geslacht tot geslacht overgeërfd en staan gebleven is.

Voorgaande leeringe is te vinden bij Karl Brugmann, in zijne Vergleichende Grammatik der Indogermanischen Sprachen, II Band, I Hälfte.

Daar is de wijze op dewelke het woord samengesteld is.

Welk is nu de wortel van het woord, en welke is de bediedenisse van dien wortel?

Hier blijft de taalwetenschap haperen, en ze en heeft, voor zooveel mij bekend is, nog geenen voldoenden uitleg gevonden.

August Fick (Vergleichendes Wörterbuch der Indogermanischen Sprachen, 2de uitgave, 1870) heeft wel is waar dit woord willen in verband brengen met den Germaanschen wortel falth-, in 't Hoogduitsch falten, vouden; maar deze gissinge is, voor zooverre ik dit heb kunnen nagaan, zonder ondersteuninge gebleven, alhoewel ik het niet bewezen en achte dat zij met de gewone klankwetten in strijd zij.

Volgens den uitleg van Fick, zou de tandstaf -th, t, d tot den wortel van het woord behooren en zou falth, niet fal, de wortel zijn; misschien ook behoort -th, t, d tot den uitgang en is fal de wortel, dan is het onmogelijk ons fi-fal-tra niet te vergelijken met het Latijnsche pà-pil-io.

Dit woord schijnt afgeleid uit den wortel spal, pal, met volledige herhalinge dezer lettergrepe; alzoo pal-pal-io. In het oorspronkelijk latijn viel de stemzate op de ingaande lettergrepe; daaruit volgde verzwakkinge van

[p. 149]

den klinker in de naast daarop volgende; was deze open, zoo veranderde a in i. Vergelijkt facere, con-ficere, enz. Verders zou de l in de eerste lettergrepe verloren gegaan zijn, verlenginge van den voorgaanden klinker veroorzakende. Vandaar pal-pal-io waaruit pà-pil-io.

De grondbeteekenisse van den wortel spal, pal is: ‘spartelen, heen en weer bewegen, zwaaien’ (Al. Vaniéek, Griechisch-Lateinisches Etymologisches Wörterbuch).

W. Corssen, die de klankontwikkelinge van pa-pil-io anders verstaat, en aarzelt niet dit woord in verband te brengen met fi-faltra, en beide woorden van den zelfsten wortel af te leiden. ‘De vertweedinge in deze woorden’, zoo zegt hij, ‘duidt de herhaalde, snelle beweginge der vleugelen aan, en den indruk daardoor op onze oogen en op onze gevoelkracht te wege gebracht’. (Aldus in Ueber Aussprache, Vokalismus und Betonung der Lateinischen Sprachen, 2de uitgave, 1868, I Band, bl. 525 en vlg. Hier wordt ook Doederlein aangehaald, als zijnde van het zelfste gedacht.

Het weze bemerkt dat de Germaansche f beantwoordt aan de Latijnsche, Grieksche, Indogermaansche p. Over het bestaan van wortels met en zonder s voor eenen medeklinker, ziet Brugmann, I Band, bl. 447.

Is deze afleidinge uit spal, pal gegrond, zoo mag men ook het Grieksche onvertweedde ψάλυξ, uit σπαλ-υξ? vergelijken. Dit woord stonde in de zelfste verhoudinge tegenover pà-pil-io als στέγω tegenover tego.

Alfons Dassonville

't Slot ten naasten keer.