Biekorf. Jaargang 1

[p. 84]

Toogen - Toonen

‘NOMINA sunt signa rerum’ zegt Sint Thomas; en zoolange de zake ongedeerd bestaan blijft, zoo lange blijven gemeenlijk ook de namen stand houden die dienen om de zake aan te duiden.

Geen wonder dus, zoo ons woord ooge, bij voorbeeld, tot de grauwste Germaansche en Indogermaansche oudheid behoort. In het Gotisch, namentlijk bij Bisschop Wulfila, die leefde in de jaren 310-383 na Christus, luidt dat eigenste woord augô.

Van naamwoorden, of beter van naamwoordelijke stammen worden werkwoorden gemaakt: verbum ex nomine, verbum denominativum. Zoo bouwden de Grieken ὠπάομαι (oopaomai) nevens ὠπή (oopee), zoo de Latijnen oculare nevens oculus, en zoo ook de Germanen. In het Gotisch immers vinden wij augjan = toogen, nevens augô, in het Oudsassensch ôgian = toogen, nevens ôga.

Dit woord (oogen ware 't in 't Vlaamsch) schijnt overal uit het gebruik gerocht. Het Kramersche oogen = zien, bezien, mikken, is eene jonge wordinge die met de oude geen gemeens en heeft.

De werkwoorden nemen geerne het een of het ander voorzetsel in hunnen samenstel. Het oudere Germaansch namentlijk bezat een voorzetsel at, dat van oorsprongswegen en van bediedenisse één is met het latijnsche ad.

Dit voorz., gevoegd bij augjan, levert het Gotische werkwoord at-augjan.

In de Germaansche werkwoorden en viel de stemzate op het voorvoegsel niet, maar op de wortel-of stamlettergrepe. Van daar komt het dat de klanken van die stemzaatlooze voorzetsels, bij later gemaakte woorden, doorgaans gedempt en afgevallen zijn. Alzoo hebben wij, als beantwoordende aan het Gotisch at-augjan, in het Oudsassensch t-ôgian, in het Middeleeuwsch Hoogduitsch z-ougen, in het Middeleeuwsch Dietsch en Nieuw Vlaamsch eindelijk t-oogen.

Die dit begeert nader te onderzoeken, vergelijke nog

[p. 85]

de regelmatig omgeklankte Middeleeuwsch Hoogduitsche en Middeleeuwsch Nederduitsche gedaanten zoegen en toegen.

Om het verband te verstaan dat er is tusschen toogen en toonen, moeten wij nader kennisse maken met het woord ooge, Gotisch augô.

Dit woord is samengesteld met een achtervoegsel -en, dat in de Germaansche talen onder de afklankende gedaanten n, un, en (later in), an, (uit on), (ên), ôn kan voorkomen of werkelijk voorkomt. Dus *aug-ôn. De n van dien 1sten naamval ging vroeg verloren; alzoo Gotisch augô uit aug-ôn, 2de naamval augins uit aug-in-iz aug-en-es.

Vergelijkt Latijn hom-o, hom-in-is.

De wortellettergrepe luidt in het Germaansch aug-. Maar deze gedaante is onregelmatig: zij beantwoordt immers aan den Indogermaanschen wortel oq, Grieksch οπ-(op-), ωπ-(oop-) in ὀφθαλμός, ὦπα (oopa), latijn oculus.

In het Germaansch zouden wij ahw, ah, agw, ag te verwachten hebben. Wij moeten ons hier alleenlijk bezig houden met de derde dier gedaanten, te weten agw.

Onderzoeken wij vooreerst hoe ze door aug is vervangen geworden.

Hier doe ik bemerken dat de Germaansche g een schuifklank (Reibelaut, Spirans) is, gelijk de Dietsche g, niet een sluitklank (Verschlusslaut, explosiva), gelijk de letterkundige Hoogduitsche g, de Fransche g(u) in garder, guérir, de engelsche g in God.

Dezen schuifklank verbeeldt men dikwijls door den Griekschen boekstaf γ; dat zullen wij, voor 't meeste gemak, ook doen in het vervolg en waar het past.

Zoodan zegge een germaanschen wortel αγω.

Ja, maar de germaansche γω en is in de geschrevene talen nievers ongeschonden gebleven. Voor eenen u-klank is de ω uitgevallen, en de γ alleen gebleven; in de andere gevallen (uitgenomen na n) is de γ verdwenen en de ω heeft alleen den oorspronkelijken klank voortgezet. Onder de menigvuldige wisselgedaanten van het oudste

[p. 86]

Germaansch, kunnen wij bijgevolg eene gedaante αγ-un-uit α(γ)ω-un- gehad hebben, nevens eene gedaante αω-én-uit α(γ)ω-én-, en van daar eene gemengde gedaante aug-met de γ van αγ-un- en de ω⦣u van αω-én-.

Dit is de uitleg van Heeren K. Brugmann (Grundriss der Vergleichenden Grammatik der Indogerman. Sprachen. I Band, bl. 333), en J. Franck (Etymol. Woordenb. der Nederlandsche Taal, onder 't woord Oog.) Anders gezind is Fr. Kluge, die de au van augô aanziet als ontstaan onder werkinge van auz-ôn = oore (Grundriss der Germanischen Philologie, I Band. bl. 355).

Wat er ook van zij, het bestaan van de Germaansche wortelgedaante aγw⦣aw is bewezen door het Angelsassensche ie-wan, ywan (en oet-ywan) = toogen, met omklank uit *éawjan, Westgermaansch awwjan (at-awwjan) uit awjan (at-awjan).

Nemen wij den stam aw-n- uit aγw-n: deze ook gaf aanleidinge tot het maken van een werkwoord, met het bijvoegen van het voorzetsel at en een Germaansch achtervoegsel ôjo: alzoo *at-aw-n-ôjô = ik tooge. Van daar een te vermoeden Angelsassensch *oet-éawnian, volgens de klankwetten die deze tale beheerschen; en daaruit regelmatig het Middeneeuwsch Engelsche taunen.

Aan dit woord taunen beantwoordt ons dietsche toonen en 't Middelfrankische zônen, uit een ouder *at-awnôn, waarbij de w al vroeg, zooals gewoonlijk voor eenen medeklinker, veranderde in u: dus eindelijk ten naasten aan uit *(a)t-aunôn.

In toonen zit, zoo men ziet, een der oudste en merkweerdigste Germaansche taalverschijnsels verdoken; ons toogen schijnt van lateren oorsprong, 't en is anders niet als een werkwoordelijke uitbouw van het reeds mondvaste naamwoord augô.

In 't voorbijgaan zij 't bemerkt dat het Hoogduitsch woord zeigen met onze woorden toogen en toonen geen den minsten uitstand en heeft.

Tot dit onderzoek wierd ik genoopt door een schrijven van Heer Fr. Kluge (Gr. d. G. Phil. I.B. bl. 340), waar deze het Middeleeuwsch Engelsche woord taunen aanziet

[p. 87]

als voortzettinge van een verondersteld Angelsassensch woord ✠oet-éawnian.

Schijnen eenige der bovenstaande beweringen en vermoedens den vlaamschen lezer vreemde of gewaagd, zoo gelieve hij te gedenken dat de taalgedaanten, niet altijd de zulke die uit den mond en de penne der geleerden vloeien, maar de zulke die op de lippen des volks in onbewuste levenskracht van geslacht tot geslacht overgezet worden, aan vaste wetten, even als de natuurwezens, onderworpen zijn. Deze wetten zijn ten deele gekend; en is het den natuurkundige gelukt, door het onderzoek van enkele opgedolvene lichaamsdeelen, het voorgeschiedenissig gedierte her in te beelden, zoo weet de taalkunde ook, bij middel der voortlevende woordgestalten, de oudere niet geboekte, alsook de voorgeschiedenissige, met zekerheid weder op te maken.

Alfons Dassonville