De Beweging. Jaargang 14

[p. 353]

Ekonomische aanteekeningen

De Rijksagentuur Der Nederlandsche Handelmaatschappij

Het is een opmerkelijk verschijnsel dat in de vele hervormingen die onze regeering voor het ekonomische overgangstijdperk in uitzicht stelt, zoo weinig gezegd wordt van de houding die zij denkt aan te nemen ten aanzien van den handel op onze Oost-Indische bezittingen. Evenmin zijn gedurende de laatste jaren aanvragen, die dit onderwerp betreffen, tot de regeering gericht. Onze koloniale handelspolitiek die eertijds de gemoederen zoozeer in beweging zette, heeft klaarblijkelijk aan belangstelling verloren.

Vandaar dat aan de overeenkomsten, die de regeering nog steeds met de N.H.M. sluit voor den overvoer en verkoop der Indische gouvernementsproducten in Nederland, weinig aandacht werd geschonken en de ‘Consignatiecontracten’ hun beslag kregen zonder dat van eenig verzet in de volksvertegenwoordiging of in de pers sprake was. Het belang dezer overeenkomsten intusschen is zoo groot, het systeem, waarvan zij een uitvloeisel zijn, raakt zoozeer de kern van heel ons economisch en staatkundig leven, dat het noodzakelijk is er in ruimen kring de aandacht op te vestigen, temeer waar onlangs opnieuw een wetsontwerp tot verlenging van het bestaande consignatie-contract is ingediend.

[p. 354]

Het consignatiestelsel, d.w.z. de verplichte overvoer en verkoop der Indische gouvernementsproducten op de Nederlandsche markt en wel uitsluitend door tusschenkomst der N.H.M., was een ‘belangrijk ingrediënt’ van het door den Gouverneur-Generaal van den Bosch omstreeks 1830 ingevoerde koloniale systeem en had ten doel het overwicht van den Engelschen handel op onze koloniën te breken. Tegelijk echter werd de particuliere handel en het particulier initiatief van het eigen volk volkomen uitgesloten terwille van een monopolistische regeering en haar agent. Het is bekend hoe dit handelsstelsel, berustend op de oude mercantilistische dwangpolitiek der Oost-Indische Compagnie, voor de schatkist verrassende resultaten opleverde, maar door zijn niets-ontziende uitvoering land en volk onderdrukte en uitbuitte. Wij herinneren in dit verband aan de dramatische debatten in de Tweede Kamer tijdens het ministerschap van Rochussen en van Hall, en wij denken aan Multatuli's noodkreet, die 1860 een ‘rilling’ door het gansche land deed gaan. Het verzet tegen deze monopolistische dwangpolitiek groeide gestadig, de voorstanders van een uitbreiding van den particulieren handel namen in aantal en kracht zoozeer toe, dat de regeering zich aan de eischen der koloniale oppositie niet meer kon onttrekken. Nadat in het consignatiecontract van 1853 het uitsluitend monopolie der N.H.M. gebroken was - indien een zekere hoeveelheid koffie en suiker der gouvernementscultures in Indië op vrije markt mocht worden verkocht - verloor de rijksagentuur der N.H.M. tengevolge der gelijktijdige inkrimping van het cultuurstelsel zoozeer aan beteekenis, dat zij sinds 1870 door den particulieren handel verre overvleugeld werd.

Het gevolg dezer liberale hervormingen was een onverwachte en gestadige bloei van handel en cultures. Nochtans kon de regeering er niet toe besluiten het verouderde systeem geheel en al op te heffen. Het Banka-tin, sinds 1900 het meest belangrijke gouvernementsproduct, werd onveranderd door de N.H.M. onder uitsluiting van den particulieren handel, vervoerd en in Nederland geveild, ofschoon van de meest bevoegde zijde hiertegen protest werd aangeteekend. 1911 schreef Mr. G. Vissering: ‘Wenschelijk zou het zijn, dat de N.H.M. alsnog ge-

[p. 355]

zuiverd werd van eenige traditiën uit een verleden, waarop noch zij, noch het gouvernement reden hebben trotsch te wezen. In de nog tot heden voortgezette consignatie van het Banka-tin en van een deel der gouvernementskoffie leven nog steeds de oude gebruiken voort, waardoor op deze producten nog tal van onkosten enz. onnoodig ten laste van het gouvernement dus ten laste van de gemeenschap drukken’. Eerst toen de maatregelen der oorlogvoerenden het transport naar Nederland onmogelijk maakten, ging het gouvernement er toe over het Bankatin op Java aan de vrije markt te verkoopen. Gelijk in 1870 was ook ditmaal het succes volledig. Door de nieuwe verkoopswijze werden afnemers gevonden, die tot dusverre niet bereikt waren en die voor onze toekomstige betrekkingen tot het buitenland van het grootste belang beloven te zijn.

Het is ons daarom niet duidelijk, waarom de regeering het consignatiecontract met de N.H.M. nog ieder jaar wil verlengen. Reeds in het Voorloopig Verslag over het Wetsontwerp tot bekrachtiging der vorige overeenkomst (voor het loopende jaar dus) werd opgemerkt dat ‘door de huidige wereldgebeurtenissen de marktpositie van ons land tegenover Indië aanzienlijk is gewijzigd; meer en meer wint de overtuiging veld dat het verre Oosten zelf in Indië ter markt zal gaan. Het zou dan wel eens kunnen blijken, dat een Handelmaatschappij zooals wij nu bezitten, doelloos zoude zijn en van meer nut wezen zou in Indië een inrichting te hebben, welke voor Indië zelf de zaken behandelt’. Tevens werd gevraagd of de regeering niet een commissie zou willen in het leven roepen, die het voor en tegen kon overwegen van het nut een nieuw contract te sluiten.

Het is te hopen dat, nu de toestand intusschen aanmerkelijk is verscherpt, woorden en overwegingen als deze dit keer meer invloed zullen hebben, en door verlenging van het consignatie-contract niet een ekonomisch stelsel bestendigd worde, dat altijd en zeker voor het toekomstige overgangstijdperk de grootste gevaren in zich draagt.

De N.H.M. zelve kan bij de handhaving ervan nauwelijks nog belang hebben; de uitkomsten der rijksagentuur immers staan in geenerlei verhouding tot haar overige bedrijfstakken. Zij heeft tijdens haar bijna honderdjarig bestaan de kunst ge-

[p. 356]

leerd met het getij de bakens te verzetten, en haar tegenwoordige leiders zullen niet minder graag van helder ekonomisch inzicht blijk willen geven. Zoo kan met reden verwacht worden dat een verouderd en veroordeeld systeem niet meer verschijne in een tijd, die ook ten opzichte van ons ekonomisch leven nieuwe krachten en nieuwe denkbeelden zal eischen.

Paul Cronheim.