De Beweging. Jaargang 14

[p. 61]

Boeken, menschen en stroomingen

P.N. Van Eyck: Opgang.

Ik heb altijd geloofd dat er in Van Eyck een proza-schrijver school, zoo goed als een dichter.

Nadat van tachtig op negentig in poëzie en proza een vernieuwing van het gevoels- en gewaarwordings-leven was uitgedrukt, begon langzamerhand een bezonkener geestes-leven aan de beurt te komen. Van indruk naar gedachte, en dientengevolge van woord naar volzin: dit was de weg die klaarblijkelijk door de tijd was ingeslagen. Aldoor de voortgang van éénzelfde scheppingsdrang, hoe langer hoe meer over al de domeinen van ons dichten en denken zich uitbreidend. Eenige jaren na 1900 voor het eerst optredend, behoorde Van Eyck tot die jongeren in wie het oorspronkelijk schommelend evenwicht tusschen gedachte en indruk plaats had gemaakt voor een overwicht van de eerste. Geboren met een sterke, voortgaande, vastgevoegde volzin, een vorm die als 't ware vooraanliep aan zijn uiting, maakte hij het woord ondergeschikt daaraan. Hij had tegenover zijn eigen indrukken niet de verwijlende, genietende houding, maar een lijdende. Zij waren de stof die overwonnen moest worden terwille van zijn geestesdrang. Het gevaar bestaat, bij zulk een aanleg, dat de geest oppermachtig boven de natuur wil zijn, haar loslaat en zich moeilijk weer met haar vereenen kan. Het is juist het gevaar, waarmee Van Eyck meermalen had te worstelen. Zijn Gesprek op de Monte Mario is niets anders dan een poging zijn hoogste geestelijke conceptie met de natuurlijke wereld in over-

[p. 62]

eenstemming te brengen, door namelijk de eerste te zien als het wezen van de laatste. Dat zulk een poging noodig was bewees de gescheidenheid waarin beide geleefd hadden. Die zelfde gescheidenheid wordt, op andere wijs, door de algemeene titel van deze opstellen uitgedrukt, die ‘Opgang’ luidt. Want hoe dit woord ook verstaan moet worden: als verlossing uit de wereldvolte naar de klaarheid van de gedachte, als ontheffing uit de innerlijke gespletenheid naar de zaligheid van de aanschouwing, of alleen maar als gang van leed naar geluk, - het drukt altijd een richting uit: een lijn tusschen twee eindpunten.

Van Eyck's proza is de dialektiek van die lijn, verzinnelijkt. Meer dan sterke stem is er sterke spanning in, de hartstochtelijke spanning van een geest die tot deze denkbeweging geboren is, - de weemoed tegelijk van een gemoed dat zich onderworpen voelt, dat terwille van die geest al zijn vondsten moet afgeven.

Dit proza is volstrekt niet onzinlijk. Integendeel. Maar het is, niet alleen getemde, doch van zijn oorsprong af geknechte en geofferde zinlijkheid. Het heeft daarom voor hen die deze wezensstaat niet verstaan, die het zinnelijk leven juist om een zekere onbedwingbare vrijheid liefhebben, zijn moeilijkheid. Gebonden gedachte begrijpen ze, maar niet zoo gemakkelijk gebonden natuur. Zooals wie heel goed een streng gebouwd huis genieten kan, vreemd staat voor een architectonische tuin-aanleg. Toch zoek ik juist daar waar Van Eyck's proza niet te hoog in de sfeer van het afgetrokkene blijft, maar de vormen van de gestyleerde natuurbeschrijving aanneemt, sommige van zijn voortreffelijkste bladzijden. Uit zulke bestaat het opstel De Fontein.

Het is een schoon opstel waarin aan de vrije natuur van de Campagna de kunstvolle bouw van de Villa Torlonia wordt tegenovergesteld, en haar bekroning en bekoring: de stijging en val van de fontein op de hoogte.

‘Er is een magnifieke gradinata van ingevreten steen, waar een schimmel van mos de verlatenheid verzichtbaart. Zij is een zeer breede en bijzonder schoone ineenwerking van lange lijnen die klimmen, verticaal omhoog; die glooien, als schuins tegen een berg; die nauw van de bodem wijken om zich na een loome boog weder met hem saam te voegen. De grens der villa ligt te

[p. 63]

dicht nabij haar voet. In het midden voor haar naar beide zijden breed zich rekkende trappenrijen staande, kan men de schoone samengang niet met één blik bevatten en de componeerende gedachte moet de indruk van schoonheid helpen volledig maken. Alle ruimten tusschen die vele steenen randen zijn, als een bloei van waanzinnige fantaisie tusschen twee uren van heldere leidende bewustheid, gevuld met een wemeling van rozenstruiken. Maar de lente was dit jaar koud: zij huiverde, de zeldzame roos, die ik, toen wij de trappen langzaam bestegen, tusschen de dichte knoppen haar witte teerheid ontijdig zag richten naar de koele wind.’

Beschrijving, ook van de fontein aanstonds, en mijmering, waarin de kunstvolle aanleg beeld wordt, en beeld juist van dat dichterlijk wezen waaruit ook Van Eyck's proza ontstaat.

‘Een eeuwig stroomende bron van gevoel wil haar uitweg vinden. Zij breekt uit en in duizend zwakke beekjes verspilt zij haar schoonheid en haar kracht, - zij verloopen tusschen de kruiden of verslijken in het zand. Doch de kunstenaar dwingt haar. Hij vergaart haar tot een stroom. Hij leidt haar tot de plaats waar zij, in vormen uit zijn geest geboren en door zijn hand gewrocht, haar noodzakelijke uitweg vinden, maar tegelijk haar grootste kracht en schoonheid bereiken kan. Het is hetzelfde water, maar zonder hem ware zij noch tot deze kracht, noch tot deze schoonheid gekomen. Nu is zij een durend geluk voor wie haar opgang nadert en maakt hem vol van haar bruisen, en vol van zijn eigen mijmering....’

In een van de proza-gedichten die deze verzameling vormen spreekt Van Eyck van het ‘vermogen van overal beelden te zien voor zijn leven’. Het hier bedoelde heet De Vlam en het beeld dat zijn overweging opriep, wordt als volgt geteekend. ‘Voor zich zag hij een huis. Het was of het midden op de weg stond. Toen hij naderbij kwam maakte de straat een geringe wending. Een banaal huis. Maar in de muur welke hij tegemoet liep zag hij, met iets als een plotselinge pijn, een getralied venster, als een gevangenisraam. Donkere zwarte bouten spanden een roestige weer voor de duisternis binnen. Daar zag hij, dicht achter de stangen, langzaam bewogen, een roode flakkerende vlam, als van een fakkel, die het donker niet doorlichtte. Wie voerde haar? Wat

[p. 64]

wilde zij daar, die fakkelvlam achter de tralies, die brand in besloten verborgenheid, wat liet hij in zijn oogen de pijn schroeien van een hopelooze gedachte, onvergetelijk nog toen hij reeds lang zijn stoffige kronkelweg verder trad, van de bron naar de stad? Hoe kan een tralie een vlam weerhouden als zij wil uitslaan en flakkeren in de hemel?’....Dit vermogen om beelden te zien voor eigen leven is het eerste teeken van dichterlijke voortbrengings-kracht; en de wijze waarop wij ons tot die beelden verhouden bepaalt de aard van ons dichterschap. Van Eyck's verhouding ertoe is minder onbewust vereenzelvigend dan bewust bespiegelend. Rustend in de hem ingeboren bespiegeling ommijmert, doorzint, vergeestelijkt hij zijn beelden, totdat men niet meer weet: legde hij een zin in wat hij zag of zocht hij een zichtbaarheid voor de zin die in hem wakker werd? Ook hier dus een natuurlijke overmaat van gedachte, die alleen maar te zorgen heeft dat zij de zichtbare natuur als haar inhoud aanwezig weet. In dit proza is die samenhang er voortdurend. Nu is het een eenzame palm in een tuintje, dan een gedicht van Baudelaire, nu een oud marmerbeeld, dan een blinde, dan een krekel, - overal vloeit de ziel van de dingen samen met de ziel van zijn mijmering. In het Gesprek op de Monte Mario is het de hooge hemel boven de Campagna die zich spant boven de hooge wijsgeerige bespiegeling. In het Meer is het de oppervlakte van het water, rimpelloos en doorschijnend als het hervonden geluk. Zoo gaat dit boek, dat begonnen was in de wanhoops-troebeling van een opstel dat Einde heet, naar de ijle klaarte en de vlekkelooze vrede: overal een beeld van de ziel die er zich in zag en ontwikkelde.

Velerlei talent openbaart er zich in. De innigheid waarmee Baudelaire's La Cloche Fêlée herdacht en nagevoeld wordt is een kostbare eigenschap. De overwegingen, aan de Afrodite van Cyrene verbonden, kunnen alleen uit studie en kennis voortkomen. Het Gesprek op de Monte Mario verraadt de ernst van een wijsgeerige scholing, die behoefte heeft, klaar en scherpzinnig, de taal te spreken van het leven.

Ieder van die opstellen is een kiem waaruit ik een groei verwacht.

Eén opmerking is er waartegenover ik een andere stellen zal.

[p. 65]

In het Gesprek op de Monte Mario lees ik: ‘Bewonderen, is dat anders dan contact hebben? En wat nut ons een contact? Sluit het besef van te bewonderen het algeheele verzinken in het bewonderde niet uit?’ Maar Spinoza zegt: ‘Bewondering is een voorstelling, aan welke de geest dáárom gebonden blijft, omdat deze bizondere voorstelling geenerlei verband heeft met eenige andere.’ Dit wil dus zeggen dat volgens Spinoza bewonderen niets anders is dan het algeheel verzinken in het bewonderde. Dit is de vereenzelviging die niet toelaat dat het besef van haar toestand die toestand storen komt. Daarin juist, zagen we, ligt het gevaar dat Van Eyck te duchten heeft: het al te sterke zelf-besef van een geest die de leiding neemt en daardoor de eenheid met zijn eigen inhoud verliest.

Albert Verwey.