De Beweging. Jaargang 14

[p. 37]

Volk of menschheid?
Door
Albert Verwey

Van de hand van twee hoogleeraren, H. Lichtenberger, professor aan de Sorbonne en Paul Petit, professor aan de Universiteit van Nancy, verscheen dezer dagen bij Flammarion te Parijs een boek dat tot titel heeft: L'Impérialisme économique Allemand.

Glashelder en van vlekkelooze onpartijdigheid is dit werk, waarin ten eerste de denkbeelden die in Duitschland om de voorrang strijden worden uiteengezet, en ten tweede de verhoudingen besproken, waarin dit land, sterk door zijn bevolking en zijn hulpbronnen, zich tegenover de andere landen bevindt. Zóó onbevangen worden de duitsche beschouwingen er voorgedragen, dat ze een overtuigende werking uitoefenen, die de schrijvers hun gunnen, ook als ze haar niet wenschen. Het streven naar een Middel-Europa dat zich tegen het Britsche Rijk zal kunnen handhaven - want dit is de drang die alle andere bedoelingen in Duitschland blijkt te overheerschen - wordt ons, in de voorstelling van de fransche geleerden, niet alleen begrijpelijk, maar gerechtvaardigd.

Aan het einde van hun geschrift stellen ze de vraag: Wat zal, na de strijd om de voorrang, de oplossing zijn waarmee beide oorlogvoerende partijen zich kunnen vereenigen?

Hun antwoord is: Twee, geheel van elkaar verschillende, oplossingen doen zich op 't oogenblik als mogelijk voor.

‘De eene, meer rekening houdend met de naastbijliggende werkelijkheid, en met de bestaande belangenstrijd, plaatst het zwaartepunt in de volk-gedachte. De andere, op de verwerkelijking

[p. 38]

van een idee ziende, en met een duurzame vrede als einddoel, grondt zich op het begrip menschheid.

De eerste streeft, in het staatkundige, naar de onafhankelijkheid en de eensgezinde, of zelfs innerlijk verdeelde, ontwikkeling van volken of volkerengroepen; als uitkomst van de oorlog ziet zij eenerzijds een Middel-Europa, anderzijds een Bond van Geallieerden. In het staathuishoudkundige bedoelt zij gesloten staten, die zooveel mogelijk zichzelf genoeg zijn en vreemde invloeden weren.

Het doel van hen die deze oplossing voorstaan is het Imperium. Terwille daarvan zou het prikkeldraadstelsel van de oorlog regel worden ook in vredes-tijd. Binnen de omheining zouden allen zich vrij bewegen of door voorkeurrechten verbonden zijn. Maar van groep tot groep zou het verkeer, zoo niet ondoenlijk, toch zoo bezwaarlijk mogelijk zijn gemaakt.

De tweede oplossing veronderstelt, in het staatkundige, de schepping van een volken-bond, waarborg van een wereldrecht. In het staathuishoudkundige verwacht zij afschaffing van tolgrenzen, algemeene handelsvrijheid, nijverheidsontginning van de heele aarde, naar een omschreven plan, door de vereenigde menschheid.

Welke van deze twee opvattingen zal zegevieren: de imperialistische of de humanitaire?’

Dit is, saamgevat en verkort, hun antwoord. Zooals men ziet, is het er geen. Het is niets dan een herhaling van de vraag, op zulk een wijze dat zij een inhoud krijgt, begrensd en bespreekbaar wordt. Een antwoord verklaren zij niet te kunnen geven. Ieder, meenen zij, zal antwoorden naar zijn aanleg, naar zijn belangen, naar zijn inzicht. Eigenlijk geven zij te verstaan dat de tweede opvatting hun voorkeur heeft, maar laten er dan onmiddelijk op volgen, dat zij niet de gemakkelijkste is, veeleer het tegendeel.

‘Het tot stand brengen van omvangrijke geheelen hoort tot de moeilijkst denkbare opgaven en de moeilijkheid wordt grooter naarmate het geheel omvangrijker wordt. Een eenvoudige overeenkomst betreffende arbeid, nijverheid of handel is al niet gemakkelijk. We zagen welke moeilijkheden, bijvoorbeeld, voor Middel-Europa het afsluiten van een oostenrijksch-hongaarsche of een duitsch-oostenrijksche overeenstemming oplevert. Wees zeker dat de grondwet van het Britsche Rijk niet lichter zal zijn

[p. 39]

op te stellen, dat de bond van angel-saksische volken niet vanzelf zal gesticht worden, dat een federatie van geallieerden nog bezwaarlijker en een wereld-verbond aller-bezwaarlijkst zal kunnen worden verwezenlijkt. Is de menschheid rijp genoeg om met eenige kans op welslagen de laatste taak te aanvaarden?’

Opnieuw een vraag, en alweer eene die door de schrijvers niet beantwoord wordt. Klinkt er in deze aarzeling niet een zekere moedeloosheid door?

Wanneer wij bedenken hoelang de oorlog nu reeds duurt, hoe hij alle volkskrachten in het geweer geroepen, en telkens meer de voor de hand liggende werkelijkheid het zwaarst heeft laten wegen, dan is het toch waarlijk geen wonder als staatslieden en staathuishoudkundigen in hun overwegingen van volkskracht en belangenstrijd blijken uit te gaan, en niet van menschelijke samenwerking en wereld-vrede. Zonder twijfel is het vestigen van een nieuwe wereld op de grondslag van vrede en menschheid op dit oogenblik moeilijker dan het vaststellen van grenslijnen waarbinnen de strijd van volk tegen volk of groep tegen groep in andere vormen kan worden voortgezet. Maar mag dat een reden zijn om een ideaal, waarvan men de vervulling meer dan ooit gewenscht, en zelfs dichter dan ooit nabij gezien heeft, voetstoots op te geven? Ik geloof het tegendeel.

Wanneer men werkelijk gelooft, dat een wereld-bond wenschelijk is, meer wenschelijk dan een wedijver van staten-groepen - en ik geloof dat velen dit gelooven -, dan gaat het niet aan te zeggen: het bereiken is nu zoo moeielijk; of: wij zullen ons streven verleggen naar de sfeer van de zedelijke bedoelingen; tenzij men alle middelen tot het vestigen van een wereldbond ziet uitgeput.

Licht mogelijk dat hij niet het werk zal zijn van staatkundigen en ekonomen. Licht mogelijk zelfs dat hij niet in de eerste plaats door verstandige maatregelen zal gebouwd worden. Laat de moeielijkheid om hem door zulke maatregelen te bouwen onoverkomelijk zijn: is het dan zoo zeker dat de wereld enkel vernieuwd kan worden door het overleg van de verstandigen?

Hoe, bijvoorbeeld, als ook het doorbreken van een groote geestdrift wel eens tot zulk een vernieuwing heeft meegewerkt? Of is dat nooit het geval geweest? Is het niet veeleer zeker dat soms, als

[p. 40]

alle verstand ophield, de plotselinge uitbarsting van het opgekropt gemoed de fundamenten van het verkeerde in stukken sloeg, en ruimte maakte voor nieuwe aandriften?

Waarop rust eigenlijk die geweldige bovenbouw van staten en rijken? Op menschen immers, die vast als rotsen zijn zoolang de uiterlijke voeging met hun innerlijke overeenstemt, maar die ook als drijfzand kunnen worden zoodra hun ziel niet langer dragen wil, en tot vulkanen als er in hen een gloed is die geen uitweg vindt.

Als de menschheid werkelijk menschheid zijn wil, ondanks dat ze in volk-schakeeringen verscheiden blijft, dan zal ze vulkaan worden. De mensch in ons heeft het recht op omwenteling juist zoo goed als de staten het recht hebben op oorlog.

Mij dunkt dat wanneer de menschheid - die nu niet langer die van één land is, of zelfs van éen werelddeel, want het is er eene die verspreid leeft over de heele aarde - wanneer deze menschheid nù het recht opgeeft vrij te ademen, en zichzelf te wezen voordat ze zich door de staten laat overheerschen, ze haar kostbaarste veerkracht kwijt zal zijn. Het verloren oogenblik zal niet kunnen worden ingehaald. De staten zelf zullen de innerlijke verslapping, die altijd het gevolg is van een gebrek aan vrijheidsgeest, op den duur gewaar worden.

Is dit zoo, is het aanvaarden van een toestand waarin de strijd, nu van Imperium tegenover Imperium, voor onafzienbare tijden bevestigd wordt, zulk een opgeven van het ideaal van Vrede en Menschheid - en ieder erkent dat het dat is - dan moet van het stichten van een wereldbond niet op grond van moeielijkheid, of om welke andere reden ook, worden afgezien; dan is het in het belang van de menschheid dat dit ideaal verwerkelijkt wordt. Geestdrift heeft dan dikwijls tot stand gebracht wat voor het overleg onmogelijk bleek.

De twee fransche schrijvers gaan voort met te zeggen dat één ding zeker is. ‘De tijd is voorbij dat de europeesche “kleinstaat” houdbaar was. Minder dan ooit zal een volk zich in zichzelf kunnen terugtrekken. Meer dan we gewend waren zullen we over de vaderlandsche grenzen moeten heenzien; overeenkomsten aangaan, engere en verwondener dan te voren, met onze bondgenooten; meer dan vroeger ons mengen in de stroomingen van

[p. 41]

het wereldverkeer. Tot die nieuwe taak geschikt te worden eischt een ongewone inspanning. Hopen we dat geen mannen ons ontbreken zullen, in staat om onze volkshuishouding in die van de wereld intevlechten.’

Hoe veel te meer mogen wij dit wenschen die, zonder bondgenooten, voor dezelfde taak staan. Juist dat ‘zonder bondgenooten’, de overweging dat wij noch in het eene noch in het andere kamp thuis hooren, maar bij de vorming van elkaar bestrijdende volkeren-groepen leven als tusschen hamer en aanbeeld, maakt het voor ons noodzakelijk vooraf reeds te verklaren dat wij dáárvoor niet gemaakt zijn; dat er, wat ons aangaat, geen andere bevredigende oplossing mogelijk is dan die van de volkeren-bond: de wettelijk geregelde invoeging van alle volken in het geheel van de wereld.