De Beweging. Jaargang 13

[p. 149]

Lezing en herdenking
Door
P.N. van Eyck

I

Gossaert's Experimenten (van Dishoeck, 1916). De dichter kent de troebele drang van het hart. Al weet hij dat de maskers waar achter hij zijn leven tracht te verbergen hem destemeer verraden, toch handhaaft hij ze alle en levert ons over wat hij verborgen wenschte. Titel en pseudonien, gekweekte woordbijzonderheid en de schittering van menigvuldige opschriften, al de kunstmatige middelen waarbinnen Gossaert wil schuilgaan worden te eerder zooveel ontmaskeringen van zijn innerlijk. Zij doen hem gebonden zien ook waar hij zich vrij waant. Want hij gééft ze dan toch, die verzen die hij ons had kunnen onthouden, en we begrijpen dat èn de drang naar verborgenheid èn de tegenstrijdigheid tusschen die drang en de uitgave der gedichten tot zijn wezen behoort; begrijpen daarbij dat hij-zelf dit weten moet - en doorleden heeft.

Eén gedicht uit Experimenten, niet van de schoonste, kan naar zijn inhoud voor alle staan: het is de dialoog In meretricem nimis immaturam, een gesprek tusschen de dichter en de hoer. Er is wellicht geen vers waarin Gossaerts persoonlijkheid vollediger tot uiting komt. Dat de menschelijke ziel zich schendt voor waardeloos gewin, dat alle schat die niet van boven gevoed wordt noodwendig uitgeput raakt, dat de ziel bezwijkt als ze niets heeft dan ten hoogste de gemeenschap met de ellende van haar naasten (gelijk de dichter die biedt in de inhoud van zijn kunst), dat de kunstenaar in geen enkel opzicht in staat is haar

[p. 150]

geschondenheid vergetelijk te maken onder welke praal dan ook (gelijk de dubbel-onmachtige dichter die biedt in de vorm van zijn kunst) dat ook het dichterschap een prostitutie moet heeten waarvoor eenige schaamte onontbeerlijk is, dat alle menschelijk bedrijf, zonde of heiligheid, leed of lust, zin noch vrede noch troost kan vinden dan enkel in God, dit is wat Gossaert geleerd heeft, waartegen hij zich verzet heeft, waarin hij zich schikken wil. Het heele bittere leven dat tot het vinden, op déze wijze van déze waarheid, noodzakelijk was, is voor zijn verzen een vooronderstelling die telkens weer doorbreekt, in het aanduiden dier waarheid haar alles vervullende en verzoenende beteekenis doet voelen, en tegelijk haar waarachtigheid in dezen dichter. Er kan geen twijfel bestaan over het diepst-innerlijk leven van den man die, wie weet ondanks welk verzet ook weder, gedreven is tot het schrijven van gedichten als Favonius of De Verloren Zoon. De waarachtigheid van zijn zieleleven, de felheid waarmee het doorleden is, de hartstocht die het gespannen heeft zoo sterk dat alleen God het breken kon, geven aan zijn beste gedichten, en alleen met deze hebben wij te maken, een grootheid waarvoor men - hoe zou het anders - misschien niet altijd vatbaar is maar die in de uren dat ze werkelijk in ons verwekt wat ze te verwekken heeft, onmiddellijk als iets onvergankelijks gevoeld wordt.

Het verzet dat van Gossaerts persoonlijkheid een der meest kenmerkende eigenschappen is, blijkt het in even sterke mate van zijn poëzie te zijn. Zij schijnt ontstaan uit en ondanks verzet, er is, in de meer synthetische gedichten vooral, een voortdurende strijd die ze fel maakt: het rhythme wordt bedwongen onder het metrum als een laatste poging om diezelfde uitstorting, diezelfde zweving waaraan hij wel gaarne zou toegeven maar nochtans niet toegeven mag, door het mechanische te belemmeren. Er is niets stroomends, het is overmande opstand, een lichaam bedwongen in de strijd en verstild in zijn worstelwrong. Zelfs het lied van de leeuwerik zweeft niet maar schrijdt, en moet immers schrijden daar het begrijpen van het vogellied afhankelijk is van den dood. Het laatste is, dat de dichter zijn zwijgen als noodzaak voelt en dat hij God bidt hem het zwijgen te lééren. Gelijk de ploegende landman die,

[p. 151]

ter grenspaal van zijn akker genaderd, voor de starre steen als een onverzettelijke godheid zich buigt en berustend de ploegschaar wendt, zoo aanvaardt de dichter de stilte die God hem oplegt. En aanvaardt die zóó volledig dat hij na het einde ook de noodzakelijkheid van dat einde niet meer in verzen belijden kan. Zoo ontbreekt aan zijn dichterlijk gebouw de sluitsteen die wij uit liefde voor zijn schoonheid zouden wenschen maar wier afwezigheid wij onmogelijk kunnen betreuren daar hij, zoolang Gossaert is gelijk ik hem begrijpen moet, de waarachtigheid bewijst van het onvolledig geheel.

II

Nijhoff's Wandelaar (Versluys, 1916). Een nieuw dichter, - een, zegt hij zelf nochtans, uit de tijd van Baudelaire. Maar niet als Baudelaire. Wij zijn tot een monumentaler begrip van die dichter gekomen. Zijn eigen onsterflijkheid heeft zich in onze kennis ontworsteld aan al waar zijn sterflijkheid door gekneusd werd. Toch zijn er steeds opnieuw jonge menschen die zich spiegelen in de droesem van Baudelaire's leven. Wij kennen reeds zoolang de soort dezer van een decadente athmospheer als verzadigde verbeeldingen. Er is iets anders in ons gaande dan de huiverende verdieping in de sfeer van gepoederde comtesses en bittere pierrots. Ook in Nijhoff; wiens onderscheidende persoonlijkheid juist dáárin ligt dat hij uiting geeft aan een levensangst die wij tot op hem niet zóó in de Nederlandsche poëzie kenden. Die angst is zijn bijzondere beproeving en in haar zal hij dus noodzakelijk zijn bijzondere verlossing moeten vinden.

Men kan niet zóó sterk door de angst voor het leven aangedaan worden zonder zich zelf te dwingen aangaande die angst tot klaarheid te komen. Zoolang Nijhoff met haar in zooverre tevreden is dat hij haar, als zij tot dichterlijke ontroering wordt, een half persoonlijke, half schabloneachtige belichaming geeft (die omdat zij uit een wezenlijk doorleefd gevoel van een wezenlijk dichter ontstaan is, met een zekere intensieviteit op onze aandacht inwerkt) en met die tijdelijke bevrijding genoegen neemt, schiet hij te kort tegenover zich zelf. Want hij heeft die angst tot in haar oorsprong te doorgronden.

[p. 152]

Hij heeft zich te bezinnen op de vraag: of waarlijk het leven, ontdaan van des dichters verbeeldingen, zóó hard is dat de mensch er niets dan angst voor kan hebben; of misschien enkel persoonlijke en dus niet noodzakelijk-menschelijke gesteldheid alleen hém het leven zóó doet aanvoelen, en voor anderen een andere aanvoeling niet alleen mogelijk maar zelfs gewettigd is; of ten slotte die persoonlijke gesteldheid in hem zelf een essentieele is, zoodat hij inderdaad vergeefs zich van haar zou trachten te bevrijden, ook al kwam hij tot het inzicht dat zij niet op rekening van het leven zelf gesteld moet worden. Hij zal dus, wetend dat een leven met angst voor het leven een vraagstuk is welks oplossing zijn toekomst haar vorm zal geven, met alle ernst die in hem is het leven willen peilen en eerst dan zich bewust worden welke hooge roeping in zijn dichterschap lag opgesloten. En háár dan bevrijden. Want deze angst kan slechts een gevolg zijn van die verscheurdheid waaraan wij allen geleden hebben. Niet in werklijkheid maar in ons alles vervormend bewustzijn waren wij losgerukt uit den eenigen groeibodem der waarachtige menschlijkheid, en zinloos, doelloos hebben wij in de eindelooze leegte onze nuttelooze dwaaltocht verricht. Als angst het laatste gevoel is bewijst dit dat een eindpunt bereikt werd. Wie het leven zelf op dat eindpunt gevoerd heeft bedenke dat het niettemin geen einde heeft en dat het dus enkel wil manen om terug te keeren naar zijn aanvang, om vandaaruit een nieuwe weg te zoeken. Voor menigeen is het de grootste ervaring in zijn leven geweest te bevinden dat die andere weg bestaat. Dit is wat ook Nijhoff te doen heeft, al duurt het lang en al valt het zwaar. Ik geloof niet dat ik mij vergis wanneer ik in zijn angst eenig literair behagen om haar bijzonderheid bespeur. Velen onzer kennen dat eigenaardig corrupt behagen zoo goed als hij. Niet voor niets voelt Nijhoff zich dichter uit de tijd van Baudelaire: wij denken aan Rollinat. Maar niemand begeert in déze tijd herhalingen van Rollinat en het is onze vurigste wensch dat ieder die de dichterlijke gave bezit woekere met zijn talent en bouwe aan de toekomst der menschheid. Want aan ons geslacht is het haar fondamenten te leggen.