De Beweging. Jaargang 13

[p. 61]

Toonkunst's uitvoering van Mahler's ‘Achtste Symphonie’
Door
Paul Cronheim

Wat zeggen van dit werk, waarvan het Ritme ons nog vult en boeit, niet los laat? Veel is er over geschreven door biographen en critici, door muziekliefhebbers en dichters. Het was het eerste en eenige werk, dat Mahler, nog tijdens zijn leven, den grooten triomf bezorgde, en men scheen geen woorden genoeg te hebben om zijn geestdrift te uiten, om de grootheid van het werk aan te toonen. Daarnevens, en niet minder luid, zijn de bezwaren geopperd, de, al of niet, aanwezige fouten en gebreken besproken en beschreven. En bezwaren zijn er. Al was het alleen ten aanzien der keuze en wijze van bewerking van den tekst. De woorden gaan in het vuur der muziek volkomen onder. De hoogste uiting van ideeën en beelden werd hier de muziek; die slechts hooren wij, niet het woord. Ik voel heel wel, dat ook Mahler faalde, toen hij, een tekst zoekend voor zijn werk, naar den Faust greep; zijn poging deelt, in dit opzicht althans, het lot van alle Faust-composieties: Goethe's tragedie verdraagt nu eenmaal geen muzikale duiding, verlangt haar ook niet, de heerlijkheid van het gesproken woord der slotscene kan niet overtroffen, alleen verkleind worden.

Maar dit nader te gaan onderzoeken, het verband na te vorschen, trachten te verklaren, kortom te gaan uitpluizen wat, in één brandend oogenblik geschapen, in ons geworpen, neen

[p. 62]

gestort werd, deze verzichtbaarde laaiing van den Schepper Geest - ik wil het niet en zou het ook niet kunnen.

Nog voel ik niets dan dit Eene Ritme, waardoor het werk gedragen wordt, dat zijn aanhef en zijn slot en zijn eenige ware binding is. Bij de inzet: van de diep dreunende Es van orgel en basinstrumenten over het volle orkest opwaarts tot de onweerstaanbaar-bevelende roep der duizend stemmen Veni Creator Spiritus: bij deze inzet (- zeven maten waarin zes keer het ritme wisselt), die ons met twee geweldige sprongen uit de donkerste kloven stuwt tot de helderste hoogten, pakt het ons en draagt ons tot waar de kopervlammen den hemel doen openruischen en het heelal in gloed zetten.

Een brandende golving, een hemelbestormende stijging, door het Eene Ritme verklankt, zoo leeft en begenadigt deze Achtste Symphonie. In dit Ritme rust, uit dit Ritme rijst het werk. Dit Ritme is er zoozeer het wezen van, dat al het andere, melodie, gevoel, stof en vorm bijkomstig wordt, verdwijnt, verzinkt. Niet wat Mahler uitsprak, niet hoe hij het deed, maar dat hij verklankte - zijn toon, zijn stem in één groote ritmische beweging - ziehier wat boeit en blijft.

Wat dus te zeggen van het werk, van zijn schoonheden, van zijn gebreken? Wij kunnen slechts dankbaar zijn voor zijn openbaring. En hem dankbaar zijn, die zóó zijn Levensdroom voor ons kon belichamen.

Dankbaar ook den vertolkers. Mengelberg, het toonkunstkoor, het concertgebouworkest, de solisten hebben ons een uitvoering geschonken, die, men kan het gerust en zonder overdrijving zeggen - en de vele aanwezige buitenlanders kunnen het bevestigen - elders, zoo volmaakt, nog nooit geboden werd.

In een brief, die Mahler na de voltooiing dezer symphonie aan Mengelberg schreef, zegt hij o.a. ‘Denken Sie sich, dasz das Universum zu tönen beginnt. Es sind nicht mehr menschliche Stimmen, sondern Planeten und Sonnen, welche kreisen’. En werkelijk vroeg men zich soms af, of het nog aardsche stemmen waren, die gelijk een bronzen bruising ons doorstroomden.

In de Juni-aflevering van dit tijdschrift schreef ik, dat als

[p. 63]

vredes-viering een uitvoering der Achtste Symphonie gedacht was.

Is het nu een tegenstrijdigheid geweest, dit werk nochtans te spelen? Een wandaad tegenover de dooden, in deze dagen dit verrijzenisfeest te vieren?

Ik geloof het niet. Juist in de nood van deze tijd was men dankbaar voor een verheffing als deze, besefte men - het was onmiskenbaar - duidelijker dan vroeger de ernst, de waarde en ook de macht van den waarachtigen kunstenaar. Zij draagt er toe bij, een steeds grooter menigte gevoelig en vatbaar te maken voor de stem van hen, die zeker niet minder dan de pogingen van wanhopige staatslieden een toekomst verzekeren, waarnaar wij allen verlangen. Ik wist geen betere hulde aan de dooden.