De Beweging. Jaargang 12

[p. 156]

Boekbeoordeelingen

Hereeniging, door Jhr. Mr. A.F. de Savornin Lohman.

‘Eene overtuiging, die ik, voordat ik het politieke leven verlaat, duidelijk wensch uit te spreken.’ Dit kenmerk maakt de brochure, waarin Jhr. Mr. A.F. de Savornin Lohman de hereeniging van de anti-revolutionnaire met de christelijk-historische staatspartij bespreekt, tot een belangrijk geschrift.

De betrokkenen in beide partijen kunnen van iemand die het ontstaan en de ontwikkeling daarvan in de voorste rijen meemaakte, leeren wat hij als de diepere oorzaken van eenheid en geschil ziet. Met niet meer uitvoerigheid dan noodzakelijk is om de eigen meening tot een glasheldere uiting te brengen, wordt de oorspronkelijke organisatie, de werking daarvan en de scheuring der partij geteekend. Deze soberheid, voortspruitende uit een met opzet zuiver intellectueel gehouden behandeling van verwikkelde verhoudingen, maakt de brochure bovendien belangrijk voor anderen dan politici. De Nederlandsche politiek van de laatste 30 jaar is, afgezien van de opkomst der S.D.A.P., beheerscht geweest door een vinnigen machtstrijd der christelijke partijen tegen het liberalisme. Die strijd was niet altijd duidelijk. Om en achter de persoonlijkheid van Dr. Kuyper als leider speelden zich, voor een groot deel in 't geheim, gebeurtenissen af, die het vermoeden schenen te wettigen, dat de uiterlijke macht, zooals die bij de stembus bleek, niet overeenstemde met een innerlijke kracht om de beginselen in een regeeringsbeleid te verwezenlijken. Indien dit zoo was, moest de langdurige strijd tegen het verzwakte maar regeerzuchtige liberalisme vruchteloos zijn, en de politiek

[p. 157]

zich al verder verwijderen van het werkelijke en directe landsbelang.

Nu de Nederlandsche politiek tot zijn ware - en kleine - beteekenis is teruggebracht door het diep ernstige wereldgebeuren, en ondanks het voortloopen in de oude lijnen een keerpunt schijnt te naderen, is het voor ieder, ook voor hem die vervreemdde aan het leuzen-spel, van beteekenis een kort en helder overzicht te kunnen verkrijgen van het jongste verleden der christelijke partij-beginselen.

Zoo'n overzicht maakt begrijpelijk wat in de drukte van debat en strijd verward was. Maar bovendien geeft het een kern, waaruit ook kan worden ingezien wat voor beteekenis toe te kennen zal zijn aan de pogingen tot vernieuwing of hereeniging der protestantsch christelijke partijen.

* _* *

Bij ‘den buitengewoon heftigen strijd, thans in geheel de wereld tegen het Christelijk geloof en tegen den invloed van dat geloof op geheel ons maatschappelijk en staatkundig leven, gevoerd’ acht Jhr. Mr. de Savornin Lohman noodig ‘trouwe samenwerking’. En wel voor allen, ‘die zich onder het vaandel: tegen de Revolutie het Evangelie - op een breed terrein hadden geschaard, 'twelk alle protestantsche richtingen, voorzoover deze het Evangelie niet bewust verwerpen of negeeren, omvat, en ook de R.C. niet uitsluit’.

Tegenover enkele zijner partijgenooten die federatie van zelfstandige groepen voorstaan, is hij overtuigd dat hereeniging, van wat bij elkaar behoort, wenschelijk is. Juist en vooral om, ook in zijn eigen partij, te voorkomen dat kerkelijke verscheidenheid en geschillen in de staatkunde zullen doordringen.

‘Niets bederft èn het kerkelijk leven èn de politiek zoo grondig, als het verbinden van politiek aan kerkelijke vraagstukken; dat deel der wereld dat om de kerk zich niet bekommert, steunt met het oog op politiek succes de kerk, die echter door zoodanigen steun niet hooger maar lager komt te staan.’

‘Verband tusschen godsdienst en politiek versterkt - tusschen kerk en politiek bederft beide.’

[p. 158]

Toch acht de schrijver de hereeniging niet mogelijk, indien niet de oorzaken der scheuring van 1894 worden opgeheven. Die oorzaken wil hij niet zoeken in den persoon van Dr. Kuyper, maar in diens stelsel. Met een belangwekkend materiaal van gegevens en feiten, belangwekkend vooral voor wie onbekend is met de vroegere verhoudingen in de protestantsch christelijke politiek, wordt aangegeven waarin dat stelsel van Dr. Kuyper bestaat, en door welke practisch-politieke moeilijkheden hij er toe gebracht werd dit toetepassen.

Een deel van dat stelsel is het concentreeren van een overheerschende macht bij den leider, die de eenige schakel vormt tusschen de anti-revolutionnaire partij en de kamerleden of ministers van die richting.

Verder betreft het de ontwikkeling van het ‘neo-calvinisme’ waardoor Dr. Kuyper overwicht gaf aan de gereformeerden, die door zijn theologische voorlichting de ‘kern’ der partij vormden, een kern, die ‘leiderschap’ erkende en steunde.

Tegenover het stelsel ontwikkelt de schrijver uitvoerig en helder zijn bezwaren.

De alles beheerschende positie van den leider, stelde practisch de A.R. kamerleden en ministers onder zijn voogdij, door de leuze van gehoorzaamheid aan de partij. Doch bovendien bracht het mede ‘dat de organisatie van Dr. Kuyper ertoe geleid heeft en steeds meer er toe zal leiden, de Staten Generaal afhankelijk te maken van de kiezers en van partijen.’

Verder is de dooreenmenging van calvinistisch en gereformeerd bedroevend voor de politieke ontwikkeling van ons volk, daar ‘inplaats van de dragers van het alle Christenen omvattend beginsel: staatkunde en godsdienst zijn niet te scheiden’, een kerkelijke groep zich tot een partij vormt.

Hoe Dr. Kuyper ertoe gekomen is het bestreden stelsel, dat tot de scheuring leidde, intevoeren wordt uitvoerig beschreven. De oorzaak lag in de uitbreiding van het aantal kiezers in 1889. Die uitbreiding was voor de christelijke partijen noodig om ‘het volk achter de kiezers’ uitspraak te doen geven, in 't bizonder over de schoolkwestie.

De uitbreiding bracht echter tweeërlei moeilijkheden met zich. Allereerst was het de vraag hoe de kiezers georganiseerd moes-

[p. 159]

ten worden, maar vooral hoe de organisatie moest zijn om ‘telkens als er verschil van inzicht is, te komen tot eenheid’.

Toen in 1894 over de kieswet Tak zoo'n verschil dreigde, loste Dr. Kuyper de moeilijkheid op door buiten de organisatie om zelf de leiding te nemen, en zijn wil door te zetten; met als gevolg de scheuring.

Een tweede vraag betrof de verhouding tusschen de gekozen kamerleden en de partij. Ook hiervoor was Dr. Kuyper's oplossing dat de leider tegenover de kamerleden en zelfs tegenover ministers die partij vertegenwoordigde, zoodat hij daarmee het hoogere gezag verkreeg om verantwoording te vergen en scherp kritiek uitteoefenen.

* _* *

De hoofdlijnen van het betoog van Jhr. Mr. de Savornin Lohman moeten een sterken indruk maken. Zij toonen een ‘atomistische bende’ van kiezers, die doordrongen zijn van de kracht van hun geloof en bij wie Dr. Kuyper verwachtingen verwekte.

Die kiezers werden door hem georganiseerd. De keurbende der protestanten van velerlei schakeering waren de gereformeerden. De theologische leider van De Heraut die voor hen de Belijdenissen in eere had gebracht en de oude kerkformatie had hersteld was tevens de politieke leider.

Een organisatie der kiezers wordt natuurlijk met krachtige hulp van de keurbende gevormd, doch het werd een machine die moeilijk loopen zou. Twee dingen ontbraken er, die - de schrijver kan het niet ontkennen - bij de tegenwoordige partijen politiek noodzakelijk zijn. De zekerheid van als een gesloten eenheid naar buiten optetreden, en de zekerheid dat door de partijleden die vooruit geschoven zijn, ook gedaan zal worden, wat van hen wordt verwacht.

De beeldspraak der woorden duidt het reeds aan dat in de tegenwoordige verkiezingsgevechten, de partijen gaan gelijken op legers. En Mr. de Savornin Lohman schrijft dan ook dat Dr. Kuyper zich opwierp als ‘veldheer’, die - zooals eraan kan worden toegevoegd - even zeker was van zijn kader als Cromwell van de round-heads.

Die veldheer achtte het voor de instandhouding van de goede

[p. 160]

geest in zijn leger noodig dat de gekozenen in de Kamer en de uitverkorenen in het Kabinet niet de verwachtingen waarvoor gevochten werd teleurstelden. En zoo zij dit toch deden dan was hij de stem van het leger.

Hierdoor ontstond het geschil. Recht en streng verheft zich de staatsman de Savornin Lohman tegenover den politieken veldheer Kuyper, en wijst hem terug van den drempel van een gebouw. Dat is het gebouw van het gezag en het recht, dat ook Dr. Kuyper met partij-geweld dreigde te bezetten. Dat kon niet anders dan op grond der voorstelling ‘dat de wil van een zeker aantal personen, mits de meerderheid vormende, de grondslag behoort te zijn van het positieve recht’.

Voor den schrijver berust gezag op de wet, en de wet op het recht, dat gelijk moet zijn voor allen.

Daarom vooral acht hij het een eerste beginsel van staatkunde, en in 't bizonder van christelijk-historische staatkunde, dat hij niet prijsgeven kan en mag en waarvoor hij zal staan en vallen, dat de Tweede Kamer niet een opdracht vervult haar door de meerderheid der kiezers gegeven, doch een taak waarneemt, haar door de wet opgelegd. Wel is waar is het een college dat door het volk is gekozen, maar dat slechts uit eerste-rangsmenschen kan bestaan, zooals het behoort, indien deze naar hun geweten 's lands belang dienen en het voor ieder gelijke recht zoeken.

Men kan zeggen dat deze overtuiging allicht de neiging zal doen ontstaan om vast te houden aan wat reeds lang als gezag en recht gold; een neiging ook om zich te weren tegen wat er aan nieuw gezag en nieuw recht opkomt. Men kan ook zeggen dat in onze tijd ‘wetgeving in haar wezen’ niet meer is ‘voor 't grootste deel rechtspraak’ doch het leiden van den overgang van den streng individualistischen rechtstaat naar een staat, georganiseerd uit groepen en gemeenschappen tot een hoogere eenheid der samenleving.

Betwist kan echter niet worden, dat de overtuiging die Jhr. Mr. de Savornin Lohmann nog eens duidelijk wenschte uittespreken, als staatkundig beginsel den naam verdient van antirevolutionnair en christelijk-historisch.

I.P.d.V.