De Beweging. Jaargang 12

[p. 123]

Het ‘Lied von der Erde’ in 't Concertgebouw
Door
Paul Cronheim

De jongste uitvoeringen van Mahler's ‘Lied von der Erde’ door het Concertgebouworkest onder leiding van Mengelberg zijn, ten aanzien der orkestrale wedergave, m.i. het ideaal genaderd, dat hiervan in onze verbeelding leefde. Er is nauwelijks een tweede schepping in de muziek-literatuur en zeker niet van Mahler, waarin achter een mengeling en warling van klanken zoo verrukkelijke bloeiselen verborgen zijn. Deze verstolen wonderen moet gij zoeken; zij dringen zich niet op, zij zijn niet gelijk die plotselinge stralingen en stijgingen in de tweede of achtste symphonie, die u meeslepen en overweldigen, ook wanneer hun wedergave niet aan de hoogste eischen voldoet; zij zijn verborgen, zij treden uit hun donker slechts te voorschijn door een vertolking, die in de eerste plaats is een zich-verdiepen in en een algeheele overgave aan het werk, van den dirigent tot den laatsten houtblazer, tevens een volledige beheersching van die duizend technische moeilijkheden der partituur - een vertolking, die zoo onstoffelijk mogelijk is, niets dan klank en licht.

De uitvoering is hier dus alles. Zij kan al die wonderen vernielen of doen opbloeien en leven. - De uitvoering van het Concertgebouworkest deed het laatste. -

Zelden of nooit heb ik zoo de indruk gekregen van een orkest, waarin ieder zich solist en toch werktuig van en voor

[p. 124]

één geheel voelt, ook de leider niet meer - maar ook niet minder! - dan het centrum van een stelsel. De conditio sine qua non voor een volmaakt ensemble in 't algemeen en voor Mahler's Lied in 't bizonder. Mahler zelf heeft als dirigent zijn leven lang niet anders getracht dan dit te bereiken.

Had hij deze uitvoeringen nog kunnen beleven en de ontroering zien, die zij in duizende harten deden opwellen! -

Men weet niet, welke feiten men meer moet bewonderen: de herscheppende en tegelijk bezielende kracht van den dirigent, die nooit den leider voor den virtuoos deed buigen; het reageeren op al zijne bedoelingen van wege het orkest en de wijding waarmede zij uitgevoerd werden; de schoonheid der verschillende instrumenten: de glans der violen, het luminisme der fluiten of de sidderende weemoed der hobo's. - Het doet er ook weinig toe. Zij zijn er en zij vereenigen zich tot die voor de vertolking van het Lied zoo noodzakelijke Eenheid.

Eenheid is ook het kenmerk van het werk zelve. Muzikale en geestelijke eenheid. Mocht nog in Mahler's voorafgaande werken veelal een wanverhouding zijn tusschen inhoud en uitingsvorm, een bovenmatige lengte en een met buitensporige middelen werkende instrumentatie, van wier noodzakelijkheid men niet altijd overtuigd was - hier waarlijk is de scheppende geest van het werk één geworden met zijn vorm. Niets dat overbodig schijnt. Van de eerste donkere hoorn-roep tot het teeder-lichtende slot geen toon, die niet noodzakelijk is. Hier openbaart zich heerlijk de onbewuste en daarom onaantastbare architectuur, die naar verborgen wetten luistert en ontstaat. Eén geest, één toon, één drang. Of hij nu mijmert in de gedempte klanken der diepe clarinetten en fagotten; of hij zijn rossen laat jagen - die korte hartstochtelijke storm - dat niets overblijft dan wilde beweging, waarin alles vervliet; of hij zijn schoonheid zingt in die onsterfelijke tonen van weemoed en verrukking - altijd voelen wij: zoo moet het, zoo en niet anders. Zoo heerlijk en zoo ontroerend, maar ook zoo noodzakelijk en overtuigend kon, van begin tot einde, iedere toon van zijn Lied slechts klinken, omdat die geheime Eenheid

[p. 125]

die beelden en klanken schept, maar ook de wetten en vormen, waarna en waarin zij zich openbaren, omdat deze in hem was.

In een der besprekingen dezer jongste uitvoeringen werd betreurd, dat Mahler de concentratie zijner phantasie niet tot het einde toe heeft kunnen volhouden, dat hij in het slotdeel breedsprakig wordt en zijn melodiek in het hem eigene kernlooze pathos vervalt.

Ik voor mij geloof dat niet; ik ben overtuigd, dat in het heele werk - en dus ook in het slotdeel - die Eenheid is, die ik zooeven trachtte aan te toonen, die noodzakelijke Eenheid, die nooit iets met breedsprakigheid gemeen kan hebben; ik meen - de bewering van het ‘hem eigene kernlooze pathos’ voor rekening van den steller latend - dat integendeel de vijf voorafgaande deelen slechts treden zijn om de hoogten te winnen van het slotdeel, die hoogten van waar eens Goethe zijn torenwachter zingen liet: ‘ihr glücklichen Augen, was je ihr gesehn, es sei wie es wolle, es war doch so schön.’

Is niet het geheel slechts geschreven, om zoo zeker, zoo berustend van de aarde afscheid te nemen? Is dan die schrijnende smart, dat matelooze lijden van een mensch die genooten zocht en eenzaam in zijn rijk van droomen bleef, is dat laatste deel dan niets dan breedsprakigheid?

't Is waar: die stil-treurende hobo-klacht die niet einden wil gelijk armen die rekken en zoeken; die laatste geweldige stijging: noodkreet naar een schoonheid, die onvergankelijk is met als noodzakelijk gevolg en tegenstelling een daling naar de diepste diepten; en weer die stil-treurende hobo-klacht - 't is waar, dat alles is zoo vermurwend, zoo ondragelijk van droefheid, dat de snaar in ons tot het uiterste gespannen wordt. De hooge voortdurend inzettende en weer afbrekende E der strijkers is als het laatste weifelen voor de onpeilbare afgrond - wel of wee?

Maar dan komen die klankgolvingen, die ons doortrillen, de hooge leege E voegt zich bij het reine C-akkoord door alle instrumenten met zoo een teederheid en zoo een warmte aangeheven, dat wij, diep-ademhalend, de bevrijding voelen, geluk

[p. 126]

en zekerheid. Naar deze reddende akkoorden zal menig hart blijven verlangen!

Heel zacht, heel ver zingen nu de strijkers, de menschelijke stem, het hout en het koper. Een lichtsiddering - wier oorsprong onzichtbaar is - tot klank gevormd. Wat deert ons die onmetelijke pijn van voorheen? Het is al zoete weemoed en stille berusting geworden. Deze laatste lichte klanken, met de glazen tonen van celesta, harp en mandoline samenvloeiend tot één diamanten stroom, zijn vervuld van een goddelijke sereniteit gelijk die ‘glimlach boven het lijden, onoverwinbaar nu’.

Laat ons - zegt Mahler - met deze glimlach scheiden. Het groote mysterie - het ‘Ding an sich’ - kunnen en mogen wij niet oplossen. Spreekt die kwart e-a der houtblazers en strijkers die zoo zeldzaam en geheimzinnig van achter de diepe C der bazuinen trilt, spreekt dit onopgelost slotakkoord niet duidelijk genoeg? Wij weten het niet, wij weten slechts dat ondanks waan en strijd en leed ieder voorjaar weer de boomen spruiten en de aarde bloeit....

‘Die liebe Erde allüberall blüht auf im Lenz und grünt Aufs neu! Allüberall und ewig blauen licht die Fernen! Ewig...Ewig...

- Hiermede echter ben ik de poëtische idee van het werk genaderd, die in dit tijdschrift juist een jaar geleden uitvoerig werd bloot gelegd en uitvoerig behandeld door Maurits Uyldert in zijn voortreffelijke studie over Gustav Mahler en het Lied von der Erde. Ik verwijs daarom naar dit geschrift, dat in al zijn uitingen als een van de diepst-gevoelde beschouwingen over Mahler en zoodanig als een bij uitstek geschikte inleiding verschijnt voor ieder die met name de geestelijke waarden van Mahler's scheppingen in 't algemeen en van het Lied von der Erde in 't bizonder wil leeren kennen.