De Beweging. Jaargang 12

[p. 155]

Boekbeoordeelingen

De Vlaamsche Gedachte, No. 1. Uitgegeven door Leo Picard.

Leo Picard, oorspronkelijk bestuurder van het gentsche dagblad De Vlaamsche Post, begint met dit nummer de uitgaaf van een tijdschrift dat op ongeregelde tijden verschijnen zal.

Het program dat hij opstelt schijnt me het werk van een oprecht Vlaming die voor zijn volk het veilige en eervolle midden zoekt waar het zich naar zijn aard zal kunnen ontwikkelen.

Hij verlangt een België, onafhankelijk zoowel van Duitschland als van Frankrijk en Engeland, - onzijdig, en zonder de staatkundige eerzucht die het in moeielijkeden zou brengen met zijn buren en nopen tot éénmaking van de vaderlandsche ongelijksoortigheid.

Vlaanderen - zegt hij nadrukkelijk - moet geen staat op zichzelf zijn, maar in Vlaanderen moet de staat vlaamsch zijn. Evenzoo, natuurlijk, waalsch in het Walenland.

Deze wenschen, samen met de overtuiging dat Holland en Vlaanderen in hun taal en beschaving een gemeenschappelijk belang hebben, kunnen niet anders dan hartelijk door ons gedeeld worden.

Alleen zouden we verlangen dat met nog grootere beradenheid België als het staatkundig feit beschouwd werd, waarmee Vlaanderen nu eenmaal heeft te rekenen. De vlaamsche schuwheid tegen België is zeer verklaarbaar: toch helpt stoutmoedig aangrijpen van het onvermijdbare meestal beter dan wantrouwend raken. Zelfs brandnetels hoeven geen pijn te doen en men maakt er prachtige vezels van.

[p. 156]

Al sedert vele maanden heeft menigeen hier te lande het een fout geacht, dat Vlamingen die een afscheiding van België niet wenschten, het gedurende de oorlog tot een breuk lieten komen met de belgische regeering. Het is waar dat zij het ontstaan van die breuk aan die regeering wijten en niet aan hun eigen handelingen. Het zou dwaasheid zijn daarover te twisten. Wij Hollanders hebben daar ook het recht niet toe. Maar het blijft verwondering wekken dat zij, dat juist Vlamingen, niet alles gedaan hebben wat zij konden, om die breuk te vermijden, dat zij niet in het vasthouden aan de regeering, en in het voorkomen dat Walen zich tusschen hen en de regeering indrongen, een eersterangs vlaamsch belang gezien hebben.

Het is dat nog altijd en wij kunnen niet beter doen dan hopen dat de vlaamsche voorlieden de noodzakelijkheid die België voor hen is, vrijwillig zullen inzien, aanvatten en behandelen.

A.V.

Dr. H.P. Berlage en zijn werk, door K.P.C. de Bazel, Jan Gratama, Dr. Jan Kalf, I.E. van der Pek, R.N. Roland Holst, J.F. Staal Jr., Dr. Albert Verwey, Prof. Dr. W. Vogelsang, met 164 afbeeldingen buiten den tekst en een portret. Rotterdam februari 1916, W.L. en J. Brusse's Uitgeversmpij.

Ziedaar een kind van veel vaders. Behalve de genoemde heeft ook S.H. de Roos eraan meegewerkt. De gelieele versiering en verzorging, alsook het portret, zijn aan hem te danken. Een (helaas te onvolledige) lijst van Berlage's geschriften werd door Tiddo Folmer toegevoegd.

Het werk bevat, na een opstel over Berlage's denkbeelden door Albert Verwey en eenige aforismen van J.E. van der Pek een beschouwing over Berlage's werk door Jan Gratama, enkele bladzijden over zijn stedenbouw door K.P.C. de Bazel, een artikel over zijn meubelen door J.F. Staal Jr. en een bepaling hoe Berlage zich verhoudt tot de architecturale Beeldhouw- en Schilderkunst door R.N. Roland Holst, terwijl Prof. Vogelsang de ontwikkeling in Berlage's werk gadeslaat en een saamvattende karakteristiek -

[p. 157]

door Jan Kalf geschreven - hem als bouwmeester in een overgangstijd kennen doet.

Een uitvoeriger bespreking hopen we in een volgend nummer te kunnen opnemen. Hier sta alleen, van de laatste schrijver, die in het ontwerpen van dit boek, als we ons niet vergissen, de eerste was, de slotbladzijde, waarin het beeld van de gehuldigde bouwmeester ons duidelijk en beminnelijk tegentreedt.

‘Bouwmeester in een overgangstijd - is Berlage een wegbereider en voorlooper geworden, omdat hij, zonder in ostentatief modernisme gemakkelijk succes te zoeken, niet alleen, passief, de woeling van het wisselend getij heeft ondergaan, maar ook, actief en in steeds sterker groeiende bewustheid, de voorwaarts-stuwende krachten van zijn tijd bleef onderkennen en scheiden van den terugvoerenden stroom. Zijn houding is daarbij vooral er een moeten wezen van gestadig zelfbedwang. Hartstochtelijk van aard en in zijn kunst eer naar het uitbundige dan naar het gebondene geneigd (zie zijn vroegere fantasieën en ontwerpen), heeft hij voortdurend zichzelf moeten herzien en overwinnen. En het is ongetwijfeld die sterk-betoomde hartstocht, die zijn beste werk zoo volop levend en boeiend maakt. Iets van het stugge van den hollandschen puritein is er daarom ook wel in gebleven, maar de kunstenaar-in-hem kon toch zelfs voor de zachte en stille ontroering van rustieke schoonheid hem ontvankelijk houden.

Minder groot in bereiken dan de meesters uit bloeiende kunstperioden, staat hij ons dan toch nader, omdat hij, in zijn moeilijk werk van altijd weer opnieuw beproeven, ons voller menschelijk lijkt.

Zoo gaat de door zijn werk gewekte vereering ten slotte uit naar zijn persoon.

Berlage is geen “gezelschapsman”, al lijkt hij niet hoekig! Zijn open gelaat heeft een zachtmoedigheid, die tegemoetkomend schijnt, maar zijn mond, die dikwijls blijft zwijgen, stelt dan te leur. Hij is een in zichzelf vervulde, die meer en liever naar de vergezichten van zijn verbeelding kijkt, dan naar de wereld

[p. 158]

om hem, nog zoo ver van zijn streven àf. Er ligt in zijn oogen een zachte melancholie.

Hij spreekt niet heel makkelijk, zijn betoog is soms eer vaag dan helder, en door tegenspraak wordt hij wel aan het wankelen gebracht, omdat een licht-ontvankelijk gemoed hem voor alle bewogenheid en twijfelingen gevoelig houdt.

Zoo maakt hij niet op het eerste gezicht den indruk van een sterke, maar onthult aan langer oplettendheid de ingekeerdheid in zichzelven, die de on-overwinnelijke kracht van kunstenaars en mystieken is. En tusschen het zakelijk werken door aan zijn reëele bouw-opdrachten, vordiept hij zich telkens opnieuw in ideale ontwerpen voor monumenten van grootscher strekking, dan die, waarvoor de moderne tijd hem om verwezenlijking vraagt. Niet alleen om in zulke geheel doorwerkte projecten voller vrijheid te kunnen geven aan den scheppingsdrang, dien hij in zich draagt, maar ook en vooral omdat hij aan een toekomst gelooft, waarin de geestelijke behoeften weder krachtiger dan de louterstoffelijke zullen zijn, en de architect zijn beste krachten zal kunnen wijden aan grootsche gebouwen voor de diepe verlangens van de menschelijke ziel. Dit werkzaam idealisme maakt dezen bouwmeester uit een tijd van overgang tot geleider naar een schooner samenleving’.

* _* *

De Wonderbouw der Wereld, de Grondslagen van ons Sterrekundig Wereldbeeld populair uiteengezet, door Dr. A. Pannekoek, met 5 portretten, 138 figuren en sterrekaarten in den tekst en 2 uitslaande kaarten van den dierenriem. Amsterdam, S.C. van Looy, 1916.

Deskundigen zullen dit boek naar waarde beoordeelen, leeken kunnen niet anders dan uitdrukking geven aan hun dankbaarheid. Vooral zij die uit het bekende werk van prof. Kaiser hun kennis aangaande de sterrenhemel verkregen, zullen verrast en verheugd opzien als zij bemerken hoevee! geleidelijker hier dan daar die kennis hun wordt meegedeeld. De oudere schrijver beschouwde zijn lezer als een man die de hemelsche toestanden weten moest zooals de geleerden nu zagen dat ze

[p. 159]

waren; - de jongere begrijpt dat die lezer begint met ze te zien zooals ze hem voorkomen en dat hij eerst langzamerhand tot de wetenschap van hun ware toestand kan worden ingeleid. De geleerden trouwens, zooals zij elkander door de tijden opvolgden, zijn ook begonnen met het aanvaarden van de schijn, hebben ook eerst gaandeweg en telkens meer doorgrond wat het wezen was. Zoo wordt het vervolgen van de natuurlijke ontwikkeling die nu nog de leek in zijn beschouwing van de hemel doormaakt tevens een doorloopen van de weg die door de eeuwen natuurvorschers en geleerden hebben afgelegd.

Het wekt bewondering dat dit werk met zulk een buitengewone klaarheid geschreven is, en dat het geschiedde in deze troebele oorlogstijd versterkt daar nog de indruk van. Het is daarenboven geen oppervlakkige klaarheid, die alleen uit een vermogen tot heldere meedeeling van gereedliggende gegevens volgen zou, maar eene die ontstaat uit een helder begrip van de beginselen waarnaar de schrijver onze kennis omtrent het heelal ziet opgebouwd. De grootste hoeveelheid verschijnselen op de eenvoudigste wijs voor het begrip saam te vatten, dit is de gedachte die hij bij die opbouw werkzaam ziet. Aarde en hemel, die eerst in onze voorstelling gescheiden waren, werden als zonnestelsel tot een geheel gemaakt. En ook toen waren nog ‘de bewegingen op aarde en de bewegingen in de wereldruimte twee geheel verschillende groepen van verschijnselen, die niets met elkander te maken hadden. De eerste groep werd door Galileï's wetten der zwaartekracht, de tweede groep door Kepler's wezen der planetenbeweging samengevat. Newton vereenigde ze tot één geheel, door de planetenbeweging tot een algemeene aantrekkingskracht terug te brengen, waarvan de aardsche zwaartekracht slechts een bijzonder geval is’. Een groot deel van het boek is dan ook een lofrede op Newton. De geest van deze engelsche natuuronderzoeker, zou men kunnen zeggen, spreekt tot ons door de hollandsche schrijver.

Of deze geest van vereenvoudigende saamvatting, die zonder twijfel wetenschap bevordert en voortbrengt, ook een wereldbeschouwing kan ontwerpen die meer dan onze behoefte aan klaarheid en orde bevredigt, - dit is een vraag die de lezing van het werk wel doet opkomen, maar die door de schrijver

[p. 160]

niet wordt toegelaten. ‘Wetenschap doet niets anders dan systeem en orde in de menschelijke ervaring brengen.’ En anders dan wetenschap verlangt hij niet.

Zij het zoo. Onder de vele belangwekkende werken die de uitgever S.L. van Looy verschijnen deed, is dit zeker een van de meest welkome.

A.V.