De Beweging. Jaargang 12

[p. 242]

Boekbeoordeelingen

Schets eener kritische geschiedenis van het begrip Natuurwet in de nieuwere wijsbegeerte met eene inleiding omtrent dat begrip bij vóór-christelijke denkers, door Dr. J. Clay. Bekroond en uitgegeven door Curatoren van het Stolpiaansch Legaat aan de Universiteit te Leiden. 1915.

Wij mogen de Nederlandsche wijsbegeerte, Curatoren van het Stolpiaansch Legaat en, niet het minst, den schrijver zelf geluk wenschen met de verschijning van dit werk, dat onze filosofische literatuur verrijkt en tegelijk een belofte inhoudt voor de toekomst. Bizonder aangenaam is de duidelijke en waardeerende wijze waarop de leer van verschillende denkers en richtingen wordt uiteengezet. Dat men ook op zulk een toon kan hegelen zal hen die het goede in de Leidsche beweging kenden verheugen en misschien menigeen ervan afhouden verder de verzenen tegen de prikkels te slaan. Partij kiezend, zooals zijn recht is, vertegenwoordigt de schrijver dus tevens op waardige wijze een richting van het denken, die aan de historische ontwikkeling der begrippen een zoodanige beteekenis hecht, dat zij zich reeds daardoor moest laten weerhouden van bekrompen stelselzucht, die in 't bezit van absoluut weten het einde van alle onderzoek d.i. van verdere historische ontwikkeling meent te hebben bereikt. Dr. Clay meent dit niet. Hij zegt in de Inleiding - en in 't algemeen beantwoordt zijn werk daaraan - dat zijn kritiek waardeerende ontwikkelingsgeschiedenis zal zijn: ‘De geschiedenis van het begrip is dus zooveel mogelijk opgevat als een ontwikkelingsgeschiedenis en de kritische zijde daarvan bestaat voornamelijk hierin, bij de verschillende denkers na te

[p. 243]

gaan, door welke factoren zij tot deze ontwikkeling en bevestiging hebben bijgedragen. Voor het grootste deel zal daarom de beoordeeling van deze denkers meer voeren tot een waardeering voor wat zij in goeden zin wel hebben bijgebracht, dan tot een afkeuring van wat zij niet, wat zij verkeerd of ontoereikend hebben gedaan. Alleen in den jongsten tijd, waar we nauwkeuriger de verschillende stroomingen naast elkaar zien, heeft de schrijver zich meer bij een bepaalde richting aangesloten en hier en daar afgekeurd, wat hem voorkomt de normale ontwikkeling van het begrip tegen te houden’.

Ieder zal moeten toestemmen dat uit deze woorden een evenwichtige geest spreekt, die een juist begrip van verhoudingen bezit. Niet te vergeefs ziet hij in de hefboomswet het prototype der natuurwet en hecht hij een bizonder groote waarde aan de wetten van het evenwicht.

Dat ik dit werk met veel genoegen en doorgaans ook met instemming gelezen heb, sluit natuurlijk verschil van meening op sommige punten niet uit. Ofschoon een bespreking daarvan op eenigszins volledige of overtuigende wijze slechts in een vaktijdschrift kan plaats hebben, zij 't me toch vergund hier bij wijze van voorbeeld een paar aanduidingen te geven van wat ik bedoel.

Het werk van den heer Clay is deels van historischen, deels van logischen of kentheoretischen aard. Historisch-kritisch spreekt hij, wanneer hij - en m.i. terecht - beweert dat de Marburgers (Cohen, Natorp) de platonische Idee te veel moderniseeren door haar de beteekenis te geven van Wet. Logisch-kritisch spreekt hij, wanneer hij - en m.i. ook terecht - beweert dat die Marburgers aan het wetbegrip een te groote of te voorname plaats inruimen in hun wetenschapsleer. Nu is het wel niet noodzakelijk dat - zooals bij de Marburgers - overschatting van een bepaald begrip met een ietwat onhistorische opvatting omtrent de ontwikkeling van dat begrip samengaat. Maar menschelijk is het toch, en het zou dus heel goed kunnen zijn dat ook onze schrijver - om een paar voorbeelden te noemen - in het logosbegrip van Herakleitos meer legt dan waartoe de historische bronnen ons het recht geven of in het wetbegrip van Hegel meer vindt dan deze er zelf bij gedacht heeft.

[p. 244]

Mogen we - want dat schijnt hier te zijn verondersteld - inderdaad den schrijver beschuldigen van idealistische overschatting van het begrip? Zijn werk geeft er ons weinig aanleiding toe. Ten opzichte van de wetenschap wordt voortdurend erkend, hoe noodzakelijk en vruchtbaar de samenwerking is van waarnemen en denken, van ervaring en begrip, van analyse en synthese. Maar de wijsbegeerte schijnt een uitzondering te maken, als we op blz. 365 lezen:

‘Moet dus de wijsbegeerte deze beide standpunten van den geest erkennen, zelve verhoudt zij zich tot de wetenschap juist als de idealistische tot de empirische zijde van ons denken’.

Het komt mij voor dat de schrijver niet zoo eenzijdig wijsgeer is, als men uit dezen zin zou kunnen afleiden. Twee aanhalingen uit zijn werk (blz. 72 en 371) mogen dit bevestigen.

‘Wanneer de wijsbegeerte zich tot taak stelt de grondbegrippen en methoden van het denken te leeren kennen, te systematiseeren en algemeener te maken, dan heeft zij voornamelijk haar aandacht te richten op het wetenschappelijk denken, omdat daarin het denken tot zijne zuiverste uiting komt. Dit gebied is voor de wijsbegeerte, hetgeen voor de natuurwetenschap het laboratorium is’.

‘Het ware nu nog belangwekkend geweest, ook de methodische wettenvorming in de moderne natuurwetenschap zelve aan een nader onderzoek te onderwerpen’.

Hierin liggen groote beloften voor de toekomst.

T.J. de Boer.