De Beweging. Jaargang 11

[p. 1]

[Deel 2]

Groen's aanleg¹⁾
Door
C. Gerretson.

I

De meeste historische persoonlijkheden van overwegende beteekenis bezitten dubbelgangers.

Rond het trouwe conterfeitsel, dat hen weergeeft, zooals zij waren, zwerft steeds de schim van het wezen, dat hunne vrienden hen wenschten, dat hunne vijanden hen vreesden te zijn.

Ook Groen van Prinsterer is aan deze wet niet ontkomen.

Doch terwijl meestal de historie zich alhaast beijvert om het ware van het valsche beeld te onderscheiden, treft het, in Groen's geval, dat één dezer dubbelgangers, de Groen der vrijzinnige legende, ongehinderd zich zóó natuurlijk is gaan gebaren, en zich zúlk een crediet heeft weten te verschaffen, dat velen, dat wellicht de meesten hem als den waren Groen, den Groen van vleesch en bloed zijn gaan beschouwen.

Ook u, mijne hoorders! is de min sympathieke facie van dezen revenant, zooals die, bij haar eerste verschijning, door Fruin is geschetst, niet vreemd.

Ook gij kent den droomerigen idealist, wiens chronisch ten hemel geslagen oogen een evangelisch νεϕελοϰοουγἰα schijnen te betrachten.

Ook gij kent den buiten ‘het volle menschenleven’ staanden

1) Voordracht, gehouden in de Maatschappij van Nederlandsche Letterkunde te Leiden op 8 Januari 1915.

[p. 2]

kamergeleerde¹⁾, die zich uit vergeelde geschiedboeken en overwonnen tradities, om met Thorbecke te spreken ‘een verkeerd beeld’, ‘de fausses idées’ heeft gevormd ‘sur la situation du monde d'aujourd'hui’²⁾.

Ook gij kent hem, den half onnoozelen, half eerbiedwaardigen Don Quichot van het verleden, die, wederom naar Thorbecke's verwijt, ‘cherche la vie chez les morts’, en dien men, weliswaar, uit vrijzinnige verdraagzaamheid ongemoeid laten kan, zoolang hij zich er toe bepaalt, een ‘stille partij’ in den lande te vormen; maar die, wanneer hij zijnen geestesburcht verlaat voor het tournooiveld; wanneer hij zijne droomen gestalte geven wil; als voorvechter eener heerschende kerk; als voorstander eener absolute despotie; als belijder, in 't algemeen, van ‘absurde dogma's’ een gevaar en hindernis wordt voor den ‘vooruitgang’ van dezen onzen zoo verlichten en vrijzinnigen ‘monde d'aujourdhui’, en daarin, hoe antiquarisch belangrijk dan ook, helaas evenmin kan worden geduld, als de op zich zelf romantische verschijning van een mastodont, die zich, op een meischen morgen, uw rozenperk tot legerstede zou blijken te hebben uitverkoren.

Nu is het waar, dat ook de oppervlakkige kenner van Groen's geschriften zich over de gelijkenis van dit conterfeitsel al spoedig geenerlei illusie meer schept.

Verre blijve het van mijne bescheidenheid, te betoogen, dat het bekende geschrift van den uitnemenden Fruin over Groen's Staatsleer zonder waarde zou zijn; maar de waarheidsliefde gebiedt tevens, het recept voor het ware gebruik van dit geschrift niet te verheimelijken, en te erkennen, dat het vooral deswege zoo dienstig is, wijl het, met onovertroffen klaarheid, leert, wie Groen niet is, en wat Groen niet geleerd heeft.

Het lust mij thans niet over de oorzaken dezer miskenning uit te weiden.

Ook thans nog heeft al wat waarlijk vrij en zelfstandig denkt den kamp te voeren met de orthodoxie van het ‘gezond ver-

1) Aldus, nog onlangs, de geleerde de Savigny-kenner Fockema, in een ingezonden artikel in ‘de Nederlander’.

2) Journal de la Haye, 1837.

[p. 3]

stand’, die elk waarlijk wetenschappelijk debat schuwt; met ‘dem Systeme des Liberalismus, welches bis auf den neuesten Zeitpunkt sich als das allein aufgeklärte, als das allein freisinnige, ja als das allein berechtigte und anständige hingestellt hat, dem man nicht widersprechen durfte, ja vielleicht noch nicht darf, ohne Absolutist, Feudalist, Pietist gescholten zu werden’¹⁾.

Naast veel miskenning uit zulken hoofde is er echter geen oorzaak, die daartoe m.i. zooveel heeft bijgedragen, als deze, dat men verzuimd heeft het noodige verband te leggen tusschen Groen's persoonlijken aanleg en zijn werk.

En dit verzuim is vergefelijk, daar tot voor korten tijd omtrent Groen's intiemer leven weinig bekend was.

De openstelling van het Archief van Groen van Prinsterer dat een schat van onbekende gegevens vooral omtrent den Jongen Groen bevat, heeft de voorziening in deze leemte, althans voor den belangstellende, mogelijk gemaakt²⁾.

Aan de hand mede van die bescheiden hoop ik u eenige oogenblikken te mogen onderhouden over den aanleg van Groen van Prinsterer, in de hoop er in te zullen slagen u, voor langer dan dat oogenblik, den Groen der vrijzinnige traditie te doen vergeten. Ik volg bij mijn schets van zijn karakter de beproefde indeeling; en zal dus eerst over Groens intellectueelen aanleg, daarna over zijn moreele grondeigenschap spreken.

1) Stahl's Parlementarische Reden, 1855, blz. 134, aangehaald door Koorders. ‘Gij weet,’ schreef J.P. de Fremery reeds 4 April 1821 aan Groen, ‘dat het de standvastige gewoonte der liberalen is, niet toe te laten, dat iemand anders denkt dan zij.’ Gelijk Groen zelf, met zachtmoedige wijsheid, opmerkte ‘que, pour le libéralisme, ce ton est le ton naturel. Le libéralisme...a, pour tout ce qui n'est pas lui, un superbe dédain. Cela doit être. Il s'imagine avoir, après des siècles d'erreur, découvert la vérité. De là cet amourpropre démésuré et cette impatience de contradiction...(Journal de la Haye, Sept. 1837).

2) ‘De uitgaaf van onbekende Handschriften, van vertrouwelijke Brieven vooral, werpt de overlevering, die eeuwen stand gehouden heeft, omver’. Ned. Gedachten 1874 no. 40. Mede uit dit archief heeft de Heer Jhr. Mr. W.H. de Savornin Lohman de gegevens geput voor eenige belangwekkende, en met scrupuleuze zorg bewerkte opstellen over Groen's Jeugd.

[p. 4]

II

In de eerste plaats dan eenige opmerkingen over Groen's natuurlijke verhouding tot de wereld; over den aard zijner apperceptie en de methode, volgens welke hij zijne waarnemingen en ervaringen - het materiaal van zijn denken - verzamelde, ordende en schiftte.

Er bestaan, in het algemeen, twee typen van intelligentie: het idealistische en het realistische.

Bij den idealist overheerscht het emotioneele leven; de wil is levendig, zoo al niet standvastig; de verbeelding vormt en vervormt de waarnemingen naar eigen innerlijke wetten. Dit is het type van den kunstenaar. Toon hem den verminkten torso van een Grieksch marmer: en hem verrukt de visie van het ongeschonden voltooide meesterwerk; reik hem een roos: en hij is vervoerd in den hof van Eden; schaf hem een kijkje in de sociale werkelijkheid: en hij construeert U, à la minute, een ideaal-staat.

Bij zulke naturen is de waarneembare wereld slechts aanleiding en motief. Hun wereldbeeld is voltooid, eer zij gelegenheid vonden de wereld te leeren kennen. Comte, die als nauwelijks twintigjarige de schets zijner ‘Philosophie Positive’ schrijft is een voorbeeld van dit type van hervormers, die men later terugvindt als de onverzettelijke dogmatici hunner eigen revolutionaire jeugdidealen.

Groen nu behoort, in tegenstelling met de gewone voorstelling, zeer bepaaldelijk tot het andere type.

Hij is realist; een man der feiten; wel verre van alle dweepachtigheid, wellicht, voor een jong man, wat al te nuchteren; geenzins iemand van interessante of oorspronkelijke denkbeelden. In zijn fragmentarische Autobiographie¹⁾ teekent hij zelf eene groote beschroomdheid in het ‘vormen, vooral in het uiten van een stellig oordeel over personen en zaken’ als een kenmerkende eigenschap van zijn jongelingsleeftijd op, en in de stellingen achter zijn dissertatie drukt hij zijne ‘verbazing, zijn

1) Rijksarchief.

[p. 5]

verontwaardiging over veler snelheid en stoutheid van oordeelvelling’ uit.

Doch afgezien van dezen intellectueelen afkeer van overijling in het oordeel, heeft de jonge Groen aan critiek ook weinig persoonlijke behoefte gevoeld, wijl hij van jongs af aan te zeer met het beleven van het leven bezig was, om tot het beoordeelen veel tijd over te houden.

Inderdaad: de meest typische eigenschap van den jongen Groen is zijne diepe, onophoudelijke belangstelling in, zijne liefde voor zijne omgeving; zijn honger naar het leven; en zijne behoefte om zijn levenskring, - de kring zijner ervaring - harmonisch uit te breiden.

Men versta dit wel.

Groen's levens-liefde had niets gemeen met wat in het modejargon onzer dagen daaronder verstaan wordt: de decadente belangstelling in zekere, meestal duistere zijden van het bestaan.

Zij was simpel en eenvoudig de belangstelling in, de behoefte aan een levenssfeer, die hem lief was¹⁾; en waarin het dagelijksch bad hem sterkte tegen de impulsies van een' van nature tevens melancholischen en gepassioneerden aard²⁾.

1) Er is eene kinderlijke hartelijkheid in den jongen Groen, die met deze levensliefde in nauw verband staat.
‘Lieve aanstaande Mama!’ schrijft hij 10 Oct. 1827 aan Mevrouw v.d. Hoop (R.A.) ‘Ik heb een menigte redenen, die mij verlangen doen, om UEd. te schrijven. UEd. zult, geloof ik, wel overtuigd zijn, dat ik U al spoedig regt lief heb gekregen, en ik ga zoo gaarne op den duur om met de menschen, daar ik hartelijk van hou, al is ook de pen het éénigste middel van communicatie.’
Even weldadig doet de reine toon aan welke de brieven ademen die de knaap Groen met zijne kameraden wisselt.

2) Het tegenwicht van deze levensliefde vormt eene zekere melancholie; eene zekere levensvrees, welke, ook nu nog, typeerend is voor de echte Réveilgeslachten.
Het geluk is te groot; het is te ‘onverdiend’; men geniet het slechts met vreeze en beving; met tracht het geluk te temperen, opdat niet aanstonds, het leed te zwaarder treffe.
Zoo schrijft mevrouw Groen op 31 December 1828 (R.A.) aan hare moeder, na het geluk van haar eerste huwelijksjaar als boven alle verwachting te hebben geprezen:
‘En als (Gods) hand mij dan eens weer ontnam, zoo als aan U, Moeder! die lieve Reisgenoot waardoor ik geluk vind, dat ik dan toch ook nog dankbaar het heerlijk voorregt erken van ten minste een tijd met hem te zijn geweest en dan hem eens wêer te zullen vinden. Aan die scheiding, die toch ook voor ons eens plaats zal hebben denk ik toch dikwijls. Somtijds komt het mij voor, dat wij toch te zeer elkander waardeeren, en lief hebben, te gelukkig zijn, dan dat 't zoo niet te goed voor de wereld is. “Dat mijn lot mogt leeren”, schrijft mij Mevrouw Clarisse, “niet te vertrouwen op geluk, maar het dankbaar en voorzichtig te genieten; ik heb er te veel op gerekend; het leed dat ons te zamen trof scheen mij waarborg tegen grooter.” Wij hebben nog geen leed.’

[p. 6]

Het lot heeft den jongen Groen dat liefhebben van zijn wereldje niet moeilijk gemaakt. Zijn kring was er een, waarin men met gratie en smaak leefde en liet leven.

In dit opzicht reeds was hij voorzeker in gunstiger omstandigheden geplaatst dan Thorbecke en Potgieter, die beide nimmer het karakter van door eigen talenten opgeklommen burgerzonen konden vergeten of afleggen. Groen had het voorrecht, dat zijn vader vóór hem dit moeilijke spits had moeten afbijten. Geboren uit een predikantengeslacht, begaafd met de voor onze vrijzinnige regentengeslachten zoo kenmerkende gematigde onverschilligheid op religieus, en algeheele karakterloosheid op politiek gebied, herinnert Dr. Groen, door zijn ietwat dorre plichtmatigheid, zijn ietwes pedanteske wezen, en zijn onbedwingelijke zucht tot schoolmeesteren¹⁾ ons eenigzins aan

1) Kenmerkend voor deze neiging is de volgende passage uit een brief van Dr. Groen aan ‘Keetje en Willem’ uit 1815 (R.A.)
‘Ik gaa...U opgeven, welke Plaatsen ik onder anderen gepasseerd heb om hier te komen, ten einde Gij zulks op de kaart zoudt kunnen naarzien. ik ben de eerste dag over Leyden, Alphen en Woerden te Utrecht gekomen; de tweede dag heb ik de Buiteplaats van Neef en Nicht Hoffman voor bij gereden, en ben over de Bilt, Amersfoort, Voorschoten en het Loo te Deventer gekomen’. etc. etc.
‘Papa is dus al zeer verre van Vreugd en Rust; Willem zal dat spoedig weten te zeggen, als hij weet dat den Haag 13 uuren van Utrecht is, dat de afstand van Utrecht op Deventer 15 uuren, en van Deventer op Nyenhuis 6 uuren uitmaakt; terwijl ik wel haast zou denken, dat Keetje zal weten uit te rekenen, hoe veele fransche mijlen of uuren Vreugd en Rust van Nyenhuis gelegen is, als zij weet, dat een fransche mijle kleinder is als een Hollandsche, en maar drie vierde gedeeltens van een hollandsch uur, of drie quartier uurs bevat’.
Even kenmerkend is het volgende uit eene correspondentie van Dr. Groen met zijn zoon in 1823 (R.A.) over den vorm eener latijnsche opdracht:
‘Wat het overige betreft...ten gevolge van onze gewisselde consideratiën daar over, kan ik niet alleen volkomen er in berusten, om het zoo te laten blijven als het gesteld is, maar zou ongaarne eenige de minste verandering daar in gemaakt hebben, daar ik er geen noodzakelijkheid toe vind, en dezelve altijd ten nadeele zou wezen van de elegantie en zuivere latiniteit, door welke ik met genoegen gezien heb, dat het opstel zich onderscheidt.

[p. 7]

Goethe's vader. Zijn moeder echter had der familie haar geld en patricisch aanzien aangebracht. Aan Guillaume, vermoed ik, bovendien haar temperament.

Zoo groeide Groen omringd van den bescheiden overvloed, die het familieleven onzer oudere geslachten ook thans nog zoo aantrekkelijk kenmerkt, op in een beminnelijke wereld, die heure voorrechten te ootmoediger waardeerde, wijl de herinnering aan de kwade dagen der overheersching nog niet verbleekt was.

In ons land gevoelde die kring, geparenteerd aan den even eenvoudigen landadel, zich de mindere van niemand.

Wel trachtte zich, na 1815, uit den nieuwbakken adel van Keizerrijk en Koninkrijk een nieuwe élite te vormen, die, naar op eigenaardige wijze blijkt uit enkele club-cabalen in Groen's studententijd¹⁾, alsmede uit de vertrouwelijke correspondentie

1) Het op dit club-cabaal betrekking hebbende billet d.d. 28 October 1818 (R.A.) van W. van Hogendorp moge, als delicieus specimen van den beroemden ook thans nog heerschenden ‘Leidschen toon’, hier volgen:
‘De ondergeteekende heeft den brief van den Heer Groen ontvangen, waarin deze hem van zijn voornemen omtrent het lidmaatschap onzer tafel kennis geeft, en zal hem, voor zoo verre dit punt betreft aan de medeleden dier tafel mededeelen.
Aangaande het tweede (punt) acht ik het onnoodig den Heer Groen te informeeren dat ons dispuut(c)ollegie geen lidmaatschap aanbiedt, en dat hij den voorslag hem dienaangaande door mij gedaan, en de verzekering mijner bereidwilligheid hem daartoe behulpzaam te wezen, nooit als een aanbod van lidmaatschap behoeft aantemerken.
Het gedrag dat de Heer Groen vermeent te moeten houden is mij onverschillig, en zoo hij deswegens aan onze tafel aanmerkingen heeft moeten ho(o)ren, die hem niet aangenaam waren, zijn zij zeker niet van mij gekomen. Ook zijne verwondering omtrent mij en het gedrag dat ik in onze laatste ontmoeting jegens hem gehouden heb, is een punt waaromtrent ik hem alle vrijheid van beoordeeling overlaat’.

[p. 8]

der beide jonge van Hogendorpen¹⁾, op Groen en zijn kring vrijwel neerzag: maar Groen's optreden toont duidelijk, dat hij althans door zulke bejegening in zijn standmatige maatschappelijke zekerheid niet geschokt werd²⁾.

In dien kring verstond men, zeide ik, de levenskunst op benijdenswaardige wijze. Stel U Groen's opvoeding niet voor als een piëtistische. Zijn kring was, in den besten zin des woords, een wereldsche kring.

Groen heeft, in een periode van zijn studentenleven, waarin hij wat overwerkt was, een, nog bewaard gebleven, dagboek gehouden³⁾.

Dat dagboek is merkwaardig om den vorm: de volkomen afwezigheid van alle zelfbespiegeling; de blijkbare voorkeur waarmede kleinigheden zijn aangeteekend; de bijna chroniekmatige kortheid en conciesheid der mededeelingen.

Maar het is tevens merkwaardig, om het licht dat het op het dagelijksch leven van den jongen Groen en zijne omgeving werpt.

In die omgeving leest men, des morgens, voor 't ontbijt, een stukje uit de Pandekten, of een ‘halve’ - let op de moderatie van dat ‘halve’! - ‘preek van v.d. Palm’. Men berijdt er vervolgens den schimmel, om, op ginds buitentje, een bezoek te brengen aan een familielid of een hoogleeraar; men sluimert na den middag, schaakt, of maakt wandelingtjes met eene, des noods met vele freule's, die men, quod non est miremur, al naar gelang, als ‘lief’, ‘zeer lief’, ja ‘allerliefst’ prijst, om vervolgens, nà den eten, een partijtje te kaatsen aan de Kwaak, en onder ettelijke glaasjes ‘rijnsche wijn’, waarbij men ‘zeer vroolijk’ wordt, den dag te besluiten, tenzij de plicht vordert

1) Nog onuitgegeven.

2) Dr. Groen toch was, ondanks zijne bescheidener afkomst, mede wellicht door zijn ambt, in de toonaangevende kringen volkomen recu. Dit blijkt o.a. uit het briefje van Dr. Groen aan ‘Keetje en Willem’ 1815 (R.A.), ‘Nu moet ik U noch vertellen, dat Mevrouw Schimmelpennink Papa verzogt heeft, om in de volgende zomer wederom hier te komen, en dan Mama, de Jufvrouw en alle de kinderen mede te brengen.’

3) Grootendeels gepubliceerd door Jhr. Mr. W.H. de Savornin Lohman in zijn studie; ‘Uit Groen's Jeugd’; Ons Tijdschrift, 1914.

[p. 9]

na de koffie de vier te doen inspannen en naar het Haagje terug te ijlen, om na het familie-dinertje met de minlijke tafelbuurtjes een paar uurtjes over de Haagsche kermis rond te drentelen.

In deze wereld geldt het niet als eene tegenspraak, indien gij des morgens u aan een ‘zeer kostelijke’, dan wel eene ‘zeer heerlijke’ preek van v.d. Palm te goed doet om 's avonds naar beestenspel of kermis te gaan. Is het religieuze element in dezen kring meer - véél meer - dan bon ton: men kent er de Diätetik der Seele terdege; en het dagboek van den student Groen meldt minstens zes ‘heerlijke’ kermiswandelingen, beestenspelbezoeken en theatergangen tegen één ‘heerlijke’ preek.

Van deze kritieklooze, maar dankbare aanvaarding van de gegeven maatschappij is nu Groen's studie de aanvulling; de voortzetting. Groen heet litterator en jurist; - doch vergis u niet! - deze studie is slechts eene verkapte historie-studie. En wat is, heeft Ranke terecht gezegd, de hartstocht voor de historie anders, dan de levensliefde overgebracht op het vergane leven? dan de zucht, de kennis hoe het leven is te verlengen met de kennis hoe het geweest is? dan het bewustzijn dat het eeuwige slechts uit het tijdelijke gekend wordt?

Wat de historicus nu van de klassieke studie onbewust leert, is vooreerst het formeele: de controle der waarneming; de schifting der feiten; de vergelijking der gebeurtenissen. Het schrijven van eene studie als de Commentatio de Lucio Coelio Antipatro Historico Belli Punici Secundi - een der door Groen beantwoorde prijsvragen - vereischt geen geestelijke hoedanigheden van hooge orde. Maar de geestelijke tucht; de nauwkeurigheid in het verzamelen; het geduld in de vergelijking; de orde in de rangschikking der materialen die het vereischt, vormen een oefenschool voor den historicus, die wellicht door geene zuiverhistorische opleiding zou kunnen worden vervangen.

Doch wat hij in de klassieke letteren bewust zoekt is de historie alleen.

‘Vooral de Geschiedenis’, heet het in zijne Autobiographie. ‘Altijd is de Historie mijne geliefkoosde studie geweest. Op de Academie was daaraan al het overige ondergeschikt. Het waren historische onderwerpen waarover ik prijsverhandelingen en doc-

[p. 10]

torale dissertatiën schreef. De aard en de gevolgen van den voorrang, dien Athene onder de Staten van Griekenland gehad heeft; de verzameling van levensberigten en fragmenten van den Romeinschen geschiedschrijver Coelius Antipater; de voortreffelijkheid van het Justiniaansche regt uit de historische beginselen en ontwikkeling blijkbaar; het eigen oordeel van Plato over de personen, die hij in zijne dialogen sprekende invoert of op merkwaardige wijze vermeldt’.

En in eene afzonderlijke aanteekening legt Groen zelf nog eens den nadruk op het reeds aangestipte feit, dat ook de beoefening der Grieksche historie geschiedde ter wille van het begrip van de huidige, van Groen's wereld: ‘Niet vergeten’, zoo heet het in zijn: lapidairen stijl, ‘de eenheid, die ons met de Oudheid in godsdienst, regt en historie verbindt.’

Het historische wordt ook gezocht in de rechtsstudie. Reeds tijdens zijnen studietijd - lang voor dat iemand hem hier te lande kende - was Groen een lezer; een bewonderaar; een leerling van de Savigny. Een zijner nog onder van Assen verdedigde academische stellingen is aan de Savigny ontleend; onder zijn oudste onuitgegeven opstellen vindt men er een, dat ‘Over Codificatie’ handelt¹⁾: een afkeuring van het intellectueel bedenken, het maken van wetten; evenals hij, naar aanleiding van Plato, in zijn Autobiographie ‘de dwaasheid’ had gegispt ‘van plotselinge hervorming en van constitutiën, waarbij naar willekeur en op één dag een volk in een nieuw Staatskleed wordt gehuld’.

Doch de historie der Ouden, vormt met de historie van het Haagsche leven anno 1820 geen ‘harmonisch’ geheel. De geschiedenis des vaderlands vormt hier noodwendig de schakel. Reeds vóór zijne promotie trekt dan ook de vaderlandsche historie zijn aandacht. Siegenbeek, Kemper; en ‘ter wille der Geschiedenis’, ook Bilderdijk.

‘Deze mijn voorkeur’, schreef Groen, ‘was aan Kemper, die zich meermalen een vaderlijken vriend voor mij betoond heeft,

1) Gedachten over de moeylijkheid en belangrijkheid van het ontwerpen der Wetboeken van Strafregt en van Lijfstraffelijke Regtspleging. (1826) Rijksarchief.

[p. 11]

niet ontgaan. Zijn wensch was mij aan de Academie te verbinden. De historie zou niet langer met het onderwijs in de taal worden vereenigd. Aan één hoogleeraar zou het doceeren in de geschiedenis, zoo de vaderlandsche als de algemeene worden opgedragen. Het voorstel, terwijl ik nog midden in mijn Academische studie was, strekte om mij op dien voet, nadat ik eerst ook aan de Duitsche Hoogescholen een jaar zou hebben doorgebracht, als buitengewoon hoogleeraar te doen benoemen. Ook in aanmerking mijner toen zwakke gezondheid. werd mij [deze] zaak ontraden, van den kant waar tegenspraak onvoegzaam ware geweest¹⁾.

1) Uit de correspondentie blijkt, dat hiermede Dr. Groen, zijn vader is bedoeld. Er is driemaal sprake van een professoraat voor Groen geweest. 10 October 1827 schrijft Groen van ‘Vreugd en Rust’ aan zijne a.s. schoonmoeder, mevrouw van der Hoop, als volgt over deze kansen:
1. ‘Toen Prof. Borger gestorven was, wilde Prof. Kemper, die met mijne neiging daartoe niet onbekend was, dat ik mij tot extra-ordinair Professor in de Historie zou laten benoemen (;) eene benoeming, welke hij meende, indien ik zulks verkoos, te kunnen bewerken. Ik was toen nog zeer jong; had kort gestudeerd; en Papa vond reden om mij stellig af te raden het opnemen van een taak, die mij waarschijnlijk al te zwaar zou zijn gevallen.’
Groen ging nu in den Haag als advocaat practiseeren.
2. ‘Prof. Kemper overleed: nu werd ik door twee der Curatoren, die het eens waren met den Hr. Administrateur van Kunsten en Wetenschappen, gesondeerd. Na lang gedelibereerd en zelfs de propositie reeds van de hand gewezen te hebben, gaf ik dan eindelijk te kennen, dat ik mij de aanstelling zou laten welgevallen.
Maar, qui compte sans son hôte, compte deux fois. De Curatoren droegen mij voor; de Administrateur rapporteerde zeer favorabel; en Z.M., die mij te jong vond, benoemde een ander.’
Die andere was den Tex. Kappeyne deelde dit 30 Juni 1825 (R.A.) alvast onder de roos mede. ‘Ik verheug mij,’ voegde hij er bij, ‘dat gij zoo veel redenen hebt, waarom deze teleurstelling U niet, zoo veel zij anderen misschien doen zou, zal bedroeven’.
Den Tex bedankte echter; en Groen werd ten tweeden male op de voordracht gebracht.
Doch 17 Sept. 1825 (R.A.) moest Kappeyne schrijven, dat het wederom met de Leidsche zaak anders is afgeloopen, dan ik gewenscht had.’
Ditmaal was Cock 's Konings uitverkorene.
3. Voorts is Groen, 11 Nov. 1825, door R. Fenema nog verzocht zich voor een professoraat in de Regten te Deventer beschikbaar te stellen.

[p. 12]

Doch: naturam expellus fureo, tamen usque recurret.

Reeds in 1826 treedt hij op met eene redevoering ‘Over de Redenen om de Geschiedenis der natie bekend te maken’.

En de tallooze exerpten en aanteekeningen uit deze periode nog op het Rijksarchief aanwezig, getuigen van de uitgebreide lectuur, waardoor hij zich op de hoogte van de buitenlandsche geschiedenis des tijds trachtte te stellen.

Geen wonder dan ook, dat hij, kort daarop, onder de gegadigden behoorde, toen Koning Willem I, niet onwaarschijnlijk naar aanleiding zijner lezing, eene competitie opende voor het ambt van Rijkshistorieschrijver¹⁾.

En providentieel mocht Groen het inderdaad later wel heeten, dat juist de groote teleurstelling, die gelegen was in de benoeming tegen wil en dank²⁾ tot Kabinetsreferendaris in stede

1) ‘In het begin van Juny zond ik aan Z.M. eene Redevoering, door mij gehouden, toevallig korten tijd vóór dat hij zijn Besluit had genomen’.
‘Nu kwam het besluit over de Historie. Schoon ik mijne gedachten niet op het papier stelde met het bepaalde verlangen van, zoo mogelijk, Historieschrijver te worden, zoo werd er van dien tijd af, niet meer aan andere betrekkingen gedacht.
Zelf bracht Groen aan den Koning ‘de Verhandeling, die ik ingevolge het Besluit had opgesteld.’
In angstige spanning wordt de beslissing afgewacht. Aan J. Kappeyne van de Coppello wordt - 25 Sept. 1827 - verzocht eens bij v. Rappard en bij Prof. Rooyaards te informeeren, hoe het met de zaak staat. Tevens vraagt Groen hem om advies: 1^o. Wat te doen, als hij Historieschrijver kon worden? ‘Voor het tegenwoordige dunkt mij,’ schrijft Kappeyne, moet ‘uwe decisie deze zijn, om niet te decideeren, maar intusschen, zoo veel in uw vermogen is, te zorgen dat gij grootelijks in aanmerking komt.’ 2^o. Wat te doen, al de post niet aangeboden wordt. Moet Groen dan eene andere carrière opzoeken? Dan, adviseert Kappeyne, moet gij naar geene andere carrière trachten. ‘Want gij zoudt, naar mijn inzien, u zelven niet gelukkig maken, zoo gij u buiten de mogelijkheid stelde, aan uwen aanleg, aan uwen lust, en, gelijk gij het met regt zelf noemt, aan uwe roeping te beantwoorden.’

2) ‘Steeds is onafhankelijkheid het voorwerp geweest van mijn wenschen; en nu heb ik evenwel gekregen (dit onder ons), misschien de slaafachtigste post van het geheele Land.’
‘Nu zult u geheel kunnen begrijpen, hoe ontzagchelijk verwonderd ik was, mijn aanstelling aan het Cabinet te vernemen...’ ‘Nu te bedanken zou, volgens onzer aller opinie, al te onvoorzichtig zijn geweest; en om dezelfde redenen zal ik daaraan in de eerste maanden wel niet veel kunnen denken: zoodat ik uit mijn aangename droomen op een regt onaangename wijs ben wakker gemaakt.’ Groen aan Mevrouw van der Hoop, 10 Oct. 1827. (R.A.)

[p. 13]

van de begeerde benoeming tot Rijkshistorieschrijver, hem, weinige jaren later, toen zijn groote evenknie Thorbecke in Gent, van alle communicatie verstoken, de burgerwacht moest betrekken, in staat stelde, maar dan één ander Nederlander de tragische gebeurtenissen van 1830, soms - men denke aan de Boodschap van 11 dec. 1829 - in beide beteekenissen des woords mede te maken.¹⁾ Onwaardeerbare finishing touch inderdaad aan de practische opleiding van den toekomstigen schrijver van het Handboek!²⁾

1) De vraag, welk aandeel Groen in de Boodschap van 11 Dec. 1829 heeft gehad, laat verschillende beantwoording toe.
Soms is de opmerking gemaakt, dat Willem I's karakter een beïnvloeding door zijn kabinetssecretaris weinig waarschijnlijk maakt. ‘Minder een man van gezag dan van eigen wil, bereid om adviezen te hooren’.
Zeker is de boodschap schoon in den geest der ‘Nederlandsche gedachten’ niet door Groen gesteld.
Echter meldt Groen zelf: ‘Somtijds vond de raadgeving ingang’. Vooral, wellicht, zooals bij eigenwillige personen, de mislukking van eigen pogen, als in 1829, apert wordt. Zoo schijnt ook Van Rappard - een der meest ingewijden - over de toedracht te hebben geoordeeld. Althans schrijft De Bosch Kemper (Van Rappard's) ‘bewondering voor Groen van Printerer bleef voortduren; aan diens invloed schreef hij inzonderheid de boodschap van 11 December 1829 toe, waarvan hij zich zooveel goeds voorstelt’. (Levensberigt pag. 33).

2) Merkwaardig, dat Willem de Clercq dit voordeel aanstonds, nog vóór Groen-zelf, heeft ingezien.
‘Ik hoor dikwijls zeggen,’ schrijft hij 10 April 1829 aan Groen bij diens benoeming tot Kabinets-secretaris, ‘dat het jammer is dat Gij de (ministeriëele carrière?) hebt ingeslagen’, (ten koste van?) ‘het nut, dat gij op een andere wijze had kunnen doen....Er is waars en er is niet waars in.
Verwacht men veel boeken van U, ja dan heeft men gelijk, maar hoopt men dat gij ons een goed boek, een goede historie al is het maar van één tijdperk zult geven, dan is het beter te laat als te vroeg te beginnen, en kan juist de ondervinding van la manière dont les choses marchens bijzonder nuttig zijn, want de historieschrij(ver), die niet verder dan zijn studeerkamer ge(komen) is, oordeelt er dikwijls over eve(n) als de leerling van het (sic!) kweekschool, die op zijn stilleggend schip gemanoeuvr(eerd) heeft, en alle to(uw)tjes en blokjes kent, maar niet hoe het er op eene stormachtige nacht uitziet.’

[p. 14]

Maar gevoelt ge niet, hoe dwaas het is, dezen koelen realist, die, bij den aanvang zijner staatkundige loopbaan een breeder kijk op het leven; een persoonlijker ervaring van den samenhang van beginselen en gebeurtenissen in de vaderlandsche en de wereldgeschiedenis had verworven dan welk ander Nederlandsch tijdgenoot, voor te stellen als een wereldvreemden idealist?

_* * _*

Zoodanig was dan Groen's verhouding tot de werkelijkheid. Zakelijk, nuchter, alles eer dan dweepziek of droomerig.

Doch de gegevens der ervaring krijgen eerst waarde door de verstandelijke bewerking: welke nu, was Groen's methode van denken? Op hoedanige wijze beoordeelde Groen de wereld, die hij zoo ijverig bestudeerde? Hij was, zeiden we reeds, uiteraard zeer voorzichtig; zeer weinig spontaan in zijn oordeel. Hij was een der zeldzame menschen, die zich den tijd kunnen en willen gunnen om te leeren oordeelen.

Daartoe nu openden zich voor Groen de school van Plato - of liever van den Platonischen Socrates, en die van Bilderdijk.

Allereerst die van den Platonischen Socrates.

Groen's groote voorliefde voor Plato is de bron van veel misverstand, en wel doordat men, hoewel Groen terecht met Plato in verband brengende, den Discipel doet lijden onder eene verkeerde opvatting van de beteekenis des Meesters.

Langen tijd heeft Plato vooral gegolden als idealist en intellectualist, niet in den critisch-wijsgeerigen maar in den populairen zin; Plato zooals hij, door het opkomend positivisme, als ‘methaphysicus’ tegenover den ‘realist en empiricus’ Aristoteles werd gesteld; de Plato der Nomoi, niet die der critische dialogen.

Vanuit deze opvatting van Plato heeft b.v. Dr. Fokkema Groen trachten te waardeeren¹⁾.

1) ‘De Godsdienstig-wijsgeerige beginselen van Mr. J. Groen van Prinsterer’, zonder jaartal. Voortdurend wordt in dit van veelzijdige studie getuigend geschrift, over Groen's, zij het getemperd, intellectualisme gesproken. Ten onrechte, dunkt mij. Groen was niet intellectualist maar logicist, hetgeen iets geheel anders is.

[p. 15]

Toch, bij nauwkeuriger kennisname van Groen's geschriften en handschriften, zou men zich die vergissing hebben kunnen besparen.

‘Het kwam ook mij voor’ heet het immers in de Autobiographie ter inlichting van wie zoodanige opvatting voorstaan, ‘dat men in Plato te uitsluitend den wijsgeer en den dichterlijken prozaschrijver geroemd, te weinig op het historische element gelet had’. En elders heet het: ‘Voor hen, die Plato niet gelezen of niet bestudeerd hebben, moge hij niets meer zijn dan een welsprekend dweper, omdat hij op onveranderlijke ideeën wijst,....in dezen onvergetelijken schrijver, voorwerp ook mijner geliefkoosde studie, is het historisch element allerwege openbaar¹⁾. De Prosopographia Platonica zijn de vrucht dezer voorkeur.’

Maar wat Groen, m.i., voornamelijk²⁾ van den Platonischen Socrates heeft geleerd is de dialectische, de critische denkmethode: de aanwending van den ironischen paradox als middel van onderzoek; als ‘middel’ - om in Groen's termen te spreken - ‘waardoor de waarheid gekend wordt’.

Van nature niet door revolutionair sentiment tot critiek op het bestaande geneigd, moest zijn oordeel over de wereld min of meer kunstmatig en stelselmatig worden uitgelokt. Van Socrates leert hij nu het stelselmatig gebruik van den paradox: den methodischen iwijfel.

Van Socrates echter leert hij tevens de beide klippen te vermijden, waartusschen de gebruiker dezer methode moet leeren doorzeilen: eenerzijds het conventionalisme; anderzijds de sophistiek.

De paradox behoort te worden aangewend, om de waarheid te vinden; niet, om alle waarheid te ondermijnen.

Het eerste gebruik is het goede gebruik; op het tweede is de spreuk: ‘corruptio optimi corruptio pessima’ van toepassing.

1) Geloof en Revolutie, pag. 21.

2) Een ander punt, waarop Groen meer direct Plato's leerling is, betreft zijne overtuiging omtrent de ‘realiteit en de activiteit der ideeën’, die beslissend is voor zijn inzicht in het wezen der geschiedenis. De historie is, voor Groen, niets dan de momenteele resultante der naar de hun inwonende logica ageerende ideëen.

[p. 16]

Men herleze den ‘Charmides’.

Charmides is een jonkman als Groen, die van nature en zonder veel critiek, de in zijne omgeving geldende geestelijke normen aanvaardt. Nu komt Socrates met zijne paradoxen, zijn ironisch interrogatoir en brengt die zekerheid aan 't wankelen.

Zeker, maar dit is niet het einddoel dezer paedagogische wijsbegeerte. Het einddoel is het redelijk verstand van wat eerst op gezag werd geloofd.

De sophisten echter - zonder zedelijken achtergrond - misbruiken het middel als zelfdoel. Voor hen is de rede niet slechts het mechanisme ter bearbeiding van de gegevens der ervaring, maar de eigenlijke bron der kennis.

Tegen de sophistiek - het negatief rationalisme - gaat de strijd der ware wijsbegeerte wellicht nog meer, dan tegen het conventionalisme.

‘Openbaring en Historie ter zijde stellen, is het levensbeginsel der Revolutie. In de politieke geschriften der Oudheid is het regel met de Godheid te beginnen en met de Ervaring te rade te gaan....Te Rome was de politiek steeds op den voorgrond. Men behoeft de boeken de Republica van Cicero slechts open te slaan, om te bemerken dat zijne staatkunde praktisch en positief was. Ik ken, bij de vele en grove afwijkingen der heidensche wijsgeeren, slechts één voorbeeld eener met de revolutionaire theorie vergelijkbare richting. Dit voorbeeld is niet vereerend, maar treffend. Het is dat der Sofisten....’ Bij hen vindt men ‘hetzelfde scepticisme, dat ook nu voor zoo velen den geheelen omvang van menschelijke kennis wankelbaar en subjectief maakt.

Verwandtschap der vroegere en latere schijn-filosofen of staaten volksbedervers wordt aan dezen onuitwischbaren familietrek herkend. Terwijl Griekenland, door een te veel¹⁾ en somtijds ook te weinig geprezen socratische school, voor de overheersching van volslagen Godverzaking en stelselmatige onzedelijkheid bewaard bleef, heeft de zelfde leer in Europa....de overhand behaald²⁾.

1) Deze uitdrukking slaat m.i. op v. Heusde's zeer rhetorisch lofprijzende geschrift over ‘de Socratische School’.

2) Ongeloof en Revolutie, pag. 21.

[p. 17]

Onmiddelijk naast den Platonischen Socrates staat Bilderdijk¹⁾.

Ook Bilderdijk heeft op Groen's vorming diepen invloed uitgeoefend.

Toch heeft Groen steeds met nadruk het discipelschap van Bilderdijk geloochend.

“Is het te doen” - zoo zegt hij edelmoedig -, om te deelen in den smaad, die veeltijds in naam tegen de Bilderdijksche School, inderdaad tegen recht en waarheid; ook tegen de Christelijke waarheid, gerigt is; dan ben ik bereid mij op den rol der aangeklaagden, of, zoo men wil, der veroordeelden te laten schrijven.’

Maar even beslist heet het in de Autobiographie:

‘Geen discipel in de gewone beteekenis des woords.’

En op eene afzonderlijke aanteekening nog eens nadrukkelijker:

‘Treffend; iets profetisch. Evenwel niet tot zijn school.’

Deze ontkenning van Groen's discipelschap is juist.

Inderdaad is Bilderdijk's invloed op Groen slechts formeel, niet materieel geweest.

Dit pleit voor Groen's vroege zelfstandigheid en toont, eens

1) Groen's eerste bezoek bij Bilderdijk valt op 17 Januari 1820. Niet zonder eenige aarzeling had Dr. Groen zijne toestemming tot het bezoek aan den gevaarlijken man gegeven. ‘Ik gevoel, lieve Willem!’ schrijft hij 9 November 1820 (R.A.) dat het voor U van veel belang en aangenaam wezen moet een zoo beroemd man als Bilderdijk is, van nabij te kennen en te hooren: het zou dus jammer wezen, indien hij kwame te overlijden of buiten staat ware, in het volgende Academiejaar, om College te houden, de gelegenheid gemis(ch)t (sic!) te hebben, welke zich thans aanbiedt, te meer, om dat de zwarigheden daar tegen aanmerkelijk verminderen, door de wijze waar op Gij voornemens zijt, in vereeniging met uwe medestudenten, op uwe hoede te zijn tegen den verleidelijken invloed van de zucht tot paradoxen, welke aan den Hr. B. algemeen wordt toegeschreven....‘Ik verlang te vernemen, of Gij bij den Hr. B. geweest zijt, en hoe ontvangen’.
Eerst 18 Janvier 1820 (R.A.) meldt Groen zijn' Vader: ‘Hier j'ai été pour la première fois chez W. Bilderdijk, mais j'attendrai encore quelque temps pour vous donner des détails, pour ne pas prononcer des jugemens léméraires.’
Typeerend, ook hier, de beschroomdheid in 't oordeelen.

[p. 18]

te meer, aan, hoe weinig juist de opvatting is, die den jongen Groen als een ietwat dweepzieken pietist voorstelt.

Vooral treft dit, indien men let op Bilderdijk's invloed op de beste zijner andere leerlingen, als da Costa, van Lennep, Capadose, en de van Hogendorpen, die tijdelijk of voorgoed het Bilderdijkianisme omhelsden: in de politiek contrarevolutionair; in het religieuse pietisten werden: zoodat de vrolijke van Lennep tot schrik van zijn verlichten Vader vrome verzen uit het Fransch aan 't vertalen ging; en de jonge van Hogendorpen, tot diepe ergernis van Gijsbrecht Karel, geen geschikter onderwerp voor hunne onderlinge correspondenties wisten te vinden dan de ‘Wederherstelling aller Dingen’.

Groen was, gewapend door Plato, tegen Bilderdijk's invloed bestand.

Zelf zegt hij: ‘Van Bilderdijkianisme was bij mij geen zweem. Door deze contra-revolutionaire felheid ben ik niet mede gesleept. Van waar dit? - In de geheele Oudheid was mijn lievelingsauteur, Plato. De lezing en herlezing zijner Dialogen heeft mij gevrijwaard tegen de overrompeling eener zeldzame genialiteit’¹⁾.

Evenals Socrates' gesprekken, waren ook die van Bilderdijk, gelijk Groen zegt, ‘naar sophistischen trant’, d.w.z. eenerzijds critisch-paradoxaal, anderzijds autoritair-dogmatisch. Zoo is Bilderdijk's omgang voor Groen bovenal nuttig geweest als eene gelegenheid tot practische beoefening der Socratische dialectische methode.

In zooverre Bilderdijk op paradoxale wijze den ‘geest der eeuw’ critiseerde, was hij Groen een levende Socrates. In zooverre hij op autoritaire wijze eigen dogmata poneerde, trad Groen, in gedachten, hem met den socratischen twijfel tegemoet. ‘Veel, en daarbij ook het geusurpeerde van schitterende reputaties heb ik van hem geleerd, - ook te twijfelen aan de voortreffelijkheid van de vrijzinnige leerstellingen’²⁾, ‘maar’, wordt er later aan

1) Ned. Gedachten 1873, no. 32 en 33.

2) Ongeloof en Revolutie, pag. 32: Ik erken met blijdschap groote verplichting aan Bilderdijk te hebben; inzonderheid omdat hij, door de hevigheid zijner aanvallen tegen veel dat ik als ontwijfelbaar beschouwd mij aan het twijfelen, en tot een onbevangen onderzoek gebracht heeft'.

[p. 19]

toegevoegd. ‘de toon van eigen onfeilbaarheid gaf mij, bij het herdenken aan de dialogen der Atheensche Academie, tegen den overmacht ook van zijn Ipse dixi, een uitstekend en gansch niet overtollig behoedmiddel aan de hand’¹⁾.

Ook Bilderdijk's invloed is dus uitsluitend formeel-dialectisch en negatief.

Een typisch bewijs hiervan is bewaard in Groen's ‘Oratiuncula de commodis et incommodis quae ex cognitione proficiuntur paradoxorum’²⁾.

Deze oratie is, in zeer kieschen vorm, eene verdediging van Bilderdijk, tegen wien Kemper en Siegenbeek openlijk in 't krijt waren getreden, en tegen wiens paradoxale leerwijze eenige verlichte hoogleeraren zelfs de Koninklijke censuur hadden ingeroepen.

In deze kleine Apologie - en dit is het merkwaardige, - wordt nu partij gekozen, niet voor den inhoud maar uitsluitend voor de methode van Bilderdijk's onderwijs: de paradoxale ironie.

‘Illud omnium’ heet het ‘primum profiteor longe me ab eorum opinione abesse, qui Paradoxis bellum quoddam indicant, nova quaevis expellenda putent, veteribus sese et longo multarum gentium consensu comprobatis facile adquiescere. Qua in re mirari soleo homunculorom istorum aut ignorantiam, aut (ut verius dicam) stupiditatem, qui talia clamantes non intelligant e paradoxis constare majorem partem eorum quae humano generi innotuerunt. Quid enim? an unquam putâstis magis repugnâsse quid communi opinioni, quam Copernici sententiam, sol circum terrarum orbem non ferri statuentis? An summus Anglorum philosophus, qui ingenii sui lumine tenebras naturae offusas discussit, Newtonus ille, cum systema conderet mundi, quid vulgo videretur accurate investigavit, ne quid contra popularium sententiam proferret? Non consentanea erat aequalium Geographiae conjectura Columbi alias esse trans mare terras existimantis? Quid igitur stultius, quam si quis, ut primum rem a recepta sententia differre audiat, ita eandem falsam esse

1) Ned. Gedachten 1873, no. 32 en 33.

2) Rijksarchief.

[p. 20]

praedicare non dubitet: cum tamen negari non possit paradoxa occupavisse multorum errorum locos et eam esse cognitionis nostrae rationem, ut sine continuis mutationibus ad veritatem non adcedatur.

Venim hic fore suspicor multos, qui mihi objiciant, si scientiae fines veris parodoxis proferantur, falsis contra acetiores ejusdem fieri limites; si igitur, quod additur ab una parte, detrahatur ab altera, totius cognitionis summam neque minui neque etiam augeri. Quorum vocibus ut occurram, liceat observare ipsam paradoxorum falsitatem saepe prodesse, eorumque utilitatem non tantum in arguendis erroribus, venim etiam in firmanda veritate positam esse.

Nimirum vere a summo philosopho dictum est, nulla de re satis certam homini esse posse persuasionem, nisi de qua semel certe in vita dubitarent...cui consequens est, ut notitia eorum, quae vulgaribus opinionibus, quamvis verissimis, opponentur, magnam adferat utilitatem’.

Wat dunkt u? Zullen wij Groen nog langer moeten beschouwen, als den voor de uitkomsten van het redelijk onderzoek schuwen dogmaticus der vrijzinnig legende?

Of zou wellicht het portret uit zijn studentenperiode, dat Groen, in eene aanteekening voor zijne autobiographie, van zich zelf ontwierp in de twee woorden: ‘Academicus, Scepticus’, beter gelijken?

III

Tot dusverre beschouwden wij slechts Groen's intellectueele eigenschappen.

Zij volstaan ten volle tot de vorming van een gewetensvol geschiedschrijver; van een scherpzinnig hoogleeraar; van een representatief ‘man van wetenschap’. Zij verklaren Groen den criticus van Plato; den secretaris van 't Kabinet; den uitgever der Archives; in één woord, den waarnemer, schifter en rangschikker van data.

Doch daarnaast staat, nog onverklaard, de grootere Groen der acta; de man van ‘dagen en daden’; de chef de parti sans parti, naar Thorbecke's bitterzoete uitdrukking; de ‘strijder en

[p. 21]

lijder’, als hij zelf zich, bijkans aan het eind van zijn loopbaan, kenschetsen moest¹⁾.

Deze Groen kan niet uit den verstandelijken Groen worden begrepen. De roeping tot de daad; tot het lijden en strijden, dat van elke daad het noodzakelijk gevolg is; gaat uit, niet van het verstand, maar van het gemoed.

Eerst het ‘hart’ gelijk de klassieke zielkunde van het Christendom, met Paulus, aanduidt wat de nieuwere wetenschap het subliminale heet, herschept het verstandelijk in een zedelijk oordeel; identificeert de verstandelijke tegenstelling van waar en onwaar met de zedelijke van goed en kwaad; en noopt tot de daadwerkelijke keuze vóór of tegen.

Daarom, ten slotte, iets omtrent het centrale van Groen's gemoedsaanleg en wilsrichting.

Ook in dit opzicht is Groen's wezen zeer doorzichtig.

Weinig geschakeerd in zijn aandoeningen; uiterst sober in zijn sentiments-uitingen; wordt Groen beheerscht, bezield en bezeten door één enkele ongedeelde en ondeelbare passie: de eenige passie die, als het goddelijk vuur den braambosch, de ziel verlicht en verwarmt zonder haar te verteeren; de eenige, wier begeerlijke loutering den roekeloozen inzet van een vol mannenleven wettigt: de hartstocht voor de geestelijke vrijheid.

Deze hartstocht is de grondtoon van Groen's gemoedsleven.

In zijn persoonlijk leven, van kindsbeen af tot aan de laatste stonde, wanneer de lange doodstrijd allengs meer het karakter aanneemt van een' tragischen rechtsstrijd; een op het ‘verbond’ gevestigde vordering tegen God om vrijheid, om ‘verlossing’ der benauwde ziel van den dood.

In zijn publiek leven als advocatus populi door zijn hartstochtelijk en onafgebroken verzet tegen den vijand, die in de maatschappelijke en staatkundige instellingen de historische ‘vrijheden’ zijns volks zou dreigen te verstikken.

Deze vijand, het is bekend, zag Groen - en met hem de

1) In den titel eener onuitgegeven en onafgewerkte brochure van 1864, waarvan de drukproef mede op het Rijksarchief berust (no. 97 en 100).

[p. 22]

historische school in het staatsrecht aller landen, - in den ‘modernen Staat’¹⁾.

In den modernen Staat, zooals hij sedert de Revolutie geconcipieerd wordt, vallen macht en recht principieel samen.

De Souverein, onverschillig of de souvereiniteit wordt uitgeoefend door een absoluut vorst; een absoluut ministerie; een absolute parlementsmeerderheid; of de meerderheid van het volk-zelf; is niet de handhaver; maar de maker en de breker van het recht, en als zoodanig gerechtigd, - want de souvereine meerderheid heeft, volgens Rousseau, altijd recht (raison) -, om het volk te dwingen, tot wat hij pars pro toto nemende ‘algemeen belang’ acht; d.w.z. het te nopen zijn wil te doen.

Er is dan ook niets, absoluut niets, Mr. Levy heeft het onlangs nog uitdrukkelijk verzekerd aan de eenvoudigen van hart, die zulks verfoeilijk achten - dat de Staat niet doen mag, indien hij zulks in het algemeen belang acht; niets, m.a.w., dat de meerderheid verhinderen kan, te doen, wat zij meent dat haar belang vordert, zoolang zij daartoe de macht bezit²⁾.

Groen zag in deze staatsleer een gevaar voor de cultureele autonomie; voor de ‘eigenheden’; voor ‘vrijheden’ des volks om zijn termen te bezigen.

Terecht. Want het spreekt van zelf, dat de Souverein die mag wat hij wil, zijne omnipotentie niet ongebruikt laten zal.

1) Men houde in 't oog, dat ook deze term, evenals andere dergelijke termen, door Groen en de historische school hier te lande mèt hem, steeds als technische term, dus uitsluitend in eene bepaalde, zeer scherp begrensde beteekenis wordt gebruikt.
N.l. niet de moderne staat als zoodanig wordt veroordeeld, maar het beginsel der Revolutie, onder welks overheersching hij geraakt is, en met 't welk hij welhaast identiek kan worden geacht. Vgl. ‘Studiën ter schoolwetherziening’, Voorrede en blz. 43-57.

2) Verwonderlijk is slechts, dat het gedrag van Duitschland tegenover België, hier te lande ook in vrijzinnige kringen verontwaardiging wekt. Dit gedrag toch is slechts de consequente practijk in de buitenlandsche politiek der ten onzent door bijkans alle vrijzinnigen en door alle socialisten beleden, en in de binnenlandsche politiek ook toegepaste theorie der ‘staatsraison’: ‘ce que la politique conseille la justice l'autorise’.

[p. 23]

De eenhoofdige despoot, altoos bevreesd voor gewelddadige onverwerping, zal, is hij verlicht, allicht nog zijn belang zien in het te vriend houden zijner onderdanen, en in begunstiging beurtelings van alle partijen, zoeken een labiel evenwicht voor zijn troon te verkrijgen. Doch de veelhoofdige despoot eener parlementaire partijregeering zal, is hij b.v. clericaal, het anticlericale volksdeel; is hij anti-clericaal, het religieuse volksdeel; is hij kapitalistisch, het arbeidersdeel; is hij arbeidersgezind, het kapitalistisch deel in hun vrije ontwikkeling in kerk en school, in bedrijf en vakbond verdrukken. Hij is daartoe gedwongen, uit zelfbehoud, omdat door die verdrukking de getalsvermeerdering zijner tegenstanders tegengegaan, en daardoor de verschuiving der stemmen-meerderheid, de basis van zijn macht, (bij gebrek aan van die meerderheid onafhankelijk zedelijk gezag) kan worden voorkomen.

In plaats van recht voor allen; vrije ontwikkeling van elk volksdeel naar zijn eigenaardigheid in taal, religie, zede en aard, is de praktijk van den moderne staat noodzakelijk een latente burgeroorlog.¹⁾ ‘De vrijheden worden vertoond, niet verleend. Alles wordt vergund met eene alvernietigende clausule: alles voor zoover het aan den Staat, aan den collectieven despoot, welbehagelijk is.’

Doch deze orientatie van Groen's aanvalspunt verklaart tevens het eigenaardige feit, dat Groen eerst zoo laat het strijdperk binnentreedt; op een leeftijd, dat de meesten onzer hun strijdersperiode reeds achter den rug hebben; en Groen zelf de hoogste maatschappelijke honores reeds bereikt had.

De strijd toch voor de vrijheid kon eerst worden aangebonden, wanneer de belager der vrijheden ontdekt was.

Dit was echter geenszins gemakkelijk.

Nederland toch, is, historisch, het land van zeer groote volksvrijheden. Groen en zijne tijdgenooten, waren in het bewustzijn van, en den eerbied vóór die vrijheden opgevoed. Zoo was, uiteraard, de vrijheidsliefde in Nederland veeleer conservatief; niet op verwerving, maar op handhaving der privilegien bedacht.

1) Men leze over dit punt vooral de geschriften van Faquet en Beaulieu.

[p. 24]

En ver bleef de gedachte dat zij in ernst konden bedreigd heeten.

‘Wat men ook klagen moge’, schreef nog in 1854 Fruin, ‘niemand geloof ik, die niet dankbaar erkennen zal, dat wij Nederlanders de opgenoemde regten en vrijheden in zoo ruime mate genieten, als nooit door eenig volk, vóór en na de Fransche omwenteling, genoten is. Hoe gelukkig zou Europa wezen, indien iedere natie evenveel vrijheid bezat en verdragen kon. Daarom hooren wij met belangstelling den Heer Groen zijne aanklacht tegen de revolutie bepleiten, zonder bezorgdheid voor den afloop van het geding, die ons in geen geval deren kan¹⁾.

Toen Fruin deze woorden schreef was Groen van deze ietwat spiesburgerlijke zelfvoldaanheid, door de nauwkeurige waarneming der politieke gebeurtenissen, reeds lang ontnuchterd²⁾; doch zij karakteriseeren voortreffelijk de algemeene meening in de eerste helft der vorige eeuw, waarin ook de jonge Groen deelde.

‘Ook ik,’ schrijft hij in zijne fragmentarische Autobiographie, ‘heb langen tijd tot de vrijzinnigen behoord³⁾.

‘Opgevoed in liberalen dampkring. Vooral op de Academie. De geschriften van Rousseau heb ik verslonden. De pogingen der liberale oppositie in Frankrijk kwamen mij lofwaardig voor. Elk verwijt tegen de Bourbons, elke smaadrede tegen de Noordsche Mogendheden kwam met mijne denkwijze overeen. Hoog ingenomen was ik met de gesteldheid van het Vaderland. Hier hadden wij de gulden middenmaat; het veilige pad. Onze leeftijd de meest verlichtte; ons land het meest bevoorregte.’

In overeenstemming daarmede bevatten zijne eerste bijdragen aan de periodieke drukpers critiek op vermeende of werkelijke

1) De antirevolutionaire bezwaren van Mr. Groen van Prinsterer tegen onzen Staat en onze Maatschappij, pag. 37.

2) In margine van de aangehaalde passage schreef Groen in zijn exemplaar: ‘? Afgesch.; bijz. sch.’

3) Nog 28 April 1827 (R.A.) schrijft J.J. Hisely aan Groen: ‘En wat zegt Gij, brave Liberaal, van het weer intrekken der wet tegen de vrijheid der drukpers? De vrienden van alles wat schoon en edel is hebben die roemrijke gebeurtenis gevierd, en op de gezondheid van Roger Collard, van Casimir Per(r)ier, Benj. Constant en consorten gedronken. Ik ook, al was ik niet te Parijs.’

[p. 25]

‘reactie’, vrijheidsbeperking in het buitenland: ‘afkeuring van het ministerie Villèle; een woord ten behoeve der Grieken; uitvallen tegen het Jesuitisme; lofspraak van de Montlosier en wat dies meer zij.’

Doch eerst de van nabij en met hevige ontroering meebeleefde Belgische Opstand ontdekte Groen volkomen de beteekenis van het vrijzinnig staatsrechtbeginsel, doordat hij in eigen huis ‘le mal en action’ kon waarnemen.

Dit was hem een onontbeerlijke les.

Het is een natuurlijk verschijnsel, dat wij de verkeerde beginselen eerst recht leeren haten, indien hunne verwoestende kracht zich tegen ons zelf keert, Ook de geestelijke vrijheid wordt allicht vooral gewaardeerd in verband met den toevalligen inhoud van den dwang. Wij verfoeien lichter 't geen waartoe wij gedwongen worden, dan de dwang zelve. Het wenschelijke van de heerschappij van eigen denkbeelden verblindt vaak levenslang voor het verderfelijke van hunne overheersching.

De Belgische Opstand was van het noodlottige dezer verblinding een tragisch bewijs.

Het Rijk der Nederlanden was eene proef ter verwezenlijking der liberale theorie. Bij hare samenstelling ‘erkende en eerbiedigde men niet het wettig aanzijn van de regten en vrijheden, welke door de revolutie verdrongen en buiten werking waren gesteld’¹⁾.

‘Les deux états’, decreteerden de VIII artikelen van Londen, ‘ne formeront qu'un seul et même état’. ‘Holland en België werden op nieuwerwetsche wijs samen gevoegd’, ‘niet naar historische maar volgens liberale beginsels’²⁾, en ‘dat zamen gevloten geheel was noch Holland noch België meer, maar een nieuw voortbrengsel eener willekeurige Diplomatie volgens de beginselen van het revolutionair staatsrecht’: ‘en vertu des principes adoptés par elle’, met als motief het algemeen belang,

1) Nederlandsche Gedachten III No. 38.

2) Evenzoo: Van der Palm: Feestvierende herinnering van den Academischen leeftijd (1828). ‘Aan ('s Konings) rechtvaardige, standvastige gematigheid, (hebben wij te danken) dat twee volken, door langdurige scheiding, in taal en zeden elkander vreemd geworden, weder tot ééne natie zijn samengesmolten’.

[p. 26]

lees eigenbelang der Groote Mogendheden: ‘pour l'établissement d'un équilibre en Europe’; met als rechtsgrond de macht: ‘en vertu de leur droit de conquête....’¹⁾.

De toepassing nu van dit liberaal beginsel moest noodzakelijk de uiteenspatting van het daarop gegrondvest rijk medebrengen.

Gebrekkige historische kennis moge de mislukking van de proef aan de verkeerde toepassing van het den vorst opgelegde en door hem aanvaarde regeeringsprincipe wijten²⁾; helderder inzicht erkent ‘un homme de génie méme y eut échoué’³⁾: niet in de verkeerde toepassing van het beginsel, maar in de toepassing van het verkeerde beginsel lag de oorzaak der mislukking.

Want juist de toepassing van dit zelfde beginsel, waarop thans dwazelijk, de tegenwoordige vereeniging der noordelijke en zuidelijke Nederlanden werd gegrondvest, was de oorzaak hunner voormalige scheiding.

Uit staatkundig oogpunt, heeft Brugmans onlangs zeer juist aangemerkt, was de Opstand niets anders dan eene reactie tegen de bourgondische pogingen tot vorming van een eenheidsstaat, - een unitarisme dat zich uitte in het religieus unitarisme van Plakkaten en Inquisitie.

De Unie van Atrecht was de reactie der katholieke Provincies tegen het eng calvinistisch unitarisme der Unie van Utrecht. De opstand der Vlaamsche boeren in 1759 was een reactie der katholieken tegen het humanistisch unitarisme van Joseph II. De toenadering tot Nederland in 1814 was eene reactie tegen het revolutionair unitarisme van Frankrijk⁴⁾ de tegenstand tegen

1) Protocol 21 Juni 1814.

2) Dollot: La Neutralité de la Belgique, 1902; ‘Remarquons-le, Guillaume I par le fait de la servitude qu'il avait librement acceptée, comprommettait l'autonomie....de sa politique intérieure, pag. 534.

3) Idem, pag. 535.

4) ‘Si les Belges sont toujours gouvernés par les principes François, que leur importe-t-il d'étre détachés de la France? mais s'ils recouvrent leurs anciennes institutions religieuses et politiques, leurs propriétés et tout ce qu'ils chérissent de juste et de sage dans leurs anciens usages; leurs moeurs, leurs inclinations deviendront une barrière naturelle contre une invasion que les François pourraient dans la suite projeter.’ Memorie d.d. 8 October 1914 door de Vicarissen-Generaal van Gent aan de verbondene mogendheden overgelegd.

[p. 27]

Holland, reeds in 1814, de vrees, dat het Frankrijk met een calvinistisch unitarisme zou navolgen¹⁾.

Deze vrees werd bewaarheid. Holland volgde inderdaad Frankrijk na; moest, tengevolge van het vitium originis van het Vereenigd Koningrijk, Frankrijk wel navolgen.

Er moest bij ‘innige samensmelting’ zijn hegemonie òf van Holland òf van België.

Geen wonder dat aanvankelijk met Holland's leiding eene proeve gewaagd werd. Geen wonder, dat het principieel karakter van Holland's politiek in Holland niet aanstonds begrepen werd. Ook Groen gevoelde zich - als geheel het volk, - aanvankelijk homogeen met 's Konings beleid. Dit bleef zoo, tot de opstand kwam en de oogen opengingen, van allen voor België's onrecht; van enkelen tevens voor België's recht.

België's onrecht lag hierin dat het toegeven aan de Belgische eischen, noodzakelijk zou beteekenen, een vervanging van de Hollandsche door de Belgische hegemonie, even onduldbaar voor Holland, als de Hollandsche hegemonie onduldbaar was voor België.

Het is de groote verdienste der ‘Nederlandsche gedachten’, van den aanvang af, tegenover mannen als v.d. Duyn van Maasdam en v. Hogendorp, die de eenheid wilde redden door toegeving aan de Belgische eischen, d.w.z. door overgave van de Hollandsche eigenaardigheid, de eisch tot volkomen scheiding te hebben gesteld, als het eenige middel tot redding van Holland's cultureele zelfstandigheid.

België's recht daarentegen lag in het feit, dat het evenmin verplicht was langer de Hollandsche hegemonie te dulden, als Holland de Belgische.

België's voor allen apert onrecht werd verpersoonlijkt door de Fransch-gezinde revolutionairen; België's door weinigen erkend recht door de Vlaamsche katholieken.

Aanvankelijk werd, in de ‘Nederlandsche gedachten’, dan ook

1) Vgl. J.J. Bouchaut(?): La réunion de la Belgique à la Hollande serait-elle avantageuse on dèsavantageuse à la Belgique.

[p. 28]

sterker de nadruk gelegd op het onrecht der revolutionaire, dan op het recht der katholieke partij. Eerst langzamerhand gingen Groen de oogen open voor het feit dat hij het Gouvernement deels verdedigde tegen den invloed van beginselen, die het zelf beleed¹⁾.

Vooral De la Mennais heeft hem het rechtmatige en het sit venia verbo ‘echt nederlandsche’ doen inzien van het verzet der Belgische katholieken, dat de regeering van haar natuurlijken steun beroofde²⁾.

1) Vandaar het verschil tusschen de ontvangst, bij het Hollandsch publiek, van den eersten en den laatsten jaargang van het tijdschrift.
De eerste jaargang volgens Groen zelf ‘door het antagonisme tegen België populair’ (Ned. Gedachten 1874, no. 38), de laatste echter, door de principiëele critiek van het door Holland toegepaste liberaal unitarisme, alras ‘in discrediet geraakt’. Groen werd door die critiek beroofd van den steun zijner medewerkers: Hora Siccama en van Rappard.
Omtrent Hora Siccama schrijft Vreede in zijn Levensbericht (1854) (pag 26): ‘Tot de gedenkwaardige feiten uit zijn leven, behoort het, wel is waar, gering en kortstondig aandeel aan de ‘Nederlandsche Gedachten’, en zijne kennismaking met Mr. G. Groen van Prinsterer, eene betrekking, door verschil van inzigten eerlang verflauwd....
Van van Rappard meldt J. de Bosch Kemper in zijn Levensbericht (1870) pag. 33 ‘In 's Gravenhage teruggekeerd, zag hij met groot genoegen den 2den October (1829) het eerste nommer van de “Nederlandsche Gedachten” in het licht verschijnen. Was zijn vriend Groen van Prinsterer daarvan bijna de eenige schrijver, van Rappard behoorde toch onder die Nederlanders, die zich vereenigd hadden tot het doel, dat de “Nederlandsche Gedachten” zich voorstelden....Vooral stemde van Rappard overeen met hetgeen in de eerste nommers van de “Nederlandsche Gedachten” ten behoeve van onze Nederlandsche beginselen omtrent het lager onderwijs tegenover de Belgische oppositie voorkwam’.
Het zijn juist deze artikelen waarin tot op zekere hoogte, ‘zooveel doenlijk’ de onderwijspolitiek der Regeering verdedigd werd. Vermoedelijk zijn ze deels, op schets van van Rappard, door Groen bewerkt.
Doch in November 1830 heet het reeds (pag. 43) ‘Het protocol der 24 artikelen en de laatst uitgegeven nommers van de “Nederlandsche Gedachten” boden veelvuldige stof. Ik bestreed met warme overtuiging de beginselen van den Heer Groen van Prinsterer, die meer en meer naar die van Von Haller en van de Gazette de France begonnen over te hellen. Van Rappard koesterde nog a) eene groote sympathie voor de gevoelens van zijn hooggeachten vriend, ofschoon hij ook met den laatsten jaargang der “Nederlandsche Gedachten” minder op had, dan met den eersten’.
a) dit woord is door Groen in zijn exemplaar onderstreept.

2) ‘Een der geschriften, die mij aanvankelijk het Audi et alteram partem hadden geleerd, is de handraket van De la Mennais....Uit dit geschrift en veelvuldigen weerklank in de dagbladen en in de Staten-Generaal had ik aanvankelijk in liberaal-protestantsche felheid een strekking ontwaard, aan het drijven der Ultra-montanen niet ongelijk....
Slechts eenigermate begreep ik èn de politieke feil èn ook het onregt der Besluiten van 1825.’ Ned. Gedachten 1873, no. 30 en 31.

[p. 29]

‘Ce qui se passe dans les Pays-Bas’, schreef De la Mennais omtrent de verdeeldheid en de verwarring gesticht door de pogingen der regeering tot stichting eener unité morale naar vrijzinnigen trant ‘en offre une preuve bien digne d'attention. La religion catholique, persécutée par un prince calvinste, au vertu des principes Gallicans¹⁾, et cette persécution louée, encouragée, dirigée peut-être par les révolutionaires français, dont elle sert les desseins: c'est là, certes, un sujet de reflexions profondes pour les politiques et pour les chrétiens, pour les peuples et pour les rois’²⁾.

Eene meening die Thorbecke, met eene merkwaardige overeenstemming van oordeel, aldus in de nederlandsche terminologie van zijn tijd heeft overgezet: ‘Het kan niet genoeg worden herhaald, dat het bondgenootschap des Gouvernements met de liberale gevoelens de hoofdoorzaak is van ons ongeluk’^3).

Groen heeft inderdaad deze gebeurtenissen van 1830 tot ‘un sujet de réflexions profondes’ gemaakt. Zóó grondig en consequent is bij hem het doordenken over de ijzeren consequentie van het bondgenootschap des Gouvernements met de liberale beginselen geweest, dat hij, toen Thorbecke reeds lang de oorzaak van de scheiding van 1830 vergeten scheen, en eerst als partijganger van de ook na de scheiding in Holland gecontinueerde Gallicaansche politiek des Konings de vervolging der Afgescheidenen goedkeurde, en later, als officieel of officieus hoofd des Gouvernements in bondgenootschap met de liberale gevoelens het calvinistische volksdeel, in zake kerk en school, op gelijke wijze tracteerde als Willem I het katholieke volksdeel

1) ‘Gallicaansche’ en ‘liberale’ beginselen, zijn, ten opzichte van het jus in sacra, indentiek.

2) De la Mennais: De la Religion considerée dans ses rapports avec l'ordre politique et civil. Avertissement.

3). Thorbecke: Brieven aan Groen van Prinsterer, 1874 d.d. 29 Oct. 1830.

[p. 30]

in België gedaan had, in de toepassing der door De la Mennais den belgischen katholieken aanbevolen taktiek met gelijke uitkomst de kracht heeft gevonden tot gelijksoortige ‘résistance’ tegenover gelijksoortig absolutisme.

De staatkundige vrijheid was voor Groen niet het middel, maar het zelf-doel zijner politiek¹⁾.

Hierop valle sterke nadruk. Vrijheidsgezind te schijnen, is een begeerlijke zaak voor alle politieke richtingen geweest. In het bijzonder voor de vrijzinnigen [z.g. ‘liberalen’], die deze vrijheidszin als kenmerk bij uitsluiting hunner richting opeischen.

Geen wonder dan ook, dat zij steeds de realiteit van Groen's politieke doelstelling in twijfel trachtten te brengen. Groen was volgens hen een, min of meer bewuste, huichelaar. Zijn vrijheidszin was voorwendsel tot bedekking en middel tot bereiking van met de vrijheid strijdige oogmerken. Hij zocht slechts vrijheid voor zich en de zijnen, om andersgezinden hunne vrijheid te ontnemen.

Zóó de klacht van Motley, die Groen verweet te strijden voor ‘des libertés’, niet voor ‘la liberté’.

Zóó de meening van den evenmin onbekenden als onbefaamden Anonymus²⁾:

‘Met (Groen) hebben wij in 't verschiet het volgende voor ons: vrijheid van onderwijs, om te komen tot een monopolie van onderwijs voor de ware Hervormden; vrijheid van godsdienst, om te komen tot de ware Hervormde Staatskerk; slaafsche kromming van den nek onder eene inderdaad onbeperkte regeeringsmacht, als zij bevordelijk wil zijn aan de leer der ware Hervormden; maar tevens als zij dat eens niet verkiest, omwenteling op omwenteling om te komen tot den ongestoorden bloei der ware Hervormde Kerk’.

Zóó Fruin's beschuldiging: ‘Ge verlangt de vrijheid der kerken

1) Alleen zijner politiek. In De la Mennais bestreed hij ‘l'apôtre de la liberté absolue et universelle’. De door den staatsman als doel te verzekeren vrijheid, moest, naar Groen's inzicht, het middel zijn om vrijwillige onderwerping aan het gebod Gods, waarin, voor den Christen, de ware vrijheid gelegen is, voor den burger mogelijk te maken.

2) Arnhemsche Courant, 19 Jan. 1855.

[p. 31]

slechts als middel, om straks uwe heerschende kerk als doel te vestigen’.

Zóó Siewertsz van Reesema's samenvatting: als ware Groen's bedoeling, om, 'ter liefde eener kerkleer, gesteund door absoluut gezag een toestand te scheppen, waarin de natie inwendig door verdeeling en wederzijdschen naijver krachteloos en tot tegenstand tegen willekeur en onregt onbekwaam zoude zijn¹⁾.

Zóó v. Limburg Brouwer's vrijzinnigen ezelsschop bij Groen's uittreden, in 1857, uit het Parlement: ‘Een staatsman, die telkenmale, waar hij gelegenheid vond, tegen alle vrijheden des volks protesteerde....die slechts ééne vrijheid in bescherming nam, die van het onderwijs, om ze dienstbaar te maken aan zijn eigen stelsel en zijn bijzondere willekeur, - zulk een staatsman ziet zich, als hij eindelijk besluit het tooneel te verlaten door geen rouwbetoon begeleid’²⁾.

Dergelijke, laat ons zachtmoediglijk zeggen: misvattingen, moeten door Groen niet slechts grievend zijn geweest als getuigenis van wantrouwen in zijn persoonlijk karakter; maar vooral wijl ze de kern van zijn politiek aantastten.

Juist in dat punt toch ligt het diepe verschil der belijders van de vrijzinnige en de historische richting.

Juist voor de vrijzinnigen is het eindoel der politiek steeds het ‘algemeen belang’; het ‘nut van 't algemeen’; en de vrijheid, naar Opzoomers uitlating, slechts toelaatbaar, in zooverre ze met dat door de meerderheid vastgesteld belang of nut niet in botsing komt³⁾.

1) Mr. W. Siewertsz van Reesema: W. Groen van Prinsterer en zijne leer; Eene Studie. 1853 pag. 45.

2) De Gids, 1857.

3) Praegnant en spontaan werd mij dit verschil dezer dagen door een eerwaardig liberaal grijsaard, tijdgenoot en getuige van de schoolwet van 1857 uitgedrukt, in een gesprek over de vrijheid van onderwijs, ook voor de niet-ververlichten. ‘Vrijheid, gij spreekt van vrijheid? Goed ik erken ze; maar ik erken niet de vrijheid om dom, om slecht te zijn. Dan mag en moet de Staat ingrijpen’. Ziehier het essentieele verschil. De anti-revolutionair erkent ook de wettelijke vrijheid om dom en slecht te zijn, - zoover daardoor niet anderer wettelijke rechten worden gekwetst, - als een onmisbaar en onwaardeerbaar element der cultuur, wijl deze vrijheid de voorwaarde is voor de handhaving der zedelijke verantwoordelijkheid van de individuen tegenover de conscientie, die, als basis der zedelijke vrijheid basis is tevens van alle ontwikkeling.

[p. 32]

Voor Groen daarentegen is de vrijheid staatkundig zelfdoel en werd: ‘verdediging der staatsrechtelijke gewetensvrijheid’ meer en meer ‘levenstaak’¹⁾.

Groen heeft herhaaldelijk dit verwijt: ‘het grievendste van allen; dat ik gewetensdwang wil’²⁾ opgenomen.

Tegen het vóóroordeel zijner wederpartijders, tevergeefs.

Toch is, voor den ònpartijdigen onderzoeker, de beslissing over de gerechtvaardigdheid van het verwijt geenzins moeilijk: Ubi rerum testimonia adsunt, non opus est verbis!

De zakelijke bewijzen liggen in de aard der vrijheden, voor wier erkenning Groen in zijne publieke carrière heeft gestreden. Opvallend is het dat hij bijkans nooit is opgetreden als verdediger van zijne geestverwanten. Bijkans nimmer is hij, met zijne cliënten, geestelijk homogeen. Nimmer bijkans strijdt als Staatsman hij voor materieele, godsdienstige of maatschappelijke meeningen; maar bijkans steeds uitsluitend voor de staatkundigen vrijheid, het formeele beginsel, dat aan de belijdenis en verwerkelijking van de door hem zelf vaak verworpen beginselen, door den Staat geenerlei belemmering in den weg mag worden gelegd³⁾.

Dit in te zien is voor het begrip van Groen van het allerhoogste belang.

Zoo beteekent Groen's strijd voor de Katholieken niet instemming met de katholieke godsdienst, die hij, naar hij tot veler verontwaardiging in volle Kamerzitting zeide als privé persoon ontsierd door ‘persoonlijk bijgeloof’ meende, maar een strijd als staatsman voor de rechten van de belijders van dit ‘bijgeloof’.

1) Ned. Gedachten I, blz. 238.

2) Adviezen, I, pag. 53 1856.

3) Heldring stelde zich in 1870 een actiever optreden in zake het onderwijs aanbevelende, op het clericaal standpunt: ‘Spreekt een lid der Staten-Generaal in naam van het Christelijk-nationaal onderwijs of in naam der Kerk - welk een verschil!’
Groen corrigeerde onmiddellijk: ‘Als lid der Staten-Generaal spreekt men in naam van het regt. Elk lid is, krachtens zijn eed, ter verdediging van elke verongelijkte gezindte verpligt’. Ned. Gedachten 1870 no. 35-36.

[p. 33]

‘Niettegenstaande de warmte mijner protestantsche overtuiging’ heb ik ‘de regten mijner tegenstanders voorgestaan.’

Hierin ligt juist het onderscheid tusschen hem en de vrijzinnige reactie der Aprilbeweging: ‘er (is) nog eenig onderscheid tusschen hem die, na bewijzen van onpartijdigheid te hebben gegeven, door een enkel woord eene welligt regtmatige gevoeligheid opgewekt heeft, en hen die, in hunne redevoeringen voorzichtig en beleefd, een grondwettig recht door daden hebben verkort.¹⁾

Zoo beteekent Groen's strijd voor de Afgescheidenen, geen strijd voor hunne beginselen of geen sympathie met de daad hunner scheiding: integendeel keurt hij ze streng af: hij strijdt slechts voor het recht der Afgescheidenen, om, op eigen verantwoordelijkheid te doen wat hij afkeurt.

Zoo beteekent Groen's strijd voor de ‘orthodoxie’ in de Hervormde Kerk, geen strijd voor de confessioneele beginselen, maar voor het recht der Hervormden, om niet door den Staat of zijne administratieve machine, de dominocratie der ‘Hoogeerwaarde’ Synode, uit vermeend ‘staatsraison’: de handhaving der ‘confessioneele vrede’ en der ‘verdraagzaamheid’, belemmerd te worden, naar de eigenaardigheid van hunne gezindheid, binnen die kerk, autonoom te zijn.

Zoo beteekent ten slotte Groen's strijd tegen den eedsdwang, geen strijd voor het atheisme, of welke andere richting bezwaar tegen den eed kon doen ontstaan; maar een strijd voor het recht van den atheist, niet door den Staat gedwongen te worden tot daden tegen zijne conscientie.

Bewijzen te over reeds, voor wie de waarheid zien wil, dat inderdaad de handhaving der vrijheid niet middel maar zelfdoel van Groen's politiek was.

Doch er is nog een onomstootelijker bewijs, dat tot hiertoe niet bij gebracht is. Ik meen den inhoud van zijne, tot nu toe ongepubliceerde jeugdgeschriften, dateerende van vóór 1829; van vóór het jaar dus, dat de tot dan liberale Groen de antirevolutionaire beginselen bewustelijk omhelsde.

Hier kan dus geen sprake zijn van ‘Verstellung’; hier valt

1) Adviezen 1, pag. 39.

[p. 34]

zelfs de mogelijkheid weg, dat de zucht naar vrijheid tot dekmantel van kerkelijke dwangzucht zou worden gebezigd.

En nu is het merkwaardig, dat juist in deze geschriften, het domineerende karakter van Groen's vrijheidszucht bijkans bladzijde aan bladzijde aan het licht treedt; vooral in de voorliefde waarin, op soms zelfs ietwat gezochte wijze, partij wordt gekozen voor de aangevallen of verdrukte partij.

Merkwaardig is in dit opzicht o.a. het uitvoerige en juist in deze dagen weer zeer actueele opstel ‘Over de oproeping tot ondersteuning der Grieken’¹⁾. Deze oproeping, o.a. door Gijsbrecht Karel van Hogendorp onderteekend, riep hulp in voor de ‘heldhaftige bewoners van het beroemde Griekenland’, die ‘met zeldzame volharding den edelen strijd voor vrijheid en godsdienst voeren.’ ‘Moedig spannen zij,’ luidt het manifest verder, ‘alle krachten in, om zich te ontwringen aan het juk van een volk, hetwelk, vreemd aan Europa's grond en zeden, alle zaden van wetenschap en beschaving in zijn eigen boesem verstikt, en den Christelijken godsdienst stelt tot een voorwerp van bittere verachting en ondragelijke verguizing.’

Groen stelt tegenover deze romantische rhetoriek een nuchtere en zakelijke apologie van het recht der Turken.

Hij bestrijdt de stelling dat de partij der Griekent dient te worden gekozen op grond dat zij een strijd voor ‘vrijheid en godsdienst’ zouden voeren, tegen tyrannie en barbaarschheid. Hij toont aan dat de huidige Grieken niets te maken hebben met de Grieken der klassieke periode; dat de overheersching der Turken historisch gerechtvaardigd wordt door de moreele superioriteit der sobere, eerlijke en rechtvaardige Turken boven een zedeloos, verbasterd, zwak en slim Byzantisme. Hij stelt, dat tegen tyrannie de Turksche rechtsinstellingen grooter waarborg opleveren en het Turksche volk grooter weerstand bezit dan vele westersche hebben getoond te bezitten. Op het stuk der godsdienstige verdraagzaamheid dragen naar zijne meening, de Mohammedanen, veeltijds, verre boven de Christenen den palm weg.

In het algemeen betwijfelt hij of de strijd tegen den Turk

1) Rijksarchief.

[p. 35]

op de klassieke gronden gerechtvaardigd, christelijk, en in het ware belang der Europeesche beschaving moet worden geacht.

Hoe ver staat de jonge man, die, in dien tijd, zóó als advocatus diaboli durfde optreden¹⁾ van den Groen der vrijzinnige legende, van den bekrompen fanaticus voor een bepaald kerkgeloof!

Sterker nog is het volgend voorbeeld, ontleend aan een klein, onlangs door mij uitgegeven²⁾ opstel uit 't jaar 1826: ‘Aanteekeningen op een reisje naar de Coloniën der Maatschappij van Weldadigheid’ te Ommeschans. In dit etablissement werden de bedelaars als misdadigers behandeld.

‘'t Geen wel het aanstootelijkst van alles mag worden genoemd’, zegt Groen - en de passage is kenmerkend voor zijn vrijheids-opvatting - ‘is de onzedelijke afscheiding der familie; de vrouwen worden afgezonderd van de mannen; alleen zij, die wettige bewijzen van huwelijk bijbrengen kunnen - en hoe weinig is dit onder die klasse van menschen het geval? - worden nu en dan, schoon zelden, zamengepaard, in den trant, waarop men handelt bij de veefokkerij; ja zelfs kwam het ons nog twijfelachtig voor, of niet de vrijheid om met elkander te zijn, zich alleen uitstrekt tot het zamen wezen gedurende een paar uren in de algemeene zaal; althans onze leidsman verdedigde den maatregel met te zeggen, dat vermeerdering van de bevolking strijdig is met den aard van de instelling’.

De verontwaardiging over het opgemerkte, brengt Groen nu echter hierop niet tot jammerklachten over hun ongeluk; niet tot voorstellen ter verbetering, maar - en dit typeert hem - tot den wortel der zaak, in de volgende merkwaardige beschouwing van de ‘rechtspositie van den bedelaar’:

‘Is bedelen een misdrijf?

Iemand tot armoede, hetzij door, hetzij buiten zijn schuld geraakt, vraagt aan anderen om hulp en onderstand; deze kunnen die hulp weigeren; maar, zoo zij die geven, zoo de arme aldus kan bestaan, welk regt heeft het gouvernement om zich daarmee te bemoeien? Laat het zijn schuld zijn, dat hij arm is geworden: hij is daarvoor door zijn armoede zelve ge-

1) Het stuk was voor uitgave bestemd.

2) Ons Tijdschrift, Oct. 1913.

[p. 36]

straft; maar van waar het regt om hem nu van datgene te berooven, 't welk aan iedereen toekomt, de bevoegdheid om van de mededeelzaamheid zijner medemenschen gebruik te maken? Iedereen moet het brood verdienen, dat hij eet; het is zoo; hij behoort het te verdienen; doch kan hij er toe gedwongen worden? er zijn, vooral in de hoogere standen der maatschappij, zoo vele menschen, die hun brood niet verdienen; en zoo niemand zijne diensten willekeurig aan de Maatschappij onttrekken mag, geldt zulks meer omtrent den bedelaar, dan omtrent den werkloozen verteerder van voorouderlijke schatten? Daarenboven, de bedelaar heeft evenals ieder mensch zijne rechten, en deze, daaronder zijne persoonlijke vrijheid, behooren heilig te zijn, zoolang hij zich aan geen inbreuk op de regten van anderen schuldig heeft gemaakt. Noch het belang van den Staat, noch het nut van het algemeen, noch de weldadigheid van het voorgestelde doel kunnen voor de miskenning der bijzondere regten eene genoegzame verontschuldiging zijn. Wanneer men met de wijsgeeren der verloopene eeuw een Maatschappelijk verdrag onderstelt, waarbij iedereen ten voordeele de Maatschappij afstand heeft gedaan van zijne bijzondere regten, en dus zich als 't ware onvoorwaardelijk aan het Bestuur dier Maatschappij onderworpen heeft, dan kunnen dergelijke stellingen toegegeven worden; doch even daarom is het ook zoo waar, dat die wijsbegeerte, welke zich als voorstanderesse dier Vrijheid aanbevelen wil, uit derzelver aard de aanleiding geeft tot het schrikkelijkst despotisme’¹⁾.

In deze, in 1826 geschreven bladzijde, vindt men een kort begrip, avant la lettre, van het wezenlijke, het kenmerkende in Groen's latere politieke standpunt, en tevens van zijne stelling tegenover de vrijzinnigheid.

1) Merkwaardig als bewijs, hoe inderdaad gelijke beginselen tot gelijke practische uitkomsten leiden is die, van bovenstaande tot dusverre ongepubliceerde pagina uiteraard geheel onafhankelijke uiteenzetting over dit ‘recht van den bedelaar’ in Jhr. Mr. A.F. de Savornin Lohman: Gezag en Vrijheid (1874) leidende tot de conclusie: ‘Onze onregtvaardige wetgeving op de bedelarij moge het budget van sommige gemeenten ontlasten, zij bezwaart het schuldregister van het Nederlandsche volk! (pag. 235).

[p. 37]

Welnu, wat dunkt U? Vindt gij in deze slechts voor zich zelven geschreven aanteekening de verborgen roerselen van den heimlijken absolutist ontdekt? Acht gij den ‘rijken jongeling’, die opkwam voor de vrijheid, voor het recht van den bedelaar de waarschijnlijke vader van den staatsman, die, naar v. Limburg Brouwer's woord, ‘slechts ééne vrijheid in bescherming nam,...om ze dienstbaar te maken aan zijn eigen stelsel en zijne bijzondere willekeur?’

Neen, nietwaar? Wèl inderdaad blijkt in Groen de vrijheidsdrift de diepste drijfkracht van zijn wezen, en nimmer zal men deze groote persoonlijkheid ten volle kunnen begrijpen, eer men inziet, dat hij, naar hij éénmaal, aan het einde van zijn leven zelf geschreven heeft, onder onze staatslieden niet alleen is onze eerste antirevolutionair, maar bovendien, en juist deswege, niet onze eerste, maar wèl onze eenige consequente liberaal¹⁾.

Mocht ik tot het begrip van dien Groen van Prinsterer, die mij zeer lief is, u iets hebben nadergebracht!

1) ‘La politique libérale et anti-révolutionaire’ schrijft Guizot ‘Eene samenvoeging (liberaal in den echten vrijheidszin genomen) van treffende en leerrijke juistheid’. Nederlandsche Gedachten 1870 no. 28. Liberaal dus in den zin, waarin de Gasparin het bezigt, wanneer hij ‘le nouveau liberalisme’ aan ‘l'ancien libéralisme’ overstelt. ‘Le nouveau libéralisme refuse certaines choses à l'Etat. Il lui refuse l'Eglise et l'Ecole. L'ancien libéralisme: Elle est despotique à l'excès’.