De Beweging. Jaargang 11

[p. 177]

De particuliere landerijen in Indië
Door
Z.Z.

De merkwaardige latifundiën, die op Java bovenstaanden naam dragen zijn te verdeelen in twee groepen respectievelijk ten oosten en ten westen van de Tji Manoek gelegen, die ieder aan een afzonderlijk reglement zijn onderworpen. De eerste en kleinste groep wordt beheerscht door Staatsblad 1880 No. 150, later herhaaldelijk gewijzigd, en de overige grootste helft door Staatsblad 1912 No. 402, welke regeling verving het oude Staatsblad 1836 No. 19.

Ook op de buitenbezittingen vindt men particuliere landen, in vrij groot aantal in de Padangsche Benedenlanden, Celebes en de Bandagroep, eenige weinige in Bengkoelen en Ternate, en één land in de Padangsche Bovenlanden.

Over de buitenbezittingen kan men kort zijn, daar er nagenoeg niets geregeld is.

In Banda had Coen ter wille van het notenmonopolie de bevolking van de Bandalanden uitgeroeid of verbannen, terwijl de aanwezige notentuinen voor de eerste maal in 1627 in ‘perken’ verdeeld werden en aan ‘perkeniers’ in bewerking gegeven, onder voorwaarde, dat zij uitsluitend noten zouden kweeken, en 't product tegen bepaalde prijzen aan de Compagnie afstaan. In 1860 werd tegelijk met de slavernij ook de perkhoorigheid opgeheven. De regeering kwam de perkeniers tegemoet in de aanschaffing van vrijwillige arbeiders door voor-

[p. 178]

schotten; aanvankelijk bleken de perkeniers als tevoren verplicht noten te teelen en aan 't gouvernement te leveren, doch Staatsblad 1864 No. 71 a zette 't monopolie in een vrijwillige kultuur om, welk stelsel in 1873 nog uitgebreid werd.

In Celebes kunnen de particuliere landen verdeeld worden in die vóór en tijdens het engelsche tusschenbestuur zijn uitgegeven. Van de eerste categorie weten wij niets door gemis aan de oorspronkelijke akten van afstand. De tweede categorie waren kamponggronden, tegalans of zoutpannen, die tijdens de Compagnie als erfleen waren afgestaan aan den radja van Boni en zijn rijksgrooten, onder gehoudenis daarvan op te brengen 10% van de padi en het presteeren van heerediensten. In 1814 werd om den overmoed van Aroe Palakha, de vorst van Boni te keeren, een expeditie uitgerust onder generaal Nightingale, en werd in de maand Juni van dat jaar de vorstelijke residentie Bontoala in brand gestoken, terwijl al de leengoederen als eigendom van 't engelsche gouvernement beschouwd werden, en aan regeeringsvrienden uitgegeven ‘for ever’ voor hemzelf ‘and his heirs, assignees, executors or administrators’, alsmede onder de bepaling, dat de ‘vertiening’ ten profijte van het gouvernement zal zijn, zoo ook de heerendiensten. Bij de resolutie van 24 Juli 1830 No. 14, werd bepaald dat aan de houders van die landen behoorlijke ‘eigendomsbewijzen’ zouden worden uitgereikt, en dat de heeren niet meer dan ⅓ van de zuivere opbrengst van het gewas zouden mogen genieten. Deze laatste voorwaarde is echter weer buiten werking gesteld bij gouv. besluit van 15 Juli 1869 No. 30, Bijblad 3909, dat alles aan contractueele regeling overliet.

De Java'sche particuliere landerijen geografisch en wettelijk verdeelend in die ten oosten en ten westen van de Tji Manoek, kan men ze historisch nog verdeelen in die door de Compagnie, die door Daendels, en die door 't engelsch tusschenbestuur vervreemd.

De verovering van Jakatra stelde de Compagnie in het bezit van uitgestrekte maar nagenoeg onbevolkte landen. J.P. Coen verklaarde op 30 Mei 1619, dat hij die landen in bezit nam in naam van den Soeverein en principalen, de Staten-Generaal der Vereenigde Nederlanden, en de heeren XVII. De ‘princi-

[p. 179]

palen’ schreven daarop in antwoord, ‘dat 't land en de stad Jakatra zijnde gewonnen en geconquesteerd’ in een ‘goeden oprechten en wel gefondeerden’ oorlog, de hollanders dit land onder een goeden titel mochten bezitten in vollen eigendom.

Bij plakkaat van 1 April 1627 bepaalde Coen dan ook: ‘dat alle thuynen en landen binnen en buiten 't ressort dezer stede gelegen en bij vorm van leen uitgegeven vrij en exempt zijn van tytel en servituten van leenen’, en dat dezelve gehouden worden als ‘vrije, eigen, patrimonieele en allodiale landen ofte goederen mits bij verkoop en alienatie derselven ons den 10^den penning van den verkoop ofte alienatie betalende, mitsgaders in de erkentenissen den 10^den van alle vruchten en gewassen, enz.’ Van 1656-1659 moest de compagnie weer oorlog voeren met de Bantamers, en in 1664 werd vermoedelijk reeds een College van Heemraden ingesteld, belast met het toezicht op de Ommelanden. In 1680 wordt ook melding gemaakt van de instelling van een college van heemraden, waarschijnlijk is dit slechts een reorganisatie van de regeling van 1664. Tengevolge van al die onlusten nu werden groote gebieden aan particulieren uitgegeven. De opgezetenen van die landen waren waarschijnlijk niet meer de primitieve ingezetenen, want die waren tengevolge van die oorlogen vrijwel uitgeroeid. Chasteleijn zegt dan ook in zijn ‘Invallende Gedachten’ (1705) ‘van de naturellen, javanen of inwoners des koninkrijks Jakatra is hier geen één meer te vinden, hebbende uit curieusheit daar meermalen na vernomen’. In dezen tijd werd ook Paravicini door de regeering als regeeringscommissaris naar Timor gezonden en hield daar en op naburige eilanden drijfjachten om slaven voor 't Bataviasche te vangen. Tengevolge van de onveiligheid in en om Batavia verplichtte ook een plakkaat van 28 Mei 1654 tot cultiveering.

De eerste verkoop op grooter schaal was die van Depok en Seringsing in 1705 aan den Raad van Indië Chasteleijn. Aanvankelijk was de toestand diep treurig: de landen bleven onbewoond en jaarlijks moesten 200 ‘modderjanen’ uit Cheribon westwaarts trekken voor het schoonhouden der oudhollandsche grachten.

Behalve de herhaalde oorlogjes met de bevolking kwam in

[p. 180]

1699 de uitbarsting van de Salak, waardoor een volslagen wildernis ontstond op de plaats waar eens Pandjadjaran's hoofdzetel was gevestigd geweest. Na den bantamschen suksessieoorlog (1747-1751) kwamen er tijden van ziekten en misgewas. Zoo schreef een resolutie van 30 December 1758 de mislukte oogsten toe aan ‘de calamiteiten waarmee 't den Hemel behaagd heeft die schoone en vruchtbare landen sedert een reeks van jaren deerlijk te bezoeken’. Zoo constateerde de volkstelling van 16 Januari 1742, uit vrees voor oorlog gehouden, het aantal inwoners van Batavia, Krawang, Cheribon en de zeestranden op slechts 4880 man. G.G. Mossel had reeds in 1752 bepalingen vastgesteld om den landbouw aan te moedigen, terwijl eenige tientallen jaren later het plakkaat van 31 December 1778 eenige rechten en verplichtingen van landheeren en opgezetenen vaststelde: o.a. 't kosteloos afvoeren van de tienden stadwaarts en de verplichting op 1 dag per week voor den landeigenaar heerendiensten te verrichten, zoomede vaststelling van het loon, dat aan de arbeiders moet betaald worden; verplichting tot contante betaling van alle diensten voor het gouvernement; verbod tot 't houden van topbanen en opiumkitten langs de groote wegen; verbod om rongengs te laten optreden zonder voorkennis van de eigenaars; alles nagenoeg hetzelfde gebleven tot den huidigen dag.

Op 6 Januari 1795 wordt bevolen dat er een nauwkeurige ‘zielsbeschrijving’ zal zijn en dat de gecomitteerde tot en over de zaken van den inlander kosteloos hoofdbriefjes zal uitreiken. Het plakkaat van 25 Maart 1806 renoveerde verschillende oude bepalingen en stelde voorts o.a. vast, dat inlanders die geen sawah bezitten jaarlijks een rijksdaalder kopergeld zullen moeten betalen en dat kinderen boven de 13 jaar zonder broodwinning als leegloopers zullen worden gestraft; dat alle heffingen en lasten ieder jaar moeten verrekend worden.

In 1813 wordt bij proclamatie van het engelsch tusschenbestuur het stelsel van leenrecht en geforceerde leverantiën over het heele eiland vernietigd, terwijl de engelsche regulation van 22 Maart 1815 de heerendiensten afschafte. Bij publicatie van de Commissarissen-generaal (Staatsblad 1817 No. 43) werd onder meer bepaald, dat op geen land meer dan 20% van

[p. 181]

de padi zou mogen gevorderd, en dat alle eigenaren van landen gedurende 't britsche tusschenbestuur verkocht, geen diensten zouden mogen vorderen zonder behoorlijke betaling. Bij besluit van 3 Januari 1819 benoemden de Commissarissengeneraal een commissie tot 't ontwerpen van een reglement op de particuliere landerijen; de arbeid dier commissie traineerde ook al in verband met den Java-oorlog, die in 1825 uitbrak. Bij besluit van 5 Maart 1831 wordt een tweede, nieuwe commissie ingesteld. Eerst op 15 Februari 1835 diende die commissie haar ontwerp-reglement in, waarbij een verhandeling van Veeckes over de bataviasche ommelanden geschreven in 1815, bijna in zijn geheel is opgenomen.

De eigendom van den grond werd oorspronkelijk alleen bezien uit europeesch-civielrechterlijk standpunt en was zulks in overeenstemming met de heerschende overtuiging, dat de inlander geen eigenaar van den grond is, doch wel de vorst of diens rechtverkrijgenden. Voor de bataviasche ommelanden bleek 't bovendien reeds daaruit, dat die landen door de vele oorlogjes ontvolkt waren. Dit is ten minste de opvatting van Raffles, Mossel, Crawfurd en Mr. Levysohn Normann. Zoo is ook een resolutie van 27 Februari 1778 een bewijs van de opvatting dat de eigendom bij den landheer berust, daar bij den verkoop van Kelapa Nongal uitdrukkelijk bedongen werd, dat de ingezetenen op 't land zouden mogen blijven wonen. Oorspronkelijk was dus eigendomsrecht en heffingsrecht van den landheer onbeperkt. Eerst in 1836 ontstaat 't z.g. erfpachtsrecht. De ontwerpers van 't reglement van 1836 erkenden ook dat er geen enkele heffingsbeperking was. Volgens Reiss, Pennink en een arrest van 't Hof (24-1-'78 Recht in. N.-I. 30) mocht 't erfpachtsrecht niet aan niet-inlanders vervreemd worden. Dit is ook de zienswijze van 't tegenwoordige reglement.

Reeds in 1890 benoemde de regeering een commissie uit ambtenaren en particulieren om een nieuw reglement te ontwerpen, wat eindelijk in 1912 bekroond werd door 't tegenwoordige reglement, dat in hoofdzaak geen nieuw recht schept, maar bestaande twistpunten beslist. Over 't algemeen is de toestand op de particuliere landerijen treurig, en armoede en misdaad tieren het weligst op den bodem 't dichst bij de zetel

[p. 182]

der indische regeering gelegen. Vandaar dat men ook al tientallen van jaren doende is om die misstanden te verbeteren. Sommigen willen onteigening, anderen aankoop, weer anderen willen slechts van de landheeren afkoopen de rechten van tjoekéheffing en het vorderen van heerediensten. De heffing is in 't reglement van 1836 en van 1912 beperkt tot een ⅕ van den oogst, en 't aantal heerediensten op 52 per jaar, veel zwaardere verplichtingen dus dan in de gouvernementslanden. Bovendien behooren ook de natuurlijke voortbrengselen van het land aan den eigenaar, zoodat de inlander gestraft wordt als hij de boomen op zijn eigen erf omkapt, zelfs al heeft hij die zelf geplant. Ook het sap van arènpalmen en de karèt van de rubberboomen is 't eigendom van den landheer.

Dat onder zulke middeleeuwsche toestanden van vooruitgang van den inlander geen sprake kan zijn is begrijpelijk. Ook de dorpspolitie is veel onbetrouwbaarder dan in de gouvernementslanden, daar de dorps- tevens politiehoofden ín dienst zijn van en bezoldigd worden door den landheer. Terugkoop van particuliere landen heeft 't eerst plaats gehad in 1810 (het land Bloeboer). Sinds 1887 wordt ook in alle koloniale verslagen over de particuliere landen geklaagd. Onder Minister Idenburg is 't land Kandanghaoer (182.240 bouw met meer dan 80.000 zielen) tot 't staatsdomein teruggebracht voor een som van 3½ millioen. Het land Nanggoeng en de enorme Pamanoekan en Tiasemlanden zijn echter in 1910 door betreurenswaardige schrielheid van ons parlement in buitenlandsche handen gespeeld. Ook het land Tjibodas werd in 1908 voor zes ton verkocht aan een Fransch syndicaat. Waar op de meeste particuliere landen nog geen intensieve cultuur wordt gedreven, is het werkvolk er meestal te groot in aantal (immers 1 heeredienst per week voor ieder volwassen manspersoon). Doch ook dat is een groot financieel voordeel voor den eigenaar, die kapitalen verdient aan den afkoop van die diensten; de afkoopsom varieert per persoon en per dag tusschen 15 en 40 cents.

Op vele klappertuinen waar men niet veel werkvolk noodig heeft wordt wel eens met ‘zachten’ dwang b.v. door onnoodig zwaren arbeid of onheusche behandeling de bevolking opzettelijk

[p. 183]

afgeschrikt van 't verrichten van diensten om ze zoodoende te noodzaken de afkoopsom te betalen.

De afkoop van de z.g. ‘souvereine rechten’ van de landheeren komt mij voor te zijn een lapmiddel, waarvan de kosten niet veel minder zullen bedragen dan algeheele onteigening. Ook het tweede middel: geleidelijke terugkoop is onpraktisch, want de eigenaar wetende dat 't gouvernement zijn grond zal afkoopen zal die wel op waarde houden. Alleen de onteigening, die thans krachtens wettelijke verordening mogelijk is, schijnt de aangewezen weg. Van tal van landen in 't Tangerangsche en een groot deel der Pamanoekanlanden is bij ordonnantie onlangs vastgesteld dat het algemeen belang de onteigening vordert.

Mogen ondanks de ellende van den wereldoorlog binnenkort de middelen gevonden worden die platonische verklaring in een daad om te zetten, waardoor niet alleen de bevolking economisch en moreel zal vooruitgaan, doch ook ons gouvernement ongetwijfeld na eenige tientallen jaren ruimschoots de vruchten zal kunnen plukken.