De Beweging. Jaargang 10

[p. 247]

Boekbeoordeelingen

Jacob Israël de Haan: Libertijnsche Liederen, Amsterdam, P.N. van Kampen & Zoon 1914.

Binnenkort zullen we, in een bundel Joodsche Liederen, Jacob Israël de Haan als dichter van het Zionisme kunnen waarnemen. Als zoodanig heeft hij ons altijd het meest geboeid en heeft hij zich onder zijn tijdgenooten van na 1900 een bizondere plaats veroverd. Daarnaast evenwel is hij de zanger van deze Libertijnsche Liederen.

‘Les Libertins d'Anvers, Légende et Histoire des Loïstes’ luidt de titel van een werk dat George Eekhoud twee jaar geleden heeft uitgegeven. Het is een bitter genoegen, in dat boek de verheerlijking van het weelderig en lustig Antwerpen voor en tijdens de Hervorming te lezen, nu, terwijl de stad leeg en verwoest is en hier een puinhoop, elders een kerkhof lijkt. Trouwens, het verhaal zelf toont al een ondergang. In het Antwerpen van de Renaissance, met zijn heidensche mythen, overblijfselen en feesten, ontluikt te midden van een bevolking in wie de lust van de zinnen niet alleen altijd is blijven sluimeren, maar zich gedurende pracht- en vreugde-lievende jaren weidsch heeft botgevierd, als een bloem deze schoone lichtzinnige, al te welmeenende knaap Eloi of Loïet Pruystinck, van beroep leidekker. Met aan de eene zijde zijn bekoorlijke, zelfopofferende liefste, Dillette, aan de andere zijn valsche vriend Peer, die beulsknecht werd, leeft hij in de volksverbeelding als de Heiland van de zinnenlust. Niet enkel de ziel, ook de zinnen, was zijn leus. Er gaat een verhaal dat hij Luther zou bezocht hebben, in de dwaze hoop dat deze de waarheid van zijn leer zou bevestigen.

[p. 248]

Zeker schijnt het dat Luther bij geschrifte tegen hem en zijn leer gewaarschuwd heeft en dat hij 25 October 1544 verbrand werd als aanhanger van David Jorisz. Het was de tijd toen er zeer veel sekten waren, van strenge Calvinisten tot naaktloopers. Eene daarvan waren de Loïsten, wier andere naam Libertijnen was.

Naar dit boek van Eekhoud, waarin het weefsel van legende en geschiedenis niet altijd gelijk van mazen is - met name schijnen de overleveringen die de schrijver uit de mond van een Mme Williams zegt te hebben opgeteekend ons maar weinig steekhoudend, terwijl ook in de aaneenrijging van beter gewaarborgde gegevens de schrijver wel eens wat groote ruimte laat tusschen waarheid en waarschijnlijkheid - naar dit ongelijke, maar in stof rijke en in uitvoering krachtige boek heeft De Haan het gedicht gemaakt dat het omvangrijkste en het voornaamste van zijn bundel is. Antwerpsche Libertijnen heet het en Libertijnsch is het woord dat hij ook voor zijn andere gedichten bijbehoudt.

Een omvangrijk gedicht, dat alleen drie vijfden van het heele boek beslaat. En als staal van zijn kunst het voornaamste, omdat wel bizonder door zijn veelmaal herhaald gebruik van een eigenaardige strofe De Haan hier zijn kunnen toont.

Die strofe is eigenaardig. Zij bestaat uit maar vier regels. Doch waarvan de eerste zeven, de tweede drie, de derde vier, de vierde twee jambische voeten heeft. Dat zijn dus vier verschillende regellengten, en de eerste daarvan een zeer ongewone. Ongewoner evenwel dan deze indeeling, die tenslotte op keus, dus op willekeur berusten kan, is de bewegelijkheid van De Haan's ritme. Iedere regel is een heel vers, dat dus een ademtocht uitput. Dit doet het lange vers evenzeer als het kortste. Vanzelf dus dat de zwaarten van de accenten, de vers-gewichten, in de verschillende regels, toe- of afnemen in omgekeerde orde met hun lengte. Daarop nu juist is De Haan's ritme buitengewoon ingericht: terwijl hij namelijk de jambe als grondslag kiest, en daarvan nièt afwijkt, vloeit en vlijt en windt en wendt zich zijn stem door iedere afwisseling van maten die hij voor een bewegelijk evenwicht noodig heeft. Hij is bewust maatvast, wat ook wel blijkt uit zijn trouwblijven aan een voorgeschreven stelsel van regellengten. Maar hij is tevens zoo

[p. 249]

los en vrij in zijn ritmische beweging dat alleen zijn stem aan het woord schijnt en de maat zich niet anders verraadt dan in de onveranderlijkheid van het aantal lettergrepen.

Van de prediker Tanchelin (omstreeks 1100) lezen we:

Hij droeg, gaande als in droom, rozen en goud in 't golvend haar;
Van zijn tartend-schoon kleed
Stonden de plooien stijf en zwaar,
Zilver-sameet.

Wie deze verzen natuurlijk naspreekt, zal de waarheid van al het gezegde opmerken. De vastheid van maatgang, het zwaarder en lichter worden van de gewichten, de buitengemeene afwisseling van maten, zoodat jamben, spondeën en trocheën, daktylen en anapesten elkander opvolgen, en de geheele willigheid waarmee de stem zich tot een sneller of langzamer, een lichter of zwaarder spreken, ondanks de gebondenheid aan maat en aan rijmen, leent.

Ook van de rijmen mag wel iets gezegd worden. Zij zijn eenvoudig, maar niet zonder keurigheid. Telkens weer valt het in 't oor hoe De Haan van de aanwezigheid van een ongewone eigennaam een goed gebruik maakt om het snoer van zijn rijmen te verrijken, of hoe hij aan de mogelijkheid van een verrassend rijm tegelijk een schilderachtige trek ontwint.

Van de kettersche kloeffers of klompdragers sprekend, zegt hij:

Het verst ketterden buiten de ban van de kerk de kloevers,
Liefde en lust was hun deugd,
De dokjongens, de schoone boevers,
Dartel van jeugd.

Later, het verblijf van Dürer in Antwerpen beschrijvend:

Toen Albert Dürer kwam in waardschap bij Arnold van Lier,
Burger in een paleis,
Die koningen gaf vrij kwartier
Naar keizers wijs,

Noodden de schilders hem in 't huis van 't Sint-Lucas gild,
Gehaald met toortsentocht,
Zij schonken voor ieders dorst mild
Zoetschuimend vocht.

[p. 250]

En van Luther heet het, met een nadrukkelijke en wezenlijke rijmen-welsprekendheid:

't Was Luther, die kunst haat, hij leeft in een gekalkte cel:
Vier wanden, vloer en dak,
Die Holland maakte tot een hel,
Landsvrede brak.

Men zou, deze verskunst beziende, De Haan een getemd anarchist kunnen noemen. De regelloosheid en de getemdheid zijn er gelijkelijk aanwezige elementen in, en het eene is er de voorwaarde van het andere. De zaak is dat hij behoort tot de zeer licht bewogenen die toch voortdurend bezonnen zijn.

Naar een held als Loïet gaat zijn hart uit, die jeugd en schoonheid eerst beleefde en toen predikte; - die niets wilde weten van lichaamsdooding, en zijn ziel niet wilde laten leven ten koste van de zinnenvreugd. Maar tegelijkertijd sluit hij, in zijn voorstelling, deze Loïet af van alle ongebondenheid. Hij ziet in hem de prediker van een teedere en vlekkelooze vriendschap, en verwijdert uit het verhaal van Eekhoud alles wat deze gewilde en gedroomde opvatting zou kunnen storen.

Zoo ontstaat dit merkwaardige verschijnsel dat, terwijl De Haan in zijn meer onmiddelijke joodsche liederen een toch altijd min of meer algemeene gedachtenkring binnenvoert, hij in deze buiten zich gestelde na-vertelling van oude verhalen veel meer zijn eigen binnenste opensluit.

Geen wonder toch: aan onze idealen zijn wij inniger te kennen dan door onze ideeën.

Ook Loïet is de verkondiging van een idee, maar tegelijk is hij zelf het ideaal, waarmee de dichter een hem eigen vertrouwelijke omgang heeft. In een laatste aanhaling zal ik ze beide, hun saamtreffen en hun onderscheid, doen uitkomen. De idee die klaar en vast, bij monde van het ideaal wordt uitgesproken, het ideaal zelf dat de liefde van de dichter tot zich lokt en dwingt tot partijkiezen. Het is de beschrijving van Loïets komst tot Luther en Melanchton.

Hij kwam tot Luther en Melanchon, en sprak van zijn leer
Met stem en oogen blij:
‘Ziel en zin beiden God ter eer
En beiden vrij.’

[p. 251]

 

Hij vroeg: ‘Meester, is 't voor God geen tartende ondank baarheid,

 

Dat wat tot aardsche baat

 

Zijn gunst den zinnen heeft bereid

 

De ziel versmaadt?

 

 

 

Waarom is Zonde dan de min, die maatloos koost en kust,

 

Waarom is boete deugd?

 

Waarom schaamt zich voor 's harten lust

 

De blijde jeugd?

 

 

 

Waarom, waarom zijn met bitteren strijd altijd gescheiden

 

Der mannen ziel en zin?

 

Gelijk van God min ik hen beiden

 

Met eendre min.’

 

 

 

Maar Luther haatte hem - lieve dwaas, dat gij anders dacht -

 

Hij leert dat aardsche lust

 

Hemelsche rooft, hij vloekt om pracht,

 

Die koost en kust.

 

 

 

Hij schreide: ‘Tart mij niet, als Satan mij tartte, gij bengel,

 

Met uw onheiligheid,

 

Die lief en lokkende als een Engel

 

De Duivel zijt.’

 

 

 

Hij joeg hem hoonend voort, schreef naar Antwerpen een libel

 

‘Loïet is een valsche adder

 

Tusschen rozen, vrees zijn lief spel

 

Als een zwart zwadder.’

Albert Verwey.