De Beweging. Jaargang 10

[p. 173]

Bij een eindpunt
Door
Albert Verwey

Dezer dagen eenige nummers van Van Vloten's Deventer Weekblad uit het jaar 1870 doorbladerend, zag ik dat de vraag wat men in oorlogstijd te zeggen en te zwijgen heeft, toen nog meer dan nu de gemoederen in beweging bracht. ‘Neutralistengezeur’ heet het hoofdartikel waarin de lastige doctor het ‘onmanlijk gemompel’ dergenen hekelde, ‘die de uiting der vrije gedachte in Nederland omtrent den Fransch-Pruisischen oorlog zouden willen stremmen, haar, zoo niet geheel onderdrukken, althans hoogstens fluisterende dulden’. Hij noemde het een schrikbeeld ‘den vrijen Nederlander onwaardig’, dat ‘de ronde en ongeveinsde uiting onzer welgegronde meening omtrent een of ander belangrijk vraagstuk ons vaderland en onzen Staat t' avond of morgen met gevaar zou dreigen door ons den toorn van een of andere groote mogendheid op den hals te halen’, en meende dat een land waar men niet langer het volle recht zou hebben goed goed en kwaad kwaad te noemen omdat men er dezen of genen zijner buren door verbitteren kon, geen zelfstandig en onafhankelijk voortbestaan waard zou zijn en maar hoe eer hoe beter door een ander moest worden ingeslokt.

Een week later kon hij zich met verrassing beroepen op woorden van de oud-hoogleeraar de Bosch Kemper, die in zijn Volksblad schreef: ‘Vrije mannen moeten hun vrije taal doen hooren....Juist onzijdige volken zijn in tijden van oorlog geroepen de onschatbare voorrechten der vrije gedachte te doen gelden. En nu late men zich niet door angstvalligheid

[p. 174]

misleiden, alsof het spreken gevaarlijk zou kunnen zijn. Naast eene krachtige weerbaarheid is niets meer geschikt om ons voor annexatie te vrijwaren, dan dat de overtuiging in Europa blijve gevestigd, dat de Nederlanders vrije mannen zijn, die geen vreemd juk zouden kunnen dragen.’

Het was Van Vloten's innige overtuiging dat angstvalligheid en zucht tot verbloemen de kanker waren van de nederlandsche samenleving. Ieder moest volgens hem de moed van zijn meening hebben en onvoorwaardelijk zeggen wat hij voor waarheid hield. Bovenal moest hij zorg dragen zijn oordeel niet te laten bepalen door eigenbelang of vriendedienst. Waar dit inzicht dag aan dag zijn strijdbare pen bestuurde, was het begrijpelijk dat hij in de voorzichtigheid, die sommige nederlandsche woordvoerders tegenover de oorlogvoerenden in acht namen, alleen een symptoom zag van de hem welbekende vreesachtigheid. Hij spaarde hun daarom de roede niet en herinnerde hen met serpe scherts aan de Genestet's rijmpje:

Verkond, wat gij gelooft of denkt,
Mits gij 't maar zóó bewerkt,
Dat uw gezindheid niemand krenkt,
En dat geen schepsel 't merkt.

Van Vloten's redakteurschap van het Deventer Weekblad ligt tusschen twee ongevallen die het gevolg waren van zijn uitsprekelijkheid. Het begon na het ontslag als professor aan 't Atheneum, dat door zijn Rectorale Rede veroorzaakt werd. Het eindigde met het proces dat, wegens een al te vrijmoedige briefkaart, de groningsche predikant Mosselmans hem aandeed. Wanneer wij ons dit herinneren en dan zien hoe niet alleen hij door de genoemde en andere onaangenaamheden getroffen is, maar Multatuli zijn opstandigheid met het leed van een leven betaalde, terwijl Huets overmoed hem in Holland deed uitwerpen en in Indië zou hebben doen opsluiten, indien hij er nog verbleven had, dan wordt het bewustzijn weer in ons levendig, dat de overgang naar een andere, naar onze eigen eeuw, niet in overeenstemming, maar in strijd met de neigingen van de nederlandsche burgerij heeft plaats gehad. De beste woordvoerders onder hen die ons onmiddelijk voorafgingen,

[p. 175]

muntten, temidden van hun landgenooten, niet uit door een ontwikkeld aanpassingsvermogen.

En ook wijzelf deden dat niet. Leiders van de dichterlijke en letterkundige beweging van 1880, waren we van aard en wezen opstandigen.

Haast dertig jaar is het nu geleden sedert ik de Nieuwe Gids, juist twintig sedert ik Het Tweemaandelijksch Tijdschrift hielp oprichten, en met dit nummer eindigt de tiende jaargang van de Beweging. Vraag ik me bij dit eindpunt af, welke drift gedurende zooveel jaren mijn veerkracht levendig hield, dan moet ik antwoorden: die eigenste opstandigheid. Soms schijnt het alsof ons geheele vermogen bestaat in aanpassing. We zijn overtuigd dat alleen door saamwerking met anderen het grootste kan worden tot stand gebracht. Onze geest werkt naar buiten, toont zich als wat hij allermeest is: een binder, een schepper van saamgestelde lichamen, de bewerker van een aldoor zich uitbreidende samengroei. Maar op zijn grenzen ontmoet die groei, ontmoet iedere gemeenschap, elementen die hij wil, maar niet kan, opnemen. Hun uiterlijke toenadering verbergt innerlijke vijandschap. Het aanpassen begint: de vereenzelviging met het oneigene, waarmee toch geleefd moet worden. Het eigen maken van dit vreemde is tegelijk voeding en verweer, overwinning en slavernij. Telkens weer ontmoet iedere geestelijke beweging de goedkeuring van de menigte. Zij kan erop teren en zij kan eraan te gronde gaan. Zij kan ook zich bewust blijven van haar ingeschapen opstandigheid, van haar eenzame en onverwoestelijke eigenheid.

Na zooveel jaar van strijd ben ik geneigd tot het besluit te komen, dat poëzie en geest zich nooit dan in weerwil van de menigte zullen doorzetten, dat het eerste kenmerk van een levende bezieling nog altijd ligt in haar strijdbaarheid.

De duitsche dichter Friedrich Gundolf heeft in een opstel ‘Tat und Wort im Krieg’ de meening uitgesproken, dat het Woord - waarmee hij bedoelde de geestelijke uiting - nu eindelijk in Duitschland één zou worden met de Daad, waaronder hij de stoffelijke verstond. Maar naar mijn meening is dat een waan-denkbeeld. Het Woord heeft in Duitschland eenvoudig afstand gedaan - het Woord namelijk verstaan als de

[p. 176]

openbaring van een vrij en in zichzelf berustend geestesleven -, en de Daad, die de werking van de brute Macht is, heeft alle instinkten van het lagere samenlevingsgevoel opgewoeld. Gelooft hij werkelijk dat, wanneer die Macht zegepraalt, zij de stem van de bewogen ziel, nadat deze vrijwillig, niet gezwegen, maar haar eigen natuur miskend heeft, een wereld zal bouwen waarin ze klinken mag? De Macht moest dan wel grondig haar aard veranderen. Ik geloof integendeel dat zij voort zal gaan, en met een verstandigheid die niemand haar mag euvel duiden, de wereld in te richten naar haar behoeften. Wat zij behoeft is vaardigheid in de bewerking van de stof, en groote eenvoudige denkbeelden, eigenlijk niet denkbeelden, maar lang uithoudende zeden en hebbelijkheden, als sterke teugels, waarmee de menigte te leiden is. Wat zij niet behoeft, wat zij vreest en haat, en in geen geval wil laten opkomen, is het plotseling brandend, het onberekenbaar innerlijk leven van menschelijke geesten en gemoederen, dat onbedwingbaar opslaat en voortslaat, en hart na hart in vlammen zet.

Dat in eigen recht rustende, van binnen uit heerschende, naar buiten zich verbreidende zielsleven, dat is het wat ge het Woord moet noemen, en van dit Woord kan nooit gezegd worden dat het zich met een andere Daad vereenigt dan met zijn eigene, dat is met zichzelf.

Wie de heerlijkheid en de alomtegenwoordigheid van dit Woord erkent, wie gelooft dat het de drager is van alle geloof en alle schoonheid, van alle zede en alle overtuiging, van alle recht en alle dichterschap, hij kan nooit toegeven dat het tegenover welke bewegingen van de wereld ook, afstand zou doen van zijn vermogen van zelf-bepaling.

Indien, in het Europa dat wij nu beleven, poëzie en geest iets anders willen zijn dan een spiegelbeeld van de staatkunde - en de staatkunde heeft nu spiegeling genoeg, bij de vlammen van haar verwoesting, in de bloedstroomen van haar slagvelden, - dan kan dat enkel doordat zij hun aanspraak handhaven op een heerschappij die buiten de staten gelegen is, en door de staten niet gedeeld kan worden.

Poëzie en Geest hebben hun eigen rijk, en daarvoor geldt nog altijd het zeggen van Jezus: het is niet van deze wereld.

[p. 177]

Ik hoop dat in Duitschland zoowel als in Nederland dit besef van een onvergankelijk bezit spoedig weer levendig mag worden tegenover de roes van een tijdelijke opwinding. De tijden zijn slecht, niet voor het innerlijk leven zelf, indien het zich dieper terugtrekt en tot helderder bezinning brengt; ook niet voor zijn openbaring op zichzelf, die niets behoeft dan te worden uitgesproken en ze is er voor alle eeuwigheid; maar wel voor de werking van die openbaring op de tegenwoordige menschen. Het verkeer is bemoeilijkt, talenten sneuvelen, schatten van kunst en schoonheid worden verwoest en geplunderd, en waarmee troosten zich de in een waan bevangenen? Dat hun eigen onovertreffelijke volk wel weer eens nieuwe schatten van schoonheid en kunst zal voortbrengen. Deze wissel op de nakomelingschap - wij zouden ons schamen als wij hem teekenden. De schoonheid is niet iets waarvan men de voortbrenging - gemakshalve of in vaderlandsche grootheidswaan - afwentelt op zijn kinderen. Zij is de levende ziel binnen in ons, ons eigen bloed en onze eigen aansprakelijkheid. Zij is de God in ons die geen uitstel ten behoeve van vaderlandsche afgoden gedoogt. Maar zeker is dat de dienst van die Godheid nooit moeielijker was dan onder de huidige omstandigheden. Nooit vooral onzekerder. Wie zal zeggen of niet werkelijk aanstonds de voorwaarden, zelfs voor dit maandelijksch verkeer met onze binnen- en buitenlandsche vrienden, ontbreken zullen. Of de belangstelling niet nog zal afnemen, de middelen nog zullen verminderen, de rust en de belangeloosheid tekortschieten waardoor tot nu toe maand aan maand deze uitgaaf kon worden in 't licht gebracht.

Maar ook al ware dit zoo - al moest dit het laatste woord zijn dat ik tot hen richten kan - ik zou geen ander weten dan ik hier gesproken heb. Juist nu, juist tegenover de ontzettende krachtsinspanning van de stoffelijke en staatkundige wereld, moeten Poëzie en Idee in die wereld haar vijand zien en zich onafhankelijk van haar handhaven.