De Beweging. Jaargang 10

[p. 168]

Boekbeoordeelingen

De Oorlog en de Vredesbeweging door Dr. G. Heymans, Groningen, J.B. Wolters, 1914.

Een rustige en gezonde betoogtrant, een ongestoord en toch bedachtzaam optimisme, een koel hoofd dat een onverdachte hartelijkheid niet zoozeer tempert als wel voor het verstand aanneembaar maakt, - ziedaar de vermogens die de waarde en werkelijkheid uitmaken van dit opstel.

Prof. Heymans gaat uit van de gedachte dat macht het tegendeel van recht is en dat alleen door het instellen van een rechtsgemeenschap de machtsuiting die de oorlog is, voorkomen wordt.

Hij wil die rechtsgemeenschap, een bondstaat, die tenslotte de heele menschheid omvangen zal, evenwel niet zien als het onbereikbaar ideaal waarnaar zich richtend - als een schipper naar de poolster - de wereld te leven heeft, maar als de wel degelijk te verwerkelijken toekomst, die op een inderdaad verre, maar niettemin wezenlijke horizont zichtbaar is, en waarheen in vol vertrouwen wordt koers gezet.

‘Zeker’ - zegt hij - ‘hebben wij geen reden om binnen enkele tientallen van jaren den wereldvrede te verwachten. Evenwel, het is geheel iets anders te erkennen dat men voor groote, dan te gelooven, dat men voor onoverkomelijke moeilijkheden staat: het eerste zet aan tot verdubbelde inspanning, terwijl het tweede de krachten verlamt. Dat er geen reden is om de bestaande, groote moeilijkheden voor onoverkomelijk te houden, trachtte ik in het voorafgaande aan te toonen. Ik

[p. 169]

meende daartoe te mogen wijzen op een drietal feiten: vooreerst, dat omvattende rechtsgemeenschappen tusschen staten reeds op ruime schaal verwezenlijkt, en dus meer omvattende niet van te voren uit te sluiten zijn; vervolgens, dat de steeds ruimere kringen omspannende vervanging van geweld door recht ligt in de lijn onzer cultuurontwikkeling; eindelijk, dat oorlogen om bloote belangen, die uit den aard der zaak door geen rechtspraak voorkomen zouden kunnen worden, door de volkeren niet meer worden gewild. Van deze wilsrichting is de vredesbeweging slechts een symptoom, een symptoom evenwel, dat er veel toe kan bijdragen, de wilsrichting zelve tot klaar bewustzijn en doeltreffende uiting te brengen’.

Ten eerste: is het niet een feit dat staten zich in telkens grooter aantal tesamen voegen?

Wanneer wij de geschiedenis ‘ten einde toe laten uitspreken’, ‘dan vinden wij, zeker, dat er in de wereld altijd oorlog is geweest, maar tevens, dat het karakter der oorlogen zich geleidelijk in een bepaalden zin heeft gewijzigd, aldus, dat de kringen, waarbinnen een oorlog onmogelijk of zoo goed als onmogelijk is geworden, zich steeds hebben verruimd. Er zijn tijden geweest, waarin geschillen tusschen individuen, tusschen familiën, tusschen steden en kleine landschappen regelmatig met de wapenen werden beslecht, - maar stap voor stap hebben zich deze tot omvattende rechtsgemeenschappen verbonden, waarbinnen aan eigenrechting niet of zoo goed als niet meer wordt gedacht. Trekken wij evenwel deze lijn in gedachten door, dan wordt het duidelijk, dat zij uitloopt op den wereldvrede. Zeker mogen wij zonder nader onderzoek niet als vaststaande aannemen, dat zij in de toekomst haar richting onveranderd zal behouden; en nog veel minder, dat zij, na hare langzame en geleidelijke ontwikkeling in het verleden, thans met één sprong in de naaste toekomst haar eindpunt zal bereiken.....Maar even onwaarschijnlijk als het is, dat de gekenschetste beweging reeds in onzen tijd zou worden voltooid, even onwaarschijulijk is het, dat zij op het thans bereikte punt plotseling zou worden afgebroken. De anderhalve eeuw, die achter ons liggen, hebben voor het eerst bondsstaten als de Amerikaansche Unie, Zwitserland, Duitschland zien geboren worden; zou het zoo geheel

[p. 170]

onmogelijk zijn, dat in den loop der eerstvolgende eeuwen de West-Europeesche, de Europeesche, ten slotte alle kultuurstaten zich tot een rechtsgemeenschap vereenigen, waarin verder, zoodra zij er rijp voor zijn, ook andere kunnen worden opgenomen?’

Ten tweede: dat de vervanging van geweld door recht niet inloopt tegen de lijn van onze ontwikkeling, wordt door dit overzicht van de geschiedenis zelf reeds bewezen. Inderdaad zijn dan ook het toenemend verkeer, de overeenstemming in cultuurpeil en cultuursoort, en de stijging van het peil der zedelijkheid groote factoren, van geen van welke het zich laat inzien dat zijn rol binnenkort zal zijn uitgespeeld. Om te zien - zegt de schrijver verder - dat de overeenstemming tusschen de tegenwoordige menschen werkelijk zoo groot is als door hem wordt aangegeven, moet men ze evenwel niet waarnemen in oogenblikken als de tegenwoordige, ‘oogenblikken, waarin overmachtige emoties een krampachtige spanning der opmerkzaamheid in één richting, met uitsluiting van alle andere, tot stand brengen’. ‘Wanneer eemaal de oorlog is uitgebroken en de legers tegenover elkander staan, dan verkeeren de betrokkenen in geheel buitengewone omstandigheden: het gaat onmiddelijk om hun leven, en tevens, zooals zij onder den invloed eener uiterst eenzijdige voorlichting gelooven, om hun heiligste recht; de tegenpartij beschouwen zij als gewetenlooze indringers en huichelaars, hare soldaten als onmenschelijke wreedaards; geen wonder wanneer onder zulke omstandigheden de blik zich vernauwt, en rechtvaardigheid en menschenliefde niet tot uiting komen. Dat zij niet zoo maar zijn weggespoeld, maar alleen teruggedrongen, blijkt, wanneer de booze droom is voorbijgegaan, maar ook reeds, wanneer hij voor een oogenblik het bewustzijn vrij laat’.

Ten derde: oorlogen om bloote belangen willen de volken niet.

Prof. Heymans wijst erop dat zelden of nooit voor een oorlog stemming gemaakt wordt door het aanprijzen van de voordeelen die de oorlog verschaffen zal, ‘maar telkens en telkens, dikwijls tot vervelens toe’ door het verkondigen van ‘de rechtvaardigheid der eigen zaak’ en ‘het onrecht der tegenpartij’.

[p. 171]

‘Wil dat nu zeggen dat het volk zedelijk te hoog staat om tot eenigen prijs onrecht te willen doen? Zeker niet’. ‘Maar ook de meest evidente belangen-oorlogen stellen slechts voor betrekkelijk kleine groepen van grootindustrieelen of groothandelaars schatten van geld, voor de overgroote meerderheid daarentegen hoogstens de kans op een geringe verhooging van den levensstandaard in uitzicht. En hun rechtsgevoel is sterk genoeg om deze kans, nog ten deele opgewogen door de gevaren die elke oorlog met zich voert, niet met de rust van hun geweten te willen betalen’.

Waar dus de schrijver de toekomstvrede wil vestigen op de wil van de volkeren - en niet op de gezindheid van hoe ook machtige vorsten en regeerders - is het begrijpelijk dat de vraag naar de psychologie van de menigte hem in deze dagen ter harte gaat. Wij lazen al hoe hij opmerkte dat de emotie, en de aandachtspanning in één richting vernauwing van blik bewerkt, en rechtvaardigheid en menschenliefde belet op te komen. Dat daarbij nog een hevige en moeielijk weerstaanbare suggestie de menschen binnendringt, maakt hij als volgt duidelijk:

‘De bijzondere groepen, die zeer sterk bij den oorlog geinteresseerd zijn, hebben dikwijls een overmatigen invloed op de regeeringsorganen en op de pers, die door eenzijdige voorstellingen den indruk wekt en onderhoudt, dat de oorlog van buiten opgedrongen, de wijze, waarop hij wordt gevoerd, door noodweer of provocatie gerechtvaardigd is. En deze indruk wordt met groote gemakkelijkheid opgenomen omdat nu eenmaal ieder gaarne gelooft wat hij hoopt, en niets meer gehoopt wordt, dan van het goed recht der eigen zaak overtuigd te worden. Is evenwel op deze wijze eenmaal aan de openbare meening een bepaalde richting gegeven, dan kan verder de wederkeerige, onophoudelijke, door sterke emoties gesteunde suggestie onder de land- en partijgenooten aan die openbare meening een mate van evidentie verschaffen, bij de enkele individuen een graad van lichtgeloovigheid eenerzijds, van ontoegankelijkheid voor redeneering anderzijds te voorschijn roepen, waarover de buitenstaande zich telkens weer verbaast, zonder te bedenken, dat hij er zich in gelijksoortige omstandigheden waarschijnlijk evenmin van zou vermogen vrij te houden’.

[p. 172]

Door bladzijden als deze heeft de rede van prof. Heymans duurzame beteekenis.

A.V.

Documenten voor de Economische Crisis van Nederland in Oorlogsgevaar, uitgegeven door de afdeeling Documentatie der Koninklijke Bibltotheek, met medewerking van het Registratiebureau. Afl. 1-3.

Deze publicatie, tot nu toe in drie halfmaandelijksche nummers verschenen, is de uitkomst van een opdracht ‘de besluiten en maatregelen genomen door de Hooge Regeering, door Besturen van Provincies, door Gemeenten, door Vereenigingen, door Comité's, door particuliere inrichtingen enz. in zoover ze gedurende den tijd van het oorlogsgevaar betrekking hebben op den economischen en financieelen toestand, in den ruimsten zin opgevat, te verzamelen en op overzichtelijke wijze te registreeren’. Voor belanghebbenden kan ze op aanvraag door informaties worden aangevuld. De geheele reeks der uitgaaf is bij de Koninklijke Bibliotheek (Afd. Documentatie) verkrijgbaar tegen ƒ 0.50 frankeer- en verzendingskosten.

* _* *