De Beweging. Jaargang 9

[p. 309]

Gewenschte terughouding
Door
Albert Verwey

In de afgeloopen maand is een niet-meer-jonge waarheid ons weer eens helder tot besef gekomen. Deze namelijk: dat er in Nederland twee soorten van menschen wonen: zij die met de liberale burgerij in haar geijkte organen kunnen saamwerken en zij die dat niet kunnen.

Alle liberale burgers, van wat voor gading ook, kunnen het onderling. Ook kunnen het met hen alle soorten van kerkelijken. Eindelijk kunnen het de meerderheid van de sociaal-democratische partijleiders en een groot deel van hun volgers. Maar de meerderheid van deze laatsten kon het niet, en dit was de aanleiding dat de splitsing ons weer zoo scherp voor het bewustzijn kwam.

Het wantrouwen in de liberale burgerij dagteekent hier te lande niet van vandaag of gisteren. Thorbecke heeft van het begin af ondervonden hoe eng de grenzen waren die hem getrokken werden, juist door zijn aanhangers en bewonderaars. Potgieter, nadat hij het dichterlijk en geestesleven van zijn land dertig jaar geleid had, moest erkennen dat hij van zijn partijgenooten niets meer verwachtte. Multatuli en Huët voelden tegenover de burgerij van hun dagen ontevredenheid en minachting. Van Vloten - ondanks zijn vasthoudendheid aan hun beginselen - kon de liberalen nergens ontmoeten zonder het met hen ‘aan den stok te krijgen’.

Ook moet de onvoldaanheid van deze aanzienlijke mannen niet verward worden met de vijandigheid van de kerkelijke

[p. 310]

staatspartijen. Deze laatsten toch zagen tegen de liberalen op, terwijl de eersten op hen neerzagen. De kerkelijken hebben altijd erkend dat er in hun rangen minder talent school dan zich ontplooide in die van hun tegenstanders. Met deze samen te werken was hun een leerschool, waarbij al spoedig gevoeld werd, hoezeer zij - oneens in leerstellige beginselen - eensgezind waren in zede, beschaving, opvatting van het maatschappijleven. Zij voelden zich met elkander en in eenzelfde staatsverband voortreffelijk thuis en benijdden elkaar alleen de machtsuitoefening en de voordeelen.

Als dus tegenwoordig iemand de onvoldaanheid van Potgieter en Thorbecke, van Van Vloten, Huet en Multatuli, bij zich voelt opkomen, dan treft die nu niet meer enkel de liberalen, maar ook de kerkelijken, die wel soms hun bestrijders zijn, maar altijd hun soortgenooten.

Toch is de onvoldaanheid van thans dezelfde als die van vroeger. Dat wil zeggen: haar grond lag toen zoowel als nu niet in afkeer van deze en voorkeur voor gene maatregelen, maar in een hartgrondige haat aan kleinheid en kortzichtigheid.

Wat de onvoldanen van vroeger niet konden dulden was de achterstelling van groote en algemeene, van menschelijke en toekomst-belangen, bij de handhaving en beooging van kleine en bizondere, van tijdelijke- en klasse-voorrechten. Zij stonden in de wereld en voelden pijnlijk dat onze nederlandsche samenleving in haar inrichting en het meerendeel van haar uitingen achterbleef bij die van het buitenland. Thorbecke zag dat in het staatkundige, en hij is nooit bij machte geweest te bereiken wat hij al in 1844 wenschte. Potgieter erkende het in het geestelijke en letterkundige, zoowel als in de toon van het maatschappelijke en bedrijfsleven. Van Vloten, Multatuli en Huët waren in wezen zede-leeraars. Zij konden zich niet vereenigen met de moraal, de beschaving, de denkbeelden van hun omgeving. Kleinheid en kortzichtigheid waren de grieven die deze mannen tegen het nederlandsche volksleven in al zijn geledingen voortdurend voelden en uitspraken.

Maar de behoefte aan vernieuwing die hen, als enkelingen temidden van hun verwanten, lijden en wrokken of zich verzetten deed, kon eerst met ongetemperde aandrang, en met de

[p. 311]

hoop op zegepraal, zich lucht geven in een jong geslacht, dat, minder belemmerd door eerbied voor vaderlandsche toestanden, Nederland allereerst als deel van de wereld zag, en vast besloten was het ‘op te stooten in de vaart der volkeren’. Dichters en kunstenaars konden daartoe het hunne doen en er andere toe aanzetten. Zij konden tevens hopen steun te vinden bij dat deel van de bevolking dat van de overgeleverde orde het minst voordeel genoot, en dat derhalve voor de gangbare leuzen het minst gevoelig was: de arbeiders.

Deze, die voor hun dagelijksch bestaan niet konden vertrouwen op de vastheden van bezit of geboorte, maar het zich ieder uur door persoonlijke krachtsinspanning moesten veroveren, deze, indien zij zich wisten los te maken van kerkelijke en geldmacht, indien zij zich vereenigden, indien zij uit hun groeiende gemeenschap een beschaving kweekten, overeenkomstig aan hun onbevangener kijk op de wereld, - deze konden allicht de dragers worden van denkbeelden die het kleine verdeelde Nederland hervormden tot een mondig en gezaghebbend gewest van een nieuw Europa.

Niet enkel immers dat altijd nieuwe groei van kracht en uiting verwacht wordt uit de minder verbruikte groepen van een bevolking, - maar waar het verlangen gericht was op een ontwikkeling die zich boven vaderlandsche beperking zou uitstrekken naar een universeeler samenleving, daar was deze groep - alreeds verbonden met verwante groepen over de grenzen - vanzelf al het begin van die toekomst-droom.

Dat deze internationale groepeering zich, in elk land, hoe langer hoe meer tot verovering van de staatsmacht aangordde, was begrijpelijk. Indien maar de overtuiging leven bleef dat het staatkundige slechts eene en niet de belangrijkste is van de menschelijke uitingen, en dat indien werkelijk van die nieuwe bevolkingsgroepen een vernieuwing van de heele bevolkingen uit zou gaan, er dan nog oneindig meer in hen ontkiemen moest. Tegenover die heele, op geld en overlevering gebouwde wereld, die haar tijd heeft gehad, ondanks dat ze nog zoo machtig is, moest de nieuwe maatschappij gericht blijven, klein in den beginne, zich terughoudend, haar kiemen kweekend, en strijdbaar naarbuiten, totdat zij in heel haar duizendvoudige wasdom levenskrachtig en onverwoestbaar werd.

[p. 312]

Over heel de wereld gaf deze overweging aan de partij van de arbeiders die meer dan eenige andere gevreesde kracht van terughouding. Deze kracht is het zekere teeken dat zij zich bewust is van een roeping die verder strekt dan de opneming in het staatsverband. Zoolang die kracht zich toont blijven er verwachtingen. Verwachtingen namelijk op een ontwikkeling van niet enkel staatkundige en stoffelijke, maar van algemeen-geestelijke en beschavings-aard. Bij het ineenzinken van die kracht is de kans op een dergelijke ontwikkeling afgesneden. Die nieuwe bevolkingen zullen zich dan saamweven met de oude, - het Compromis, die voor eeuwig gevloekte bastaard van Idee met Voordeel, regeert dan de wereld, - en voor het hoogere leven van de europeesche naties is de grootsche beweging die ons zooveel jaren in spanning hield haar belang kwijtgegaan.

Bij ons te lande wordt dit besef van de noodzakelijkheid van terughouding zichtbaar uitgesproken door de onverbiddelijkheid waarmee de partij van de sociaal-demokratische arbeiders samenwerking met de liberalen is blijven weigeren.

Zij vervolgen zoodoende niet alleen een internationale lijn, hun al of niet door kongresbesluiten voorgeschreven, maar ook een nationale. Zij geven uiting aan een wantrouwen en een onvoldaanheid, tot wier rechtvaardiging zij niet over de grenzen hoeven te gaan bij buitenlandsche voorgangers, maar die door Nederlanders zelf, door de beste tijdgenooten van de oudere liberalen, werden gevoeld en onder woorden gebracht.

De leiders van die arbeiders, zij die nu, gedwongen door de staatkundige verhoudingen van het oogenblik, de samenwerking in het Parlement wilden uitbreiden tot eene in de Regeering, hebben dan ook alle reden om zich te verheugen dat de meerderheid van hun genooten daartoe niet wou overgaan.

Die meerderheid heeft daardoor geweigerd zich aftescheiden van een algemeen-europeesche geestesbeweging die meer beoogt dan alleen het staatkundige.