De Beweging. Jaargang 4

[p. 392]

Potgieteriana
Door
Albert Verwey.

I

In de Brieven aan Cd. Busken Huet bevat die van 22 Dec. 1867 de zinsnede: ‘De correctiën van Bl. 2 Florence gaan hierbij met hartelijken dank voor de aanmerkingen terug...’ waaraan als noot toegevoegd: ‘Volgen Potgieters tegenbedenkingen op Huets aanmerkingen.’ Die tegenbedenkingen waren weggelaten. Verlangend te zien op welke wijs de vrienden hadden saamgewerkt wendde ik me tot Dr. G. Busken Huet, die de vriendelijkheid had mij den brief toete-zenden met verlof het onuitgegevene in het Juni-nummer van De Beweging optenemen.

Er blijkt uit dat het Potgieter met die samenwerking volle ernst geweest is en dat Huets kritiek van goeden invloed was. Van twee belangrijke verbeteringen, die tengevolge van zijn aandrang, werden gevonden, kunnen we eene vergelijken met het oorspronkelijk, en dan is het duidelijk dat de regel ‘Eens priesters droom van dichter-idealen’ het verre wint van de vroegere.

Het fragment luidt als volgt:

De correctiën van B. 1 & 2 Florence gaan hierbij met hartelijken dank voor de aanmerkingen terug. Is de wijziging in het tweede vers inderdaad eene verbetering dan blijve zij - maar zeg mij anders welk epipheton Gij voor de Italiaansche zon kiezen zoudt. Gulden est parfaitement reçu, mais ça ne recommande pas¹⁾ De stap op bld. 199 was geen klap op den vuurpijl, ik beken het - mag ik mijne eigenliefde gelooven dan heb ik

1) Het tweede vers heeft ‘Zuider voorjaarszon.’

[p. 393]

bij de verandering gewonnen - vive la Critique!²⁾ Bl. 203, wilt Gij liever tegen dan te moet snellen, Concedo, mij ergerden de vijf é's, maar de ‘oe’ was misschien - gemaakt.³⁾ Bl. 209 - Ge weet niet hoe ik mij aan dat volk heb geërgerd, 't welk ik toch op de been brengen moest,⁴⁾ - voldoet U de verandering? Ik vind bl. 214 een vraagteeken dat ik met een vraag beantwoorden moet: Is de gedachte onjuist of onduidelijk uitgedrukt dat Dante zich toegeeft in den wensch voortaan slechts voor zijne idealen te leven, zich den dienst van deze te wijden:

Eens dichters droom in dienst der idealen.⁵⁾

Ik geloofde tevoren de volgende regelen te hebben uitgewerkt en aangevuld, maar voldoen zij U niet zeg mij dan waar het hapert?

Dat verwenschte VI-je⁶⁾ dreigt mij in een licht te plaatsen als was er ter wereld geen hardnekkiger verdediger zijner verzen dan ik! Maar zijn

zij blz. 213

met den weerkeer tot de werkelijkheid en de zege van het zinnelijke, - of zaagt Gij er liever

die voor geschreven?⁷⁾

‘Een visioen verkeerde zijn woestijn’⁸⁾ klinkt dichterlijk en is echter slechts letterlijk waar. In de toelichting zal ik gelegenheid hebben van het visioen te gewagen dat Dante gebeurde toen de wijsbegeerte hem dankbaar liet, maar onvoldaan.

De laatste regel, ach! die cesuur, die eischt en regt heeft te eischen, dat de klemtoon op den tweeden en den vierden lettergreep valle - ik had anders ‘verheerlijkt’ aangezigt verre boven ‘verklaard’ verkozen!⁹⁾ Laat deze verklaring niet het ongelukkig gevolg hebben u van verdere aanmerkingen afteschrikken - ik ben er, verbeeld ik mij, reeds twee verbeteringen aan verpligt.

Deel mij even opregt uw gevoelen over de twee volgende, hierbij gevoegde bladen mede.

IX	staat bij mij vermeld als Het Klooster del Corvo^10) (niet verre van la Spezzia)

2) De pagineering is in den druk veranderd, zoodat niet met zekerheid is uit te maken welke plaats hier bedoeld moet zijn.

3) De druk heeft, op blz. 208: En 't kind in 't wit, dat blij hen tegen snelde.

4) Klaarblijkelijk de eerste helft van Zang V.

5) De druk heeft, op blz. 221: Eens priesters droom van dichter-idealen. Een uitmuntende verbetering dus die we aan Huet te danken hebben.

6) VI is het nummer van den Zang.

7) In den druk (blz. 221): Hoe schaamt hij zich, hoe smarten zij hem tevens.

8) Is gebleven. Blz. 222.

9) Blz. 222 laatste regel: De glimlach blonk van haar verklaard gezigt!

10) In den druk: Dichterlijke studie: De Louteringsberg.

[p. 394]

X	de Louterings-Berg^11)
XI	Hendrik van Luxemburg^10)
XII	Een brief van Dante^12)
XIII	't Aardsche Paradijs^13)

Opdat Ge in staat zoudt zijn over dit gedeelte, als een afzonderlijk geheel te oordeelen, voege ik erbij dat de regel:

Van 't dwaalgestarnt naar 't empyreum heen!

die strophe besluit, en er dan na eenig wit, het slot volgt, in de verzen van bl. 237¹⁴⁾

Het vroom geloof, enz.

die na de laatste van bl. 238¹⁵⁾ gevolgd worden door:

Toch schittert in zijn ideaal van beide

De hoogste wensch eens vrijen volks ons toe!

Vernieuwing zoo des hemels als der aarde,

Vernieuwing die op d'aêm der zangen spoê

Was 't wit waarvoor zijn togten hij aanvaardde:

Geen zegekreet als hij die roemrijk endt,

Een weêrgalm slechts van wat de Heer verklaarde:

‘Voor eeuwig leeft die Gode in waarheid kent!’

Hoe ik dan vervolgens voortga, staat het niet gezet ter drukkerij van A.C. Kruseman - al heeft hij den laatsten regel nog niet?

Wat de opschriften betreft, ik zit te twijfelen als een scepticus. Het meeste vrede heb ik met het plan op de twee witte blaadjes de met een woord aangevende te plaatsen, - en achter het vers de door u gewenschte toelichtingen te geven. Ce sera une mer à boire!

11) Is in den druk gebleven.

10) In den druk: Dichterlijke studie: De Louteringsberg.

12) In den druk: Gehandhaafd Eergevoel.

13) In den druk: Dichterlijke Triomf: 't Paradijs.

14) In den druk op blz. 278.

15) In den druk op blz. 281.

[p. 395]

II

Er blijkt uit het onder I afgedrukte brieffragment dat de druk van Florence veel meer bladzijden bevat dan waarop het gedicht werd in proef gebracht. Hoe kwam dat?

Het antwoord geeft een brief van enkele dagen later, - Koppermaandag 1868 - aan Kruseman. Daarin bericht Potgieter dat ‘een lief vriend’ hem gevraagd heeft, waarom, als hij toch terzinen schreef, hij ze niet ook drukt als terzinen. Hij verzoekt dan den uitgever na den eersten en verder na iederen derden regel, een regel wit te doen aanbrengen. De verzen, eerst achter elkaar gezet, moesten dus nu over een grooter aantal bladzijden uitloopen.

Dezelfde brief bevat nog een merkwaardige bizonderheid. Het is bekend dat Florence niet begint met een terzine, maar met een alleenstaand vers: ‘Florence! die me op eens uw tal van tinnen’, waaraan dan de eerste terzine door haar middenvers: ‘Gij voert me geen mij vreemde wereld binnen’, verbonden wordt. Door de nieuwe wijs van drukken kwam die eigenaardigheid uit en kon ook door Kruseman worden opgemerkt. Maar geen nood: de uitgever - zooals wij zooeven zagen - was nog niet in het bezit van den laatsten regel. Goedig, en alsof hij A.C.K. troosten moest, gaat Potgieter daarom voort: ‘Ik zal zorg dragen om met een derde rijm op innen te besluiten, teneinde alles zijn eisch hebbe.’

Hij heeft het inderdaad gedaan. De beginregel krijgt zijn derde rijm in den overigens op zich zelf staanden voorlaatsten regel. Het beroemde vers: ‘In Schoonheid zal het Heilige overwinnen’ heeft zijn ontstaan te danken aan deze dichterlijke...bedachtzaamheid, die tevens speelschheid is.