Berigten van het Historisch Gezelschap te Utrecht. Deel 6

[p. 3]

[Tweede stuk]

Dagelijksche aanteekeningen gedurende het verblijf der Franschen te Utrecht in 1672 en 1673, gehouden door Mr. Everard Booth,
Raad-Ordinaris in den Hove Provintiaal van Utrecht en Oud-Raad ter Admiraliteyt.
Uit de papieren van Booth medegedeeld door Mr. J.A. Grothe¹⁾.

Junius 2/12.

De Fransche gekomen smorgens ontrent 9 uren over den Nederrhijn dichte bij het Tolhuys, welke post te bewaren was gegeven bij sijn Hooch^d. aen Montbas, die deselve schelmagtig heeft verlaten; het Regiment Frisen van den Gl.

1) Dit verdient vergeleken te worden met het volgende mede gelijktijdige geschrift: Journael of dagelijcksch verhael van de handel der Franschen in de steden van Utrecht en Woerden, sedert hun koomst daer binnen tot aen hun vertreck. Amsterdam. 1674. kl. 8^o., als mede met de: Deductie van de Staaten van den Lande van Utrecht. Gedruckt in 't jaar ons 's Heeren 1673. Eene reeks van resolutien der staten van Utrecht over 1672-1674, vindt men ook in het belangrijk werkje: Extracten uyt de Resolutien van de Ed. Mog. Heeren Staten 's Lands van Utrecht, enz. 1679. 4^o. Later verscheen nog: Kort verhaal van de nare en zeer beklagelijke toestand der Provincie en Stad van Utrecht, in de jaaren 1672 en 1673, strekkende tot den jaarlijkse Utrechtsen dankdag voor de burgers en inwoonders aldaar, door B.V. Utrecht 1757. 144 bl. gr. 8^o., hetgeen geene nieuwe bijzonderheden bevat.

[p. 4]

Lieutenant Aylva wiert hier schier geheel in de panne gehackt; van de Fransche bleven den Hartog van Longueville ende meer andre van marque, ende wiert den Prince van Condé seer pijnlijk aen den arm gequetst; de tijdinge hiervan wiert hier gebracht de volgende nacht ontrent 1 uer, als wanneer terstont de Vroedschap vergaderde; de alteratie daer over was alhier seer groot.

- 3. Des morgens pakten yder op sijn beste ende gereedste meubilen, met deselve naer Holland de vrouwen ende kinderen bestellende.

Des avonts ontrent 6 uren is de Wittevrouwen Poort binnen gekomen den Graef van Hoorn, met in de 40 van de lichste stucken canon ende de vordere trayn van 't leger, seer haestig komende inrijden, waerdoor de consternatie van de borgerye, veroorsaeckt door de ingekomene tijdingen der Fransche progressen, door het verraderlijk overgeven van so veele capitale frontiersteden, ende het overkomen over den Neder-Rhijn, wierde vermeerdert, veele seggende dat als men een stad wil saccageeren, men op sulken wijse se snel op malkandren komt invallen; de quaedwillige sayden haer saed hierdoor te beter voort; men seyde ende spargeerde onder de borgerye, terwijl de veldstucken ende de wagens met den train van 't leger het plain van 't Vreeburg, ende de schrickelijke menigte van tochtpaerden de stallingen aldaer ende de naeste weylanden onder de stad vervult hadden, dat het gansche leger door het laten vooraf trekken van de soetelaers ende vivres, verhongert sijnde, alle uren mede binnen soude komen, ende de gansche stad niet alleen soude vervullen, maer ook de borgerije overmeesteren, ende door faveur van dese confusie plonderen, ten eynde in de stad, die sij aen de Fransche, gelijk geschied was met alle de steden aen den Over-Rhijn, dan souden overleveren, niets soude voor de vijand overblijven. Hierbij kwam noch, dat men der Fransche macht wel eens soo groot ende vreeslijk maekte, als sij in de daad was, ook dat het in ons leger niet wel en stond, maer datter verraed ende

[p. 5]

correspondentie met den vijand in hetselve was. Alles wat de welmenende patriotten hiertegens deden, om de vreesachtige de moet in 't lijf te spreken, het was te vergeefs, ja wierde dezelve door de blode ende sonderling door de quaetwillige uytgelacht, ja ook scherp bejegent, ende ook gedreygt. De schrik dan voor 't verhongerde leger hadde gansche de overhand genomen in de borgerye, so dat sij bij haer capitainen versochten, die ook haer hetselve beloofden, van geen guarnisoen binnen te sullen nemen, ende dese sake bracht te wege datter in de Vroedschap, ik mene des anderen daegs, wiert geresolveert van geen sterker guarnisoen in te nemen, als de borgerye soude magtig konnen sijn, ende dat de poorten ende wallen door de borgerye soude werden bewaert.

- 4. Des dingsdag was de consternatie ende het groot vluchten niet als te groter; voor een schuyt op Rotterdam wiert betaelt 250 gulden, voor een wagen 25 ja meer guldens: moeder vertrok 's morgens met beyde de susters naer Dort. Vader¹⁾ wiert tegen den avond bij haer Ed. Mog. gecommitteert, terwijle sijn Ed. noch niet in de vergadering was gekomen, om nevens noch 5 andere gecommitteerden sijn Hoocheid te gemoet te rijden, ende met deselve te overleggen, waer het leger tot dienst van de Provintie ende Stad best soude behoren gecampeert te werden; dese commissie was bij de heer Hamel ende andere geweygert aen te nemen. Ontrent de Bilt gekomen sijnde verstonden haer Ed. uyt de gevolmagtigden van 't leger, dat het leger dien nacht boven Rhenen soude slapen, ende dat sijn Hoocheid op Zuylesteyn was aengekomen, warom de gecommitteerden in de laen van den heer Foeyt als doen maer alleen spraken met de voornoemde gevolmagtigde, ende quamen omtrent 11 uren 's nachts weder binnen.

- 5. Is d'artillerye weder naer Woerden vertrocken, gelijk ook de gecommitteerden van den Raed van Staten de Heeren

1) De bekende Dr. Cornelis Booth, over wien zie Vermeulen, Verslag over het prov. archief, p. 40.

[p. 6]

van Zevender, Hop ende Slingeland¹⁾: denselven morgen is hier gekomen de Heere van Albrantsweert²⁾, notificerende dat sijn Hooch^d. met het leger in aentocht was, ook begerende te weten waer men hetselve best soude in dese Provintie ter neder slaen, ende wiert daerop bij haer Ed. Mog. geresolveert hetselve te leggen op de dorpen Hauten, 't Goy, Werkhoven, Bunnik, Schalkwijk, Honswijk ende d'andere daer ontrent. 's Nanoens is hier ook gekomen de Heer van Langerack³⁾, ten selven eynde als de Heer van Albrantsweert, maer is sijn Hoocheit buyten aller verwachting voor in de spitse van 100 vanen ruyters, met voorts het gehele leger 's nanoens ontrent 4 uren hier op de Stad aengekomen, rijdende buyten om, de cingels langens, inslaende buyten Catrijnen, ende het leger ter neder leggende langens den Daelschen dijk; sijn Hoocheyt selfs ging logeren in het huys van Pelt dichte bij de Cathuysers. Dit onverwacht komen van het leger recht op de Stad aen, gaf continuatie van qualyck spreken voor de quaetwillige, insonderheyt dewijle sij bemerkten, dat beyde ruyters ende soldaten seer verhongert waren, als hebbende sommige in 2 a 3 dagen niet gegeten, waerdoor de poorten te meer gesloten bleven, sijnde alles vol confusie, de goede perplex ende deselve door de blode ende quaetwillige gehelijk overmeestert. Ondertusschen ging vader bij veel backers, deselve aenmoedigende tot backen, ende bij de onwillige sijn crediet interponerende, gelijck noch denselven avond een grote quantiteyt van de 40,000 pont brood, die bij haer Ed. Mog. dien morgen aenbesteld was te backen, naer buyten werd gesonden. Monfrere ontbood mij ook te komen op de wal dicht bij de Wittevrouwen poort, maer ik vond hem daer niet, doch quam mij namaels in de

1) Ph. de Zoete de lake Villers, heer van Zevender, Corn. Hop, pensionaris van Amsterdam en Corn. Slingeland, secretaris van den Raad van State. Wicquefort, Mém. sur la guerre de l'an 1672. p. 100.

2) De colonel de Bye, hofmeester van den prins.

3) Frederik Hendrik van Boetselaer, heer van Langerak, overste van een regiment ruyterij; hij sneuvelde bij Senef in 1674.

[p. 7]

Wittevrouwenstraet te gemoet: wij bequamen dien avond noch ettelijcke broden voor sijn en ook voor enich ander volk. Vader ging alsdoen met de 5 andere gecommitteerden naer buyten in het leger, om sijn Hoocheyd te versoeken, dat doch geliven soude binnen te komen, ten eynde door de hoochaensienlijkheyd van sijn persoon de goede patriotten versterkt, de blode aengemoedight ende de quaetwillige mochten geintimideert werden; sijn Hoocheyd beloofde hetselve op 's anderen daegs te doen. Dien nacht waekten vier compagnien borgers.

- 6. Vader vertrok weder met d'andere gecommitteerden naer het leger des morgens om sijn Hooch^d. te spreken, ende binnen te halen, doch wiert hetselve aengesteld op 's nanoens. Ondertusschen wiert het brood voor het leger bij al de backers den ganschen nacht gebacken tot 40,000 pont, ende kaes tot ettelijke 1000 pont naer buyten gebracht, ende onder de militie gedistribueert, gelijk ook naer advenant een groote quantiteyt tonnen biers.

Ondertusschen onder de gemeynte verspreyt werdende, dat syn Hoocheyd dien naermiddag stond binnen te komen, begosten de rechtsinnige borgers haer hoofden weder op te steecken, ende de qualijk geintentioneerde de hare te laten hangen, het welke men noch meer sagh, doen sijn Hoocheyd ontrent 4 uren binnenquam, geaccompagneert door de HH. Gevolmachtigde, neffens beyde de Veldmaerschalken, de Prins van Nassau, de Graaf van Stirumb, de Heeren van Zuylensteyn, van de Lecq ende andre meer; sijn Hoocheyd bleef in de vergadering tot half tien uren des avonts, sijnde geresolveert dat het leger alhier soude blijven, en geleght werden ten deelen in de Weert ende ten deelen buyten Tollesteegh, ende binnen komen 's anderendaags 's morgens geheel vroeg, met so veel militie als sijn Hoocheyd soude goed vinden.

Haer Ed. Mog. ende ook specialijk de Vroedschap, die tusschen beyden vergaderde, beloofde het uytterste bij deze extreme necessiteyt te sullen opsetten, gelijk ook dede de Heere Beverning, wegens Holland alle mogelijke adsistentie belovende,

[p. 8]

seggende daer toe te sijn gelastight, waer om dien nacht naer den Haghe vertrok om hetselve in de vergadering van haer Ho. Mog. als Holland te rapporteeren. Ik hebbe naemaels verstaen dat sijn Ed. per post scriptum hetselve onder sijn missive heeft gesteld ende also haer Ho. Mog. hetselve verwittight: hij hadde belooft selfs te gaen, hij had noch tusschen sijn beyde handen vaders hand genomen, seggende ‘mijnheer Booth ik betuig u int particulier, Holland sal u niet verlaten.’

- 7. Des morgens vroeg wierde tot yders verwondering van het binnen komen der militie niet vernomen, ende quam sijn Hoocheyd ontrent 10 uren binnen, sonder de bekende Regimenten. Ter vergaderinge erschijnende, seyde, het poinct aengaende de defensie deser Stad nader te hebben geleyd in deliberatie met de Hooftofficieren van het leger, ende dat om het leger hier te houden, nodig was bevonden, het afbranden der bemuerde Weerd, neffens de vier andere voorsteden, ende dat bij ontstentenisse van hetselve, het leger hier niet met vrught soude kunnen blijven¹⁾. Deze propositie quam de vergadering vreemd voor, also 's avonts te voren daer niets van gerept was; waarom men versochte, sijn Hoocheyd dese sware sake noch nader te leggen in deliberatie met de Heeren Gevolmachtigde te Velde, Generaels ende Hooftofficiers, werdende voorts sijn Hoocheid voorgesteld, dat de landen in 't noorden in 24 uren gesteld konden worden onder water, dat de Weerd voorsien was met veel huysen hebbende oude seer dicke muren, sullende dienen tot defensie; ook dat in deselve Weerd ende andere voorsteden haer bevonden de vrouwen ende kinderen welker mans ende vaders respective naer de steden boven ge-

1) Men verstond dat de heer van Papecop bij Justus Vermeer 's morgens vroeg quam opseggen een tonnetje wijn dat hij daags te voren hadde besproken, seggende, 't sal nu niet van noden sijn, also het leger vertrekt, ende dit soude geschiet sijn, eer sijn Hooch^t. in de vergadering was geweest, so dat het opbreken van het leger al gearresteert scheen, eer den voorslag van de 4 voorsteden aen brand te steken gedaen is geweest. Booth.

[p. 9]

legen, tot defensie der selver waren gesonden, dat het seer hart soude sijn, die bedroefde luyden haer huysen onder haer te verbranden¹⁾, ook dat in de Weerd waren veel olimeulens, waer van in den jare 1633 een verbrandende, de gansche Stad in pericul was mede te verbranden, wat soude het dan sijn, indien alle die olimeulens teffens quamen te verbranden. Sijn Hoocheyd antwoorde daer op, ‘gij moest het ook noch selfs doen ende dat voor 2 uren te nanoen;’ doch op het ernstig ende iteratief aenhouden van haer Ed. Mog. van op hetselve met de Heeren Gevolmachtigde te Velde ende Generaels een nader deliberatie aen te leggen, ook dat de Heeren van de Stad dit stuk, als van sulken gewigte, bij haerselven niet kosten bewilligen, maer ondertusschen haer principalen refereren, heeft daer toe noch bewillight, ende belooft 's nanoens weder binnen ter vergadering te erschijnen, ten eynde op dat poinct nader te resolveren.

's Nanoens sijn Hoocheyd tot na 4 uren verwacht ende onder de hand verstaen sijnde datter ordre al gegeven wierde om het leger tegen 's anderendaegs te doen vertrecken, is vader met 3 à 4 van de andre Gedeputeerde sijn Hoocheyd in 't leger wesen begroeten, tenterende om de beloofde nader deliberatie te beginnen, ten eynde het leger alhier te houden, doch kosten niets obtineren, alleguerende sijn Hoocheyd daertoe genecessiteert te sijn door de patente²⁾ van haer Ho. Mog., welcke sijn Hoocheyd op vaders nader instantie de Heer Some-

1) Ik ben alsdoen bij de vrou van Golsteyn ontboden geweest, die mij seyde, dat ik vader vryelijk soude seggen, dat indien de voorsteden in brand wierden gesteken, de voorsteders door andere hier in de stad souden werden geholpen ende vaders ende andre heeren haer huysen mede in brand gestoken. B.

2) Deze patente is op instantie van Holland afgegaan, die oordeelden dat Utrecht met het leger niet kost gedefendeert werden, althans de post alhier niet houbaer te sijn, waarover de Heer van der Hoolk met de R. Pensionaris hoge woorden hebbende gehad tot hees worden toe, Hoolk klaegde dat Utrecht verlaten wiert. B.

[p. 10]

ren¹⁾ liet lesen, seggende daer bij, sij is van u eygen Stigsman geteykent; vader hoorde doen, datse geteykent was door de Heere Wede. Men hoorde ook dat alle de presente H.H. van de Ridderschap, uytgenomen Sandenburg²⁾ ende ook de heeren Ruysch en Rossum middags te gast geweest in het leger bijde Heer van Ginkel³⁾, niet weder wouden komen, maer alle weg trocken.

Sijn Hoocheyt seyde vorders, discourerende tegen de H.H. Gecommitteerden, t' welcke ik uyt vader ende neef van Nellesteyn hebbe, die het uyt sijn Hoocheyds eygen mond hebben, dat het leger van den Staet daer niet seker geoordeeld wierd, ende dat 2000 dragonders sijn leger souden kunnen affronteren. De Gecommitteerden versochten ten laesten dat de regimenten tot haer Provintie betalinge staende, dan hier mochten verblijven, doch te vergeefs, sodat sij genootsaeckt waren sonder iets te verrichten weder te keren. Vader heeft mij ook verhaelt dat sijn Hooch^t. op het seer ernstig aenhouden van de H.H. Gecommitteerden, van doch dese Stad niet te verlaten ende de beloofde conferentie noch in te willigen, noch ten lesten seyde, spreekt met H.H. Gevolmagtigden. Van deselve wasser niemant meer als Beurse⁴⁾, de Heer Hop hadde geantwoort uyt haer en de Gecommitteerden van den Raed van Staten naem, ‘het is gearresteert, het moetter nu mede voort.’

Dit geschiedde alhier; in den Haghe was de missive van de Heer van Beverning 's morgens aengekomen met de cordate resolutie van haer Ed. Mog. ende sijn Hoocheyd 's avonts te voren genomen. Haer Ho. Mog. altereerden daerop so verre de bekende patente, dat sijn Hoocheyd ende de H.H. Gevol-

1) Johan van Someren, geëligeerde lid der Staten van Utrecht en burgem. in 1668 en 1669.

2) Dirk Borre van Amerongen, heer van Sandenburg.

3) Godard van Reede, later graaf van Athlone.

4) Adolf Hendrik Ripperda tot Beurse, hij was in 1667 een der gevolmagtigden der Staten op de vredehandeling te Breda. Wagenaar, XII. p. 245.

[p. 11]

magtigden wierden geauthoriseert met het leger van den Staet te doen gelijk sij tot besten dienst van denselven souden bevinden te behoren, hetsij met het leger hier te houden, of met hetselve in Holland te komen. Hier van soude een resolutie afgesonden werden aen sijn Hoocheyt, een aen de Heeren Gedeputeerden te Velde, ende een aen haer Ed. Mog. De Heer van der Hoolk sond ook aen vader daervan een copye. Die aen haer Ed. Mog. is niet behandigt geworden, als 's woensdags daeraen volgende, maer vader heeft de sijne noyt gesien; de Heer van der Hoolk schreef namaels, dat vader daerna soude laten vernemen bij de post, also in sijn missive enige saken meer van importantie waren gesteld; de post verklaerde alle de briven te hebben besteld, die hem hier ter handen waren gekomen, maer dat het in den Hage of elders moest haperen. Veele sijn verwondert dat een resolutie van so groten gewigte niet door een expressen is afgesonden geweest: de Heere geve dat dat, ende de geheele schelmerye noch eens mach voor den dag komen.

Monfrere wierde met Col. Lt. Terbrugge gecommandeert met 200 musquettiers de brandwacht den volgenden nacht te gaen houden.

- 8. Des morgens met het aenbreken van den dag is het leger vertrocken, ons latende in seer groten druk, ende sonder wapenen, want haer Ed. Mog. hadden op 't vast vertrouwen, dat het leger tot onse defensie hier soude verblijven, in hetselve gesonden ons overige buspulver tot 8000 pont, hetwelke met het leger vervoert wierde naer Holland; onse Provintie hadde naer Schenkenschans ende Nimwegen 8 dagen te voren gesonden 36000 pont pulver, so dat wij noch qualijck 240 pont maer binnen behielden; onse manschap was door de recreutes ende niwe leveës so dun geworden, dat de capiteynen van de Waertgelders te samen geen 200 man alhier kosten vinden. Boven dat evertueerde haer de Stad noch sodanig dat boven haer quote van 600 vrijwillige borgers in de 2000 man die dese Provintie naer de frontiersteden boven sende moeste, sij

[p. 12]

daer noch 100 bij gedaen hadden, so dat wij gansch ontbloot van buspulver ende van verre voor de meeste part onser manschap, van het leger ende diensvolgende van onse bontgenoten verlaten, de quaetwillige borgers ook gansch weder de meester spelende, ter dispositie waren gesteld van onsen magtig afkomende vijand, die so nabij te sijn wierde geseyt, dat in 2 uren hier koste wesen. De Col^l. Golsteyn hadde tegen de borgerye aen de poort geseyd, ‘past vrij op, want voor 8 uren sult gij de vijand al voor de poort hebben’. Dit seggen, dat door andre qualijk geintentioneerde niet versuymt wiert terstond te werden verstroyt ende groter gemaekt, braght bij ider weder de grootste alteratie ter werelt, so dat niet alleen de quaetwillende, maer ook generalijk de goede oordeelden, (althans sprak nimand daertegens, mijns wetens), men moeste het platte land van de Provintie niet tot plundringe van de so nabij sijnde vijand overgeven, maer sonder tijtsverlies terstont om sauveguarde den Conink te gemoet senden; men solliciteerde daerom bij de Heeren, ja ook selfs Predicanten lieten haer daertoe gebruyken, so dat eyndeling bij haer Ed. Mog. goedgevonden wiert twee trompetters te senden om te versoecken passeport voor de Gecommitteerden, die bij Sijn Maj^t. souden komen om te versoeken sauveguarde voor de Provintie¹⁾; welke trompetters 's morgens voorts vertrocken. Dat dese Provintie naemaels hierdoor beschuldight is, de vijand te spoediger te doen hebben de Veluwe op marcheren, kan niet bedacht werden in reden te bestaen, also de Fransche 's anderen daegs naer noen ten 2 uren al binnen Amersfoort quamen, alsulx, na ik onthouden hebbe, een dag eerder als onse trompetter in het Fransche leger is gekomen. Ter contrarie is gebleken, dat de Heer van der Hoolk alleen wegens de Provintie van Utrecht (die het namaels evenwel mede denselven Heere gelast heeft in te willigen, also d' andere Provintien het allen mede verstonden) ter

1) Dit werd later zeer euvel aan de provincie geduid, zoo als bekend is, en hiertegen is de Deductie gerigt reeds in 1673 uitgegeven.

[p. 13]

Generaliteyt het besenden naer den Conink heeft tegen gesproken, gebruykende onder anderen die formalia, dat den Conink van Vrancrijk door een ambassade van so een natuer, te meer soude werden geënfleert etc.; waer uyt af te nemen is den iver van dien vromen Regent, sich maer alleen in de vergadering van de Generaliteyt tegen de besending opposeerende¹⁾, ende in denselven Heere, die van de Provintie, als door denselven werdende gerepresenteert. Och hadde dien Heers ende andere welmeynende goede intentie alsdoen en op andere tijden maer beter door de Regering gesecundeert geweest! Doch den Almachtigen heeft het niet belieft gehad; diens wille wy ons geduldig willen onderwerpen.

- 9. De Fransche, als geseyt is, binnen Amersfoort gekomen, sterk bij de 4000 paerden onder het geleyde van den Marquis de Rochefort.

- 10. Is gekomen Mr. Rosemel met in de 20 exempts, medebrengende het passeport van den Conink voor de Gecommitteerde van de Staten Generael, de Heeren van Gent, de Groot, ende van Odijk; de Heere Eeck heeft sich van de Commissie geexcuseert, als niet wel te passe sijnde²⁾, ende is uyt het leger van sijn Hoocheyd leggende tot Niuwerbrugge, daer de drie andre Gecommitteerden des Coninc passeport waren verwachtende, weder naer den Haghe vertrocken. Mr. Rosemel bleef hier met sijn volk, maer sijn trompetter reed voort naer het princenleger, aldaer de tijdinge brengende der aenkomste van Mr. Rosemel, die haer Ed. alhier soude afwachten.

- 11³⁾. Des morgens sijn hier gekomen weder in de 20 exempts onder het geleyde van Mr. St. Germain, medebrengende het passeport voor de gecommitteerde van haer Ed. Mog., die met deselve even na den middag naer des Coninx leger vertrocken; de gecommitteerde waren de Heeren van Wel-

1) Cf. Wicquefort, Mém. p. 109.

2) Hij veinsde ongesteldheid, omdat de Staten van Groningen, zijne committenten, de bezending afkeurden, Wicquefort, Mém. p. 108.

3) Vgl. de brief aan de Staten-Generaal van dezen datum in Journael, bl. 9.

[p. 14]

land¹⁾, van Bergesteyn²⁾ ende de Borgemeester van der Voord, haer Ed. Ed. was by gevoegt als tolke le Sr. Pierreville³⁾, ook ging met haer Ed. Ed. in wat qualiteyt weet ik niet, Jaques de Buissons, Sr. de Hauteval⁴⁾. Den selven morgen sijn hier uyt 's Princen leger gekomen de drie voornoemde Gecommitteerde van de Staten Generael, die 's nanoens omtrent 4 uren mede insgelijx naer den Conink vertrocken, haer carosse wiert gevolgt door een carosse, waerinne waren eenige geestlijke Heeren⁵⁾, afgesonden van die van de Roomsche Kerke aen Sijn Maj^t.; men seyde, sij onder anderen mede hadden een present van twee gouden candelaren. Desen selven avond ontrent 6 uren ben ik in geselschap van neef van Hees ende de muntmeester Rijneveld afgereden naer Dordrecht om moeder weder te gaen halen met beyde de susters; wij reden den ganschen nacht over door de Dordsche waerd, maer ons is niets quaets ontmoet, tot Meerkerk rescontreerden ons 5 Spaensche ruyters, maer deden ons niets.

- 12. Sijn wij van Dordrecht weder gekeert, moeder ende beyde de susters, de Heere sij lof, sonder ongeluk medebrengende in compagnie van noch 5 andere wagens vol Utrechtsche, die 's daegs te voren al ontrent Schoonhoven waren geweest, maer dorsten alsdoen niet verder rijden ende keerden weder naer Dordrecht.

- 13. Des morgens ontrent 8 uren sijn alhier voor de Wittevrouwenpoort gekomen van Amersfoort le marquis de

1) Tuijl van Serooskerke, heer van Welland. Zie Scheltema, Staatk. Ned., II. 373.

2) Jacob van der Does, heer van Berkesteyn.

3) Pierreville was een Franschman die te Utrecht eene herberg hield. Vid Wicquefort hist. ms. 1. XX., en zijne Mémoires sur la guerre de l'an 1672, p. 101.

4) Bij Wicquefort l.c. wordt hij genoemd Hotteval, natif de Lille, d'où il étoit venu demeurer à Utrecht; hij verhaalt dat men in de eerste verlegenheid op deze beide Franschen het oog sloeg om hen naar den Koning te zenden.

5) 3 priesters en de advocaat Wijckersloot.

[p. 15]

Rochefort met 4000 paerden, binnen sendende een trompetter, versoekende passage voor sijn volk door de stad; vader ontving een weynig daerna tijdinge, dat de Vroedschap aenstonts soude vergaderen, ende doen sijn Ed. Mog. daer quam, bevond hij met verwondering den Marquis voornoemt met noch 2 a 3 andre Fransche officiren al mede present te sijn in de vergadering, voorts verstaende dat de Vroedschap hadde gecommitteert de Heeren Hamel ende Veldhuysen ende deselve gelast den Marquis voornoemt met sijn volk buyten om te trecken, indien vorder wilde sijn, also onse Gecommitteerden om te handelen naer den Conink al twee dagen waren weg geweest ende men voor ende aleer volk in te nemen van Sijn Maj^t., de voltreckinge van 't accoort geern afwachten wilde: doch hadden de Heeren Hamel ende Veldhuysen voornoemt gerapporteert, sij den Marquis hadden gedisponeert sijn marsch buyten om te nemen, maer op conditie dat 150 van des Coninx mousquettaires hier binnen souden komen, hetwelke ook voorts soo wiert voltrocken, de borgerye alvoren door de Heeren Hamel ende Veldhuyzen gewaerschouwt werdende, dat ider vrijelijk naer huys mochte gaen ende aen de poorten ende op het stadhuys ider sijn posten verlaten, hetwelk bij de borgerye voorts ook, niet sonder rechtveerdig murmureeren wiert achtervolgt, want de vendels van d' een of d' ander opgerolt ter sluyk wierden naer huys gebracht, ook het geweer van degene die naer huys waren gegaen, ter nouwernoot wierde gesalveert. De Fransche ruyterye reed de cingels langens, ende campeerde sich ten westen van de stad by Lubbenes: de 150 mousquettaires du Roy binnen gekomen, besetten terstond de Wittevrouwen ende Catrijne poorten, ook het St. Jans-kerkhof ende het stadhuys, belettende dat nimand van het ander paardevolk vooreerst mocht inkomen; de Weerd ende Tollesteeg poorten bleven vooreerst gesloten.

- 14. De Heeren van Welland, Bergesteyn ende de Borgemeester van der Voord uyt het Fransche leger wedergekomen, rapporterende dat monsr. Louvois hadde gevraecht aen

[p. 16]

haer Ed. Ed. of sij ook hadden commissie van haer principalen om te handelen, ende verstaende van neen, seyde tegens haer dat is jammer, ende ‘och haddet gij nu last daertoe! ik woude niet twijfelen aen een goed accoord voor u, want sijn Majesteyt nu juist in so goeden humeur is.’

- 15. Sijn van hier 's morgens vroeg de voornoemde drie Heeren weder vertrocken naer den Conink.

- 16. Arriveerden alhier veele bagagewagens langens de cingels voor het Fransche leger gecampeerd bij Lubbenes.

- 17. Sijn de drie Heeren Gecommitteerden weder gekomen, medebrengende het tractaet met den Conink gesloten¹⁾, ende bij monsr. Louvois onderteykend. Men bevond, dat Sijn Majt. alles hadde toegestaen, behalven in 't stuk van de geestelijke goederen, daertoe evenwel sijn Coninclijke woort hadde gegeven, dat stuk ten besten bij den Paus te sullen dirigeeren. De Heeren Gecommitteerden waren ook gelast de boeren ten platten lande te doen waerschouwen, van haer meubilen in de naeste steden ende bestialen op de kerkhoven te bestellen, also Sijn Majt. met sijn leger in aentogt was.

- 18. 's Nanoens is alhier binnen gekomen monsr. le duc de Rohannez comte de la Fuillade²⁾ met 2 bataillons van de Fransche, ende 2 gelijke bataillons van de Switsersche guardes: de Fransche sliepen 's nachts in de Servaes ende Duytschen huys kerke ende de Switsers in de Wittevrouwen ende Bagijne kerken, doch waren den ganschen dag langens de wallen rontsom gerangeert: monsr. la Fuillade was gelogeert op de wal boven het Servaes hek, slapende in de huysinge van de vrou van Jutphaes, daer dichte bij monsr. Moulondin, Colonel des Suisses was gelogeert in de huysinge van Renesse in de Wittevrouwestraet. Ook 800 paerden van des Coninx guardes gingen leggen op de Neude, aldaer tenten ende bagage ter nederslaende; twee cornetten moesten naer het Vreeburg.

1) Zie dit, onder anderen, in Journael, p. 17, en in de Deductie, bl. 17.

2) Roannois la Feuillade, hij bestuurde in den aanvang van den veldtogt, de inname van Orsoij. Wicquefort, Mém. p. 80.

[p. 17]

- 20. De Heere van Bergesteyn naer den Conink gesonden, om van Sijn Maj^t. te verstaen op hoedanigen wijse gerecipeert geliefde te wesen.

- 21. Den Conink met het principale leger gekomen te Seyst. Tegen den middag sijn hier binnen gekomen les Ducq d'Anguin, de Roquelaures ende de Vitry, les Comtes de Soissons, de Lude¹⁾, de Grammont ende d'Aignan met meer andere grote mij onbekend. Vier a vijf hondert van des Coninx guardes te paerd vertrocken weder naer 't leger.

- 22. Tegen den middag is hier binnen gekomen Monsieur, des Coninx broeder²⁾, vergeselschapt van een seer groot getal van de voornaemste groten; Sijn Koninklijke Hoocheyd ging 's middags eeten in 's Paus-huysinge, ende reed naer den eeten door de stad wandelen. 's Morgens waren ingekomen den Aertsbisschop van Reims, ende den Hartog van Bouillon³⁾, niet wel te pas sijnde, ging logeren ten huyse van den Heere muntmeester Gerobulus: ook is alsdoen binnen gekomen den Cardinael de Bouillon⁴⁾, logerende in Paus-huysinge; maer at 's middags niet bij Monsieur, maer bij sijn broeder. De Cardinael de Bouillon is dese namiddag met vader geweest de stadsbiblioteque te besigtigen⁵⁾, waerin sijn Eminentie wel een uer en een half doorbrachte, sich seer beleeft ende in de Latijnsche tale wel ervaren betonende te sijn. Des nanoens is hier ook binnen gekomen den Bisschop ende Prins van Straesburg⁶⁾, logerende

1) De graven de Soissons en de Lude waren beide lieutenant-generaal in het leger des konings.

2) De hertog van Orleans, opperbevelhebber van het leger des konings.

3) Henri de la Tour, hertog van Bouillon, in de geschiedenis meer bekend onder den naam van Turenne. Hij voerde in dezen veldtogt, onder den hertog van Orleans, bevel over het leger des Konings.

4) Emanuel Theodose de la Tour d'Anvergne, de Bouillon, Cardinaal 1669-1715; vid. Moreri, voce Cardinal. Hij wordt echter door Moreri niet opgenoemd onder de broeders van Turenne.

5) Dr. C. Booth was bibliothecaris der stadsboekerij; Vermeulen, Verslag, l.c.

6) Francois Egon, prins van Furstemberg: vid. Moreri in voce.

[p. 18]

in de huysinge van den heer van der Aa in de Bregittestraet. Des nachts geraekte den brand in hetselve huys door het onmatig vuurstoken, ende onachtsaemheyd van de dienaers van den Bisschop voornoemt, ende heeft hetselve genoegsaem verteert, althans geheel verdorven. De Duytschers, sijn officiers ende dienaers hadden genoeg te doen den Bisschop wacker te maken, ende sijn bagage, die schrickelijk veel was, te bergen, sodat sich met den brand niet bemoeyden, doch de Switsers hielpen de borgers denselven trouwelijk lessen; men remarqueerde, dat monsieur la Fuillade ende de Fransche, de koertwachter eerst horende blasen, seer waren gealarmeert, vreesende dat het een seyn was voor de borgers om haer op het lijf te vallen; maer kregen moet, doen verstonden dat het uyt oorsake van de brand was. Monsieur la Fuillade ging selfs persoonlijk na denselven, helpende, so veel mogelijk, goede ordre stellen, met de wacht de straten te besetten ende d' andre Switsers te doen medehelpen den brand lessen.

- 23. Is sijn Hoocheyd geworden stadhouder over Hollant ende Westvriesland, naerdat alvoren de leden van de Staten van Holland malkanderen van den eed van het euwig edict hadden ontslagen, ook sijn Hoocheyd daerinne gedispenseert.

- 24. Is alhier uytgetrocken de rest van des Coninx guardes te peerd. Bij de vroedschap is afgeschaft de 100 gulden jaerlijx voor de capiteyns van de borgerye tot 2 maeltijden, voor de officieren altijt gegeven. 's Nanoens is den Coninck van Frankrijk met Monsieur ende seer veel groten alhier voor de Wittevrouwenpoort gekomen, sittende te paerde. Sijn Majt. sloeg het cingel in naer het Maillepoortjen, ende so voorts de stad om tot aen de Weerd, die omrijdende, ende quam eyndeling, op het aenhouden van Monsieur, de Weerdpoort in, rijdende langens de graft tot aen de Pottestraet, over de Neude, de Gansemerkt, door de Minnebroederstraat, over St. Jans kerkhof, langens den Drift, door de Wittevrouwenstraet, ende so voorts de poort uyt, weder het cingel oprijdende naer het Maliepoortjen, de Maliebaan langens, ende so voorts de Steen-

[p. 19]

straat op weder naer sijn leger. Sijn Majt. wiert gevolgt door ontrent 300 paerden van sijn gens d' armes, gekleed met scharlake rode rocken seer rijkelijk gepassementeert. Sijn Majt. hadde aen de Catrijne poort het ooge geslagen op de rudera van het casteel¹⁾, ook blijven staen op de brugge, de Leydsche vaert opsiende.

Den Conink hadde eerst niet willen de stad inkomen, seggende, ‘wat sal ik in deselve doen, ik salse doch over moeten geven’; maer Monsieur hadde hem geantwoort dat Sijn Majt. inrijden soude, want hij een seer plaisante stad sien soude, etc.

De Fransche sijn zeer t' onvrede geweest, dat bij nimand van de borgers geroepen wiert, ‘vive le Roy.’

- 25. Des nachts isser tot Zeyst in 't Coninx quartier brand geweest, dewelcke verteerde drie woningen met de achterhuysen, die gebruykt wierden tot stallingen voor des Coninx paerden. In de huysingen was gelogeert den Hartog van Moulmouth²⁾ ende ook des Coninx officiers ende pages van de stal; den brand was so vehement ende schilijk, dat de pages in 't hemd des Coninx paerden naulijx salveren konden; sodat den Conink hierdoor verloor al sijn kostelijk paerdetuygh, ende den Hartog van Moulmouth al sijn bagage; sijn silver servies selfs smolt. Hij selfs ontquam in sijn nachttabbert, niets salverende als sijn bouquet pluymen: den Conink hadde hem uyt de venster siende aenkomen geseyd lagchende: ‘Mon cousin vous voila bien équippé pour monter à cheval.’

- 26. Ben ik int geselschap van neven van Benthem ende de Reuver naer het Coninxleger tot Seyst gereden; wij sagen aldaer Sijn Majt. die gelogeert was in de huysinge van

1) Vredenburg.

2) De bekende hertog van Monmouth, natuurlijke zoon van Karel II, was bevelhebber van de Engelsche hulptroepen. Macaulay, hist. of Engl. I. p. 249 seq. Hij teekende tevens als extraordinaris ambassadeur het nader traktaat tusschen Frankrijk en Engeland van 16 Julij. Sylvius, vervolg op Aitzema, I. 373. Zie over zijne latere lotgevallen Macaulay, Hist. of Engl., I. p. 524 seqq.

[p. 20]

de oude schoutin, ende ter misse, ende ook ter tafel gaen, waertoe in de boomgaert twee tenten opgespannen waren. Des avonts sijn hier aengekomen den Hartog van Buckingham ende de Graef van Arlington, Engelsche Ambassadeurs; sij hadden nevens den Hartog van Moulmouth last om den Conink van Vrankrijk te feliciteren met sijn geluckige progressen, so bij haer genoemt, ook het tractaet van vreede, dat op het sluyten scheen, hadde de Heere de Groot weder mogen komen, bij te wonen, ende ook haers Coninx interessen, die men seyde daerinne waren vergeten, waertenemen, ook bij wansucces van de vreede, der beyder Coningen alliantie noch voor enige maenden te prolongueren¹⁾: dit laetste scheen noch namaels bij haer verricht te sijn geweest. Met dese quame ook Milord Germain; hij wierde tot neef van Benthem gebilletteert. Milord Buckingam ten huyse van de vrou van Brakel en Milord Arlington ten huyse van den heer van Moersbergen. 's Avonds is hier ook gekomen een sauveguarde, medebrengende een missive van monsieur Louvois, waervan den inhoud was, dat hij 's anderen daege 's morgens hier vermeende te komen, om te kennen te geven des Coninx wil.

- 27. 's Morgens is hetselve om der Engelsche ambassadeurs komste uytgestelt ende opgeseyt geworden, maer sijn de Gecommitteerden van de Staten geeyst 's anderen daegs bij den Conink te komen.

Is monsieur la Fuillade klagtig geweest over een missive, in dewelke seer over de Fransche geklaegt wort; hij begeerde daerover van de Regering satisfactie, ende moesten de Borgemeesteren beyde hem een verklaring geven, dat het geinsereerde gelogen was, hetwelke den Hartog voernoemt doen in druk liet overal langens de straten affigeren. D'Engelsche Ambassadeurs wierden 's morgens door twee Coninx carossen, ider getrocken door ses Napelsche paerden, naer het leger afgehaelt, ende reden derwaerts naernoen. Op desen dag ver-

1) Zie de stukken, Journael bl. 22-39.

[p. 21]

trocken van hier des Coninx guardes so te voet als te paerd, terwijle hier alvoren ingekomen waren de regimenten van Piemont, Castelneault ende andre.

- 28. Sijn de Heeren van Wellant, van Bergesteyn ende Borgemeester van der Voort gereden naer het leger van den Conink, alwaer haer van monsieur Louvois voorgehouden is des Coninx wil, so hij het noemde, te weten dat Sijn Majt. op de wederkomste van den Heer de Groot te vergeefsch hebbende gewacht, waerdoor de vreede te gemoet wiert gesien, nu de saek verandert was, ende dat nu in toekomende die van Utrecht souden moeten werden geconsidereert als des Coninx natuerlijke onderdanen, ende daerom de Staten, als magistraet, gehouden sijn te doen den eed van getrouheid aen Sijn Majt., ook de Heeren Gecommitteerde ter Generaliteyt; gelijk mede alle militaire op de repartitie van dese Provintie gestaen hebbende, souden weder in de tijd van acht dagen in de Provintie komen, op de verbeurte van al haer goederen: ook wierd de Heeren Gecommitteerde door monsieur Louvois voorgesteld, dat haer Ed. tegens 's anderendaegs 's morgens ten 7 uren sonder faute een pertinenten staet van de contante penningen der respective comptoiren souden hebben over te leveren, maer dat ook daernevens vrijelijk soude mogen werden gesteld de lasten, op deselve contante penningen openstaende, doch dat dit in alle getrouheyd moeste geschieden, want men dan een seer goedertieren Conink soude hebben, ende indien anders, een seer streng Regter etc.

De Engelsche Ambassadeurs reden dienselven morgen weder naer den Coning, ende sijn, mijns wetens, noyt hier weder gekomen, maer sijn vorder den Coning ende sijn leger gevolgt.

Den Conink is desen naernoen van Zeyst komen rijden, langens de cingels, buyten Catrijnen weder naer het leger van den Marquis de Rochefort, ende tegen den avond weder naer sijn quartier vertogen.

- 29. Des morgens ten 6 uren sijn de voornoemde drie Heeren Gecommitteerden weder naer Seyst vertrokken, ten eynde

[p. 22]

volgens begeerte openinge van de contante penningen op de comptoiren van haer Ed. Mog. berustende, te doen; dese souden alsdoen bedragen hebben 181,000 circum circa. Op desen dag is ook afgelesen, dat nimand naer tien uren sonder licht langens de straet soude mogen gaen, ook niet boven 4 personen teffens in compagnie. 's Nanoens sijn alle de toewagens geprest om naer het leger van den Conink te gaen, ten eynde met deselve Sijn Majts. bagage 's anderen daegs met het leger naer Aernhem soude werden gevoert. Tegen den avond hebben de papisten den Dom beginnen in te nemen, hebben voorts den gehelen nacht doorgebracht, met denselven te reynigen, de preekstoel verset ende het hekjen daer rontsom, ook de promotiestoel op het choor weggenomen, ende in hetselve gestelt haer hoochautaer, sy luydeden met alle de klocken van 's avonts ten 8 uren tot 's morgens ten 7 uren, alle half uren wat verposende.

- 30. Is den Conink 's morgens ten vier uren met sijn leger van Seyst opgebroken, makende staet dien selfden dagh met sijn leger noch by Aernhem te konnen wesen. Desen morgen is den Dom door den Cardinael de Bouillon ingewijët, ende is daerop d'eerste misse by den bisschop van Straesburg gecelebreert.

's Nanoens is het regiment Iren, mede gelegen hebbende in 't leger buyten de Catrijne poort, door de stad het leger des Conincx gevolgt; sy waren gekleed in rode rocken met groene voedering.

Julius

1. Is bij resolutie van haer Ed. Mog. de gecommitteerden ter Generaliteyt aengeschreven ende bekend gemaekt des Coninx wil, aengaende haer t' huys komen, ende in druk overal aengeplakt hetgene de militaire personen, onder repartitie van de Provintie sijnde geweest, was betreffende. De Fransche hebben desen dag 's morgens vroeg de stad van Woerden verlaten, ende is het guarnisoen alhier buyten in het leger voors. aengekomen.

- 2. Is hier gekomen den commis¹⁾ van monsieur Louvois,

1) Dit was de later meermaal genoemde Monceaux; hij werd aangesteld tot ontvanger der contributien en schattingen in de provincie Utrecht. Ontroerd Nederland, II. 235.

[p. 23]

brengende de tijdinge, dat den Conink begeerde de gerede penningen te hebben, die aen monsieur Louvois saturdaegs te voren waren begroot te somme van 181,000 gulden circum circa. Haer Ed. Mog. bevonden haer met des Coninx begeerte in dien delen seer verlegen, ende resolveerden, gecommitteerden naer den Coning te senden, om hetselve, indien doenlijk, te excuseeren.

Desen dag is alhier ook gekomen uyt Hollant de Heere Silvius¹⁾; sijn Ed. wiert mede gebilletteert ten huyse van neef van Benthem, tegens wien, gelijk ook tegens anderen, hij opentlijk seyde, men koste den vrede terstond hebben, als men den Prince van Oranje wilde maken Souverain van 't land.

- 3. Sijn de Heeren van Wellant, van Bergesteyn ende oud-borgemeester Hamel (want de borgemeester van der Voord sich vermits sijn indispositie hadde geexcuseert), van hier naer den Conink, dien men verstont bij Nimwegen te sijn, vertrocken.

Dezen morgen sijn de compagnien van Verhoeven, Zas, van den Helm, ende Ploos, die van Pijlsweert verlopen zijnde, met de vrijwillige borgers uyt Nimwegen met vligende vaendels ende slaende trommels, hier voor de Tollesteeg poort gekomen, maer sij waren genootsaekt hare vendels ende wapenen voor de poort te quiteren eer binnen mogten komen. De Roomsch-Catholijken alhier versoeken in de plaetse van voor t' gerecht, in de Dom te mogen trouwen, hetwelk haer is toegestaen.

- 4. Is het guarnisoen naer buyten, in het leger onder de

1) Gabriel Sylvius, zoon van den predikant Sylvius te Orange, was opgenomen in het huis van de Princes Roijaal. Wicquefort, hist. ms. livr. XV. Het is niet onwaarschijnlijk dat hij wegens zijne gehechtheid aan het huis van Oranje, door de princes naar Engeland werd gezonden, om de verheffing van Willem III te bevorderen: over zijn aandeel in de zaak van Buat, zie men Aitzema saken van St. & O.V. 839. Van de tegenwoordige bezending spreekt: Wagenaar XIV. p. 118. De aldaar genoemde heeren schijnen behoord te hebben tot het gevolg van Buckingham en Arlington.

[p. 24]

stad gelegen, vertrocken, komende voorts alle dagen 15 a 1600 man te voet ende ontrent 350 te paerd binnen, om de wachten waer te nemen. Ook sijn alhier dezen dag ettelijke honderden van karren binnen gekomen geladen met meel, dat gelegt is in de Academie. Den ambassadeur Godolphijn¹⁾ is hier desen dag mede gekomen uyt Engelant, siekelijk sijnde, sijn Exc. is mede gebilletteert geworden tot neef van Benthem.

Des avonts sijn de drie Gecommitteerden van haer Ed. Mog. uyt het leger van den Conink wedergekeert, rapporterende, dat haer Ed. niet hadden weten te ontgaen de begeerte van Sijn Majt. van de bekende 181,000 gulden in handen van sijn commisen te leveren.

- 5. Is de Predicanten aengeseyd wat omsigtig te willen sijn in haer predicatien, van ook de Roomsch-Catholijke religie met niet te odieuse ende scherpe invectiven op de stoel aen te tasten.

- 7. Sijn de Heeren Weede ende Schade alhier gekomen.

- 8. Is afgecondight dat nimand soude mogen gestolen lood ende ijser kopen. Ook nimand den anderen schelden over sake van de religie.

- 10. Sijn weder veel karren met meel voor de Fransche militie aengekomen.

- 11. Is de Heer Weelderen hier doorgekomen.

- 12. Is verboden de Staten-comptoiren aen luyden buyten de Provintie woonachtig bij provisie renten te betalen. Is ook alhier gebragt veel karren met ammonitie voor de Fransche, ook 14 coopere schuytjes²⁾, ende 8 veldstukjens.

- 15. Is den Hartog van Luxemburg³⁾, den Gouverneur

1) Zie over den later beroemden Sidney Godolphin, Macaulay, hist. of Engl. I. 255.

2) Deze kooperen schuitjes waren bij de toerusting tot den veldtogt in grooten getale gebouwd, om over de verdronken landen te kunnen varen. Zij waren van hout met kooper overtrokken, 7 à 8 voet lang en 4 à 5 breed. Zij werden, 4 daarvan op éénen wagen, in den legertros uit Frankrijk medegevoerd. Bos tooneel des oorlogs II. p. 71.

3) Zie de belangrijke karakterschets van Luxemburg bij Macaulay, Hist. of Engl., IV. p. 275.

[p. 25]

Stouppa¹⁾, den Marquis de Genlis²⁾, de Hartog de St. Agnan ende andre weynige hoge Fransche officieren meer, van de Heeren van de Stad getracteert, uyt haer Ed. Achtb. naem waren de tractanten, de Borgemeesteren Hamel en Veldhuysen³⁾.

- 18. Sijn de twee Borgemeesteren⁴⁾ nevens de H.H. Hamel ende Veldhuysen weder getracteert door den Hartog van Luxemburg, die daerbij hadde genodigt de Heeren Schade, Weede, van Wellant ende van Bergesteyn; men remarqueerde dat ten drie uren het festin al gedaen, ende de gasten al gescheyden waren, ende men niet tot schandelijk toe gedroncken hadde, gelijk 's maendags te voren was geschiet.

- 19. Is Montbas⁵⁾, uyt sijn gevankenisse ontkomen sijnde, alhier gekomen.

- 23. Sijn de Fransche ende Switsers, te samen bij de 3000 sterk, met 2 stucken geschuts gemarcheert naer Cronenburg, ende 't huys te Loenresloot, ende hebben beyde de huysen inne gekregen: de laetste gaven het terstont over, maer die van Cronenburg, onder de directie van de capiteynen Witsen ende Bouman, weerden sich so lange, totdat sij haer kruyt ende lood hadden verschoten ende gaven voorts hetselve over op discretie, waerop des avonts ontrent 180 gevangenen wierden binnen gebragt. Capiteyn Bouman is noch namaels in de gevangenisse gestorven, ende Witsen op borgtogte ontslagen; de gemene soldaten wierden gebragt door de principaelste wegen twee ende twee aeneengebonden, naer het choor van de Merriekerk; d' officieren te samen geconfineert in ééne kamer tot de geweldige, sodat malkanderen bijna verstonken.

1) Stoupa, overste bij de Zwitsersche troepen, was aangesteld tot commandant van Utrecht.

2) Veldmaarschalk in het leger des Konings.

3) Lees: Oud-burgemeesteren.

4) Mr. Jacob van der Dussen en Dr. Corn. van der Voort: Ms. regeeringslijsten van Dr. C. Booth.

5) Jean Barton de montbas, van wiens lafhartig gedrag vroeger gesproken is, Franschman van geboorte, was gehuwd met eene zuster van Pieter de Groot, en diende den Staat als commissaris-generaal der ruiterij.

[p. 26]

Op desen dag wiert een weerd in de Snippevlught met 3 a 4 luyden, omdat geseyd wierd, aldaer volk aengenomen wierd voor de Prins van Orange, met groote drift ende toeloop der Fransche cavallerye ende infanterye in apprehensie genomen.

26 - De dragonders, gecampeert in de boomgaert van de Do^r. Pelt bij de Kruyp-steeg, mishandelden seer een seecker man buyten de Weerd, dien sij buyten allen schijn van reden betigteden van dieverye, ende wel 1500 gulden namaels daerom afknevelden: sy hadden met meer reden haer paep behoren by de kop te vatten, als dewelke op so veel plaetsen so notoire diverijen hadde begaen.

- 27. Desen dag is weder veel meel ingekomen.

- 28. Hebben de Franschen Jaersveld geplondert, d'andre plonderingen hebbe niet gesteld, als sijnde haer dagelijx werk geweest¹⁾.

- 29. Hebben de heeren van de Vroedschap geresolveert den seer enormen eysch²⁾ van de heere Intendant³⁾ van 32500 man, tot laste deser provintie t'onderhouden af te slaen, als geheel onmogelijk ende strijdende tegen de beloften van monsieur Louvois.

Op desen dag is Capitein Ingeniosa in 't leger van sijn Hoocheyd onthalst, wegens wandevoir⁴⁾.

- 31. Is 's Princen volk der Franschen brandwacht niet alleen komen overvallen, maer ook selfs gekomen over de twede brugge van de moesgraghten, tot binnen de retranchementen van 't leger der Franschen, vele ter nederschietende ende mede-

1) De verschillende plunderingen der Franschen, worden meer uitvoerig beschreven in: Ontroerd Nederland passim.

2) De vele en lange onderhandelingen van dezen eisch zijn uitvoerig medegedeeld in Journael, bl. 51 volgg.

3) Louis Robbert was aangesteld tot intendant van politie en finantien in al de veroverde plaatsen: Ontroerd Nederland, I. 423.

4) De capitein Alexander d'Hinyossa had zich lafhartig gedragen bij het beleg van Wesel. Zijne sententie is te vinden Ontr. Nederl., I. 178.

[p. 27]

nemende; de Franschen waren over dese cordate actie seer verwondert.

Desen dag is gepubliceert niemand te logeren, tensij de namen aengegeven sijn.

Veel luyden van qualiteyt retireerden sich wederom, uyt vreese der Fransche exactien.

Augusti

2. Sijn de gevangenen op de huysen van Loenresloot ende Cronenburg bekomen, gebraght uyt het choor van de Marriekerk naer het Wittevrouwenkerkjen, ende weder van daer nae de kerke van den Duytschen huyse.

- 5. Is wegens den Hartog van Luxenburg gepubliceert, dat de borgers haer piecken, hellebaerden, partisans, halve piecken ende drilingen, ook alderhande soorten van roers, tot sakpistoolen incluys, binnen twee dagen souden brengen op het stadhuys, op pene van op ider stuk te sullen geven een rijxdaler, als het namaels in huys gevonden wort.

- 7. Sijn alhier aengekomen 2 schuyten met gequetsten; men seyde sij gekomen waren van bij Loevesteyn, waer ontrent de Franschen iets hadden willen ondernemen; sij waren voor Cuylenborg over de Lecq geset.

- 9. Is voor de tweede mael afgekondigt het bevel van den Hartog van Luxenborg, aengaende de wapenen op het stadhuys te brengen, ende de boete op ider stuks geweers verhoogt van één, tot hondert rijxdalers.

- 10. De Fransche approprieerden het pesthuys tot haer sieken daer in te brengen, boven de Catrijne ende Cruysgasthuysen, die sij daertoe al mede hadden na haer genomen. Namaels is het Servaes clooster daer toe ook genomen.

- 11. Is hier de tijdinge gekomen van het ombrengen van beyde de broeders de Witt.

- 12. Heeft den Hartog van Luxenborg de Vroedschap laten aenseggen, dat hij gesint was het leger buyten op te breecken, ende in de stad ende voorsteden te doen logeren, maer men gaf daerbij te kennen, dat te vreeden was, dat de huysjens langens de wallen daer toe wierden gebruykt. Sijn

[p. 28]

Hoocheyd versocht ook billettering voor 96 capiteynen, soveel lieutenants ende aide-lieutenants, de rest van de militie soude in de voorsteden logeren; ook voor 10 a 12 venrichs.

- 13 en 14. De Heeren van de Vroedschap hebben haer in vier gedeelten verdeelt, gaende selfs overal langens de wallen ende achterstraten de omschrijving doen, uyt de naem ende last van den Hartog haer aenseggende, dat sij de soldaten op haer solders maer behoefden te logeren, ende haer niet meer behoeven te geven, als voor drie soldaten één stroybedde. De Heeren seyden de luyden ook, om haer te meer te encourageren, dat sij bij haer Ed. Mog. het daertoe souden sien te brengen, dat sij voor ider soldaet des daegs souden ontfangen een stuyver.

- 15. Hebben de Fransche des avonts met driemael losbranden van alle stucken canon ende musquetten, ook groot geroep van Vive etc. gecelebreert den dag van St. Louis.

Is ook afgekondight dat diegene die soldaten logeren, sweeks voor ider souden geniten seven stuyvers.

- 18. Den Bisschop van de preekstoel afgekondight, dat de heylige dagen in toekomende souden werden geviert naer den nieuwen stijl.

Den Hartog de Regering laten aenseggen, dat desen of volgenden dag ten laetsten, gesint was de militie voorengemelt binnen de stad te brengen; de Vroedschap versocht door gecommitteerden langer uytstel, also noch maer logement hadden connen vinden voor 2000 man, doch te vergeefs, de Hartog seyde dat ook begeerde dat sijn volk niet boven, maer beneden soude slapen, ook bed ende lakens hebben, het welke de gecommitteerden in de Vroedschap 's anderen daegs rapporteerden.

- 19. Heeft de Vroedschap door weder 8 van de oudste regenten laten versoeken versachting van sijn voorstel van gisteren, ende bij weygering seyden dat dan met de omschrijving niet voorder souden kunnen bemoeijen, maer dan gehelijk sich van de moeyten van inlegeringe souden moeten ontlasten, also

[p. 29]

de burgers ende inwoonders teregt souden tegen haer querelleren, van haer bedrogen te hebben, in reguard van bedden in de plaetse van stroybedden, ende van boven, in de plaatse van beneden de soldaten te moeten logeeren. Den Hartog seyde daerop, dat hij sijn volk selfs soude laten billetteren, ende dat hij in twee uren meer soude kunnen uytrichten, als de Heeren hadden gedaen in so veel dagen. 's Nanoens hebben de Fransche een aenvang beginnen te maken met de huyzen tot d' infouriringe aen te teykenen. De Heere Weede erscheen op desen dag in de Vroedschap, wel een uer lang harangerende, ende klagende dat so belabbekakt wiert, ende storte desen hagelbuy eyndelijk op de Heere Dinter¹⁾.

- 20. Des nanoens sijn de compagnien, die van de wagt gingen, in de stad gebleven ende na haer gedesigneerde quartieren vertrocken, ende also een begin gemaeckt met d' inquartiring, daer de goede God onse borgerye haest van verlossen wil!

- 21. Is voorts het andere Fransche en Switsersche voetvolk bij de borgers 't huys gekomen: hoe welkom deze gasten sijn kan ider wel bevroeden.

- 30. Sijn hier gekomen twee bataillons van het Regiment van Navarre, sterck 33 compagnien.

1) Jacob van Dinter was schepen, Ms. reg. lijst van C. Booth.

September

2. Sijn hier uytgetrocken de Regimenten Royal ende Vaisseaux.

- 6. Des morgens ter negen uren ontstond alhier een alarm, men bespeurde onder de Fransche groote alteratie; Montbas alsdoen tot Ackersdijk sijnde, vlugte uyt de winkel naer boven.

- 7. Sijn de Fransche naer Capel geweest om te vourageren, onder beneficie van hetselve, gelijk in alle dorpen van het Sticht daer sij konnen bijkomen, de boeren pillerende.

- 8. Is Woerden beset door de Fransche met het regiment van Picardie onder het commando van Comte de la Marque;

[p. 30]

van de vier stucken geschut sijnder twee van blijven steecken in de dijk ende twee andere hebben sij wedergebracht; het manqueerde weynig of den Hartog van Luxenburg ende Montbas waren door 's Princen volk, in embuscade beneden Woerden leggende, verrast ende gevangen geweest.

- 15. Sijn een groot getal boeren, van veele dorpen geprest, door de Fransche naer de Vaert gedreven, ende hebben daer juyst beneden, de Leckendijck willen doorsteken, maer die doorsnijding weder gestopt: doch sijn naer het Clapheck getogen, den dijk met alle macht tot op het water afgravende.

- 16. Heeft den Heere Intendant Robbert haer Ed. Mog. voorgesteld, dat tot laste deser Provintie, uyt last van den Coning, souden moeten werden onderhouden, gedurende 't gehele wintersaysoen, twee hondert een en dartig compagnien te voet, 78 te paard ende 6 dragonders, bedragende dese soldye maendelijk de somme van 179953-10; ende indien men het voedsel van de soldaten noch wilde uytkopen, soude dese somme met noch 105000 gulden meer moeten werden verhoogt, breder als in den eysch selfs: de Staten wierden hierover tegens aenstaende vrijdag beschreven.

- 19. Rapporteerde de secretaris Niustad in presentie van verscheyden Heeren, dat Montbas hem was komen seggen, gebruyckende dese formalia. ‘Ik ben in het aderlaten van den Leckendijk met het afgraven gekomen tot op het water’; waeraen hij sijn traistersaerd betoonde. Sij lieten alsdoen het water noch niet inlopen; men heeft haer met alderhande redenen getracht hier van te diverteeren, doch te vergeefs.

- 20. Sijn de Staten vergadert geweest op den voorsz. eysch van den heer Intendant, ende sijn om met denselven daer over te handelen ende d' onmogelijkheyd van dien aen te tonen, gecommitteert de Heeren Wede, Ruysch, Rossem, Wulven¹⁾, van der Aa, Sandenburg, van der Voord, Hamel ende Schaek.

1) Hieronymus Tuyl van Serooskerke. Vid. Kok in voce Wulven.

[p. 31]

Den Hartog van Luxemburg vertrok met al de ruyterye de weg op nae Nierkerk, daerontrent vouragerende. Men verstond alsdoen, dat de Fransche de voorsteden van Woerden in brand hadden gesteecken. Het sout wiert heden omgeroepen een quantiteyt van aengekomen te sijn, ende dat de schepel voor 10 gulden te koop was.

- 21. Heeft de Vroedschap, ende ook vervolgens haer Ed. Mog. om te vinden een merkelijke somme van gerede penningen, geresolveert, dat binnen tien dagen bij de huerders van de huysen soude werden opgebragt twee jaren huysgeld, doch dat hetselve haer namaels soude strecken tot afslag.

- 22. Hebben de Fransche bij het Klaphek door den doorgesteken dijk het Lekwater laten lopen: men heeft hetselve, alhoewel alle motiven bijgebraght waren, niet kunnen tegenhouden.

's Nanoens sijn de capitainen met alle hare officiers tot corporaels incluys, op het stadhuys ontboden, in vier camers vergadert geweest, alwaer haer door de Heeren van de Vroedschap wiert bekent gemaeckt den seer exorbitanten eysch van den Intendant, ook dat haer Ed. Mog. hadden geresolveert aengaende het huysgeld, ende dat boven dat, diegene die met geen inlegering der Fransche waren beswaert, nog iets daer boven souden geven. Op de ingekomen tijdinge dat 's Princen volk iets souden voor hebben op Naerden, sijn derwaerts alle de ruyters ende dragonders vertrocken.

- 24. Sijn haer Ed. Mog. met den Intendant geaccordeert voor dese maent van October, niwen stijl, te sullen geven 29000 rijxdalers, in 3 termijnen te betalen: de 1^e binnen 10 dagen, de 2^e binnen 20 ende d' andre voor de maend uyt was. Van de vier duysent rijxdalers in die somme souden men noch nader afspreken met malkandren ende sien te brengen, indien doenlijk, op de volgende maend.

- 25. Is vertrocken hier uyt het Regiment de la Reyne. De Fransche hebben desen dag ook verlaten de huysen Cro-

[p. 32]

nenburg ende Loenresloot, ende sijn hier 's nanoens binnen gekomen.

Monfrère is desen dag (naer ik verstaen hebbe uyt de vrouw van Hans Wiggers) met enig volk te voet ende te paerd aengekomen tot Meerkerk. Sijn Ed. gaf aenstonts last van alle advenus terstont te beschanssen.

- 26. Is hier uyt Asperen doorgekomen het Regiment de la Mothe, over de 1300 sterk; het marcheerde naer Harderwijk.

- 27. Is hier door gekomen de bagage van 't selve Regiment.

Is ook gepubliceert 't gene hier voren aengaende de twee jaren huysgeld is geseyd, ook dat diegene die met geen inlegering waren beswaert noch twee jaren daer en boven souden geven. In de ordonnantie staet van 't huysgeld te betaelen tot het jaer 71 ende boven dat bij de beampte ende andre vermogende luyden noch 2 jaren, alsulx het jaer 72 en 73.

De Heere Gouverneur Stouppa heeft over de 5 cantons van de stad, daer hij deselve in gedeylt heeft, gesteld de vijf overste lieutenants van de 5 Regimenten, te weten Piemont, Navarre, Marine, du Sault (Normandien) ende Stouppa, om alle dagen op seeckere uere bij haer daertoe te stellen, te vaceren tot het verhoren ende ordre stellen op de klagten van de borgers over haer geinlogeerde soldaten. Door de Borgemeesteren sijn bij deselve gevoegt de Heeren Veldhuysen, Solingen, Sypesteyn, Maerssenbroek ende van Beek, ten eynde de vijf lieutenants-colonels door deselve souden werden geadsisteert, ende de klagten der borgers door haer vertaelt. De Heere van Maersenbroek seyde mij, dat den Gouverneur Stouppa hadde geseyd, dat, in dubiis, de gecommitteerden voor de borgers soude pronuntieren. Namaels sijn noch ten selven eynde gesteld de commissaris Rosa voor buyten de Weert, ende den advocaet Servaes voor buyten de drie andre poorten.

- 28. Des morgens ontrent 3 uren ontstont een alarm, ende is den Hartog van Luxenborg, op de bekomen tijding

[p. 33]

dat 's Princen volk sterk naer de kant van 's Graveland sich byeentrok, met de ruyterye, dragonders, ende so veel voetvolk als men hier enigsints kost missen, voorts gemarcheert naer 's Graveland, ende sijn dese trouppen nagevolgt 4 stucken canon, nevens enige karren met kruyt, lonten ende kogels.

Tegen den avond sijn hier binnen gebragt 30 gevangenen, men seyde, dese bekomen waren op de pas van 's Gravenland, die haer te bewaren gegeven was, ende sij seer sleght souden hebben gedefendeert. Onder dese gevangenen, die alle ook tot hare onderkledren waren gespolieert, was een overloper, die sij aenstonts bij de geweldige bragten: sij seyden hem aen dat hij vast preparatie maken soude om te hangen.

De Fransche campeerden het voetvolk door geheel 's Graveland, ende de ruyterye tot Hilversum: den Hartog van Luxemborg selfs ging logeren in het huys van den heer Tromp¹⁾.

- 29. Is het ene bataillon van de Comte du Sault van Montfoort, dat door hem verlaten is, hierdoor mede naer 's Graveland getogen.

's Nanoens sijn mede derwaerts aengevoert noch twee sware stucken canon, werdende ider getrocken door 18 paerden.

Desen dag is ook alhier tijdinge geweest van het ruineren ende nemen van de Engelsche Barbadosvaerders, ook datter omtrent 10000 man van Elf, tot Amsterdam in bij de 100 smacken waren aengekomen.

Is tijding gekomen dat de Fransche 's Graveland, ook de Loosdrecht, ende voorts Breukeleveen hadden geplondert op een barbarische wijse.

1) Trompenburg.

October

1. Van 's morgens vroeg ten 2 uren, wiert alhier seer sterk gehoort canonneren, ende waren ten acht uren 's morgens al over de 1000 canonscheuten geteld; men vernam alsdoen dat het tot Woerden was, hetwelke van den Prins

[p. 34]

van Orange wiert geattaqueert; ook sag men van de toorn van de Jacobi-kerke derwaerts een groten brand; veele hielden het daervoor dat den toorn van Woerden was die in brand stond¹⁾, dewelke de meulenaer bij het Vreeburg, ende andre meer, seyden, dat sij ontrent 8 uren hadden sien nederstorten. Dese attaque op Woerden bracht te wege, dat den Hartog van Luxemburg met de ruyterye ende dragonders, hare post in 's Graveland verlaten hebbende, ontrent den middag hier quamen, ende tegen den avond het voetvolk; dese trouppes wierden in de buytenwerken maer gebragt om die te bewaren. Op den middag wierd, met de mogelijkste spoet, enige dusenden so te voet als te paerd tot secours van de Fransche tot Woerden gesonden. Hetselve continueerde al voorts met alle troupen, die men koste missen, ende so ras se waren gekomen van 's Graveland. De wacht wiert ook niet afgelost, het geschut wiert geprobeert ende op de wallen gebracht; des avonts ontrent acht uren wasser een generalen alarm geaccompagneert met sulken schrickelijken geroep of men de stad pilleren soude. Dit geroep hebbe ik namaels verstaen niet anders is geweest, als dat de troupes, die met den Hartog stonden naer Woerden te vertrecken, op sijn voorhouden, ofse alle niet beloofden het leven liver te verlisen als de glorie van den Coning te abandonneeren, met sonder victorie weder te keren, daerop samentlijk opriepen, van het leven daervoor willig te willen opsetten, voorts besluytende met een ‘Vive le Roy.’ Het canonneren op Woerden wiert van 5 uren 's avonts af, weder seer sterk gehoort, ende ontrent half negen des avonts wel een charge van over de 1200 musquetten naer gissinge, ontrent een quartier uers buyten de stad. Ik gelove dat dese charge is geweest van het volk dat in de buitenwerken lag, warom, hebbe ik noyt te recht kunnen vernemen.

De Gouverneur liet 's nanoens aen de borgermeesteren (die

1) Den toorn van Woerden was bij de Fransche aldaer darom aen brand brand gesteken, om daerdoor haer nood te kennen te geven. B.

[p. 35]

desen dag¹⁾ gelijk ook alle andre beampten wierden gecontinueert, om redenen genoeg bekend) weten, dat de Vroedschap soude doen aflesen, van dat nimand van de borgeren sich den volgenden avond noch nacht soude hebben te begeven op de straten. De Regeringe quam sulx vreemd voor, echter gaven af, dat de Fransche selfs souden sodanigen afkondiginge instellen, ende dat dan de Vroedschap, die tegen 4 uren 's nanoens daerover soude vergaderen, hetselve soude dresseren, ende voorts doen publiceren, doch erschenen niet. Sij hadden ook des morgens doen voorgesteld, het maken van 3 grote corps de guardes van steen, rontsom gepalissadeert; een op de Neude, een op St. Janskerkhof ende de darde op het Vreeburg, ende vier kleynder, een op de Marrie, een ander op het Oude Munster, het darde op Pieters ende het vierde op Nicolai kerkhoven. Men antwoordde, datter geen steen daertoe te bekomen was, sij seyden dat sij der genoeg voor niet wisten te bekomen, te weten in de steenovens aen de Vaert ende daer ontrent: ook op het gebrek aen kalk, dat men maer saveraerde soude konnen nemen. Haer wiert geseyd dat dat Staten ende niet der Stads werk was; sij gaven voor dat sij nog desen avond daerop wouden geresolveert hebben. Desen dag hebben de Franschen behalven een van haer overlopers ook opgehangen een boer, omdat hem alles ontstolen sijnde, uyt desperatie hij hadde geseyd, dat hij dienst woude gaen nemen onder de Prins, aen twee Fransche soldaten vragende of sij mede wilden: veelen is dese manier van procederen al wat vreemd voorgekomen.

Nu over 10 uren continueert noch het sterk canonneren, ik hore ook een compagnie dragonders buyten de stad om marcheren.

2. De voorleden nacht heeft men verscheyde alarmen gehad, ende continueerde het sterk canonneren insonderheyd 't sedert de nanacht in den morgenstond, als wanneer weder ver-

1) De jaarlijksche verandering van de Vroedschap had te Utrecht op 1^o. October plaats.

[p. 36]

scheyde troupes te voet ende te paerd uytgetrocken sijn. Na acht uren verstond men dat het canonneren niet alleen is geweest op Woerden, maer ook eeniger uytleggers die de Lecq opgekomen waren, op Vreeswijk ofte de Vaert, naer het schijnd, om de Fransche te abuseren; de Fransche hebben hier daerom de bruggen buyten Tollesteeg doen enigermaten met afbreken bekommeren. Ontrent den middag wierden alhier 20 gevangenen ingebraght, ende 's nanoens over vier uren noch 92, neffens de Capiteynen Piek ende Amelisweert¹⁾, de Colonel Sidniski, de heer van Albrantsweert ende meer andere officiren, men seyd sij bekomen zijn bij Groepenbrugge, een half uer aen dese sijde van Woerden, alwaer seer hevig gevogten is: van der Staten sijde is gebleven de Heere van Zuylesteyn, de L^t. Colonel Schimmelpenning; van de Fransche zijnder ook seer veel gesneuvelt: de particularia verwaght men nader.

- 3. Op heden verstaen wij, dat de Heere van Zuylesteyn met 12 compagnien ende 6 stucken canon van de Prince van Orange was gelast bij de Groepenbrugge de pas op Utrecht te besetten, om van daer het secours te verhinderen; maer gedachte Heer wiert des morgens ten 4 uren door den Hartog van Luxemburg aengetast, niet langens d'ordinaris Uyttersche wegh, maer van die op Camerik, langens welken sij door een boer sijn geleyd, komende also op de sijde of eerder van achteren aan, op deze getrencheerde post. Van de 6 stucken canon hebben 's Princen volk maer drie konnen gebruyken, ende deselve maer driemael konnen aflossen. Het gevecht is uyttermaten furieux geweest, ja meer moorden als vechten, gelijk de Fransche ende Switsersche officiren selfs seggen. Een meulen daer dichte bij geraekte in brand, waerdoor het Princenvolk de Fransche konde gemackelijk sien, ende daerom te meer getreft werden. De Fransche waren al aen het deynsen geweest, maer waren door het sterk aendringen der Switsers

1) De majoor van Utenhove. Sylvius I. 461; alwaar hij echter verkeerdelijk Uyttenhorn wordt genoemd.

[p. 37]

weder geencourageert geworden. De Heer van Zuylesteyn, naerdat van enige Switsers, onder anderen van de Capiteyn tot neef Liseman, al quartier was belooft, wiert door een van een sterke partye Fransche, die quamen roepen ‘point de quartier’, met een piek doorstoken, ende naulijx onder de voet leggende terstond naekt uytgetrocken. Montbas soude in het dode ligchaem van den heer van Zuylesteyn noch twee steecken gegeven hebben.

Op den middag sijn hier nog 92 gevangenen ingebragt, alle dat een jammer om te sien was, van hare klederen berooft. Het gevegt heeft ten 4 uren begost, ende ontrent tot 6 uren geduert, alsulx 2 uren. De Fransche hebben bekomen op de voors. post de ses stucken canon met enige ammonitie van oorlog daertoe behorende, doch staet haer dese victorie seer dier; sij hebben so men seyd, bij de 150 officiren alleen so verloren als gequetst; van der Staten volk souden der so veel niet gebleven sijn. Van de 13 capiteyns van Piemond sijnder maer 3 gesond weder gekomen, 1 dood ende 9 gequetst; daeronder de Colonel boven sijn hak de groote senuwe afgeschoten. Onder die van Navarre, ende sonderling dat van Normandien sijn noch de meeste gebleven. Men hoort datter van de Fransche wel 3, tegen een van 's Princen volk sijn gebleven, ende specialijk met diegene die in het uytvallen uyt Woerden, door het volk van den graef van Hoorn sijn nedergemaekt. Mevrou Golsteyn heeft mij verhaelt, dat van een seer voornaem Fransch officier, die het met de Heere Stouppa tot harent oprekende, verstaen hadde, datter so aen de post bij de Groepenbrugge als binnen Woerden, alleen 38 capiteinen waren gebleven; 't sedert sijn der noch verscheyden van hare quetsuren gestorven.

Den Hartog van Luxemborg die tot den middel toe in 't water langen tijd hadde gestaen met den bloten degen sijn volk aenmoedigende, is na dit geveght met de ruyterye door Woerden gereden, om aen de andre sijde de batterye ende werken van den Prins van Orange te bespringen, doch sijn Hooch-

[p. 38]

heyt hadde sijn stucken in goeder ordre al afgevoert ende sich al weder met sijn troupes begeven naer sijn oude quartier te Bodegraven.

Aen de Vaert was het canonneren gedaen door 7 uytleggers van den Prins; de Fransche souden twee van deselve in den grond geschoten hebben, doch moesten hare batteryen eyndelijk verlaten. Het Princevolk hadde, ontrent 300 sterk, aen land geweest ende de huysen daer noch iets in was geplondert, ende uyt de daken van deselve de Fransche, haer buyten het dorp hebbende begeven, beschoten met musquetten. Alle de huysen in 't oosten van de kolk van de Lek af, tot dat van de Commissaris toe, daeronder dat van de drost souden sijn verbrand, ende de kerk genoegsaem geruineert. 's Princen volk verlieten daerna de Vaert weder, men seght sij het geschut souden hebben medegenomen, haer meeste oogmerk was, van die kand een diversie te maken.

Heden sijn hier schrikelijk veel gequetste Franschen binnen gebragt, d' officiren ende eenige andre sijn gister avond al binnen gevoert.

Op den achtermiddag sijn ook hier uytgetrocken naer Naerden, twee bataillons van het regiment Lionnois, gelijk ook derwaerts sijn getrocken eenige 1000 uyt de Betuwe gekomen, (een voerman was met deselve tot Seyst gecomen, van waer sij haer marsch voorts op Naerden namen:) ende weder ingekomen een gedeelte van het regiment de Soursu¹⁾, dat ook voorts naer Woerden vertrok.

De Fransche willen niet lijden dat 3 a 4 borgers bij malkanderen staen spreken, waerom sij veele geslagen hebben ende onder anderen de secretaris van den Helm achter langens door sijn rok gestoken, maer tot aller geluk noch niet gequetst.

- 5. De Staten hebben gecommitteert de Heeren Do^r. Lamb. Velthuysen ende van Cattendijk²⁾, om als gedeputeerde

1) De Souche.

2) Jacob Mandemaker, heer van Cattendijk, Brand, tweejar. gesch. p. 17.

[p. 39]

commissarissen te gaen naer Parijs ende aldaer den Coning van Vrankrijk te remonstreren den seer desolaten toestand van dese Provintie.

Heden hebben de Fransche vier capiteynen ende gister den Marquis de Bois Dauphin publicque begraven, alle gebleven in de attaque aen de Groepenbrugge, alwaer men seyd, sij de meeste officiers hebben begraven, ende onder anderen drie van haer capitainen in eene kuyl.

De Franschen hebben heden den Marquis de Feuquieres¹⁾ expresselijk afgesonden naer Parijs, om den Coning mondeling de tijdinge te brengen van 't succes van 't ontset van Woerden.

- 6. Desen dag heeft den Gouverneur door een groot getal soldaten het weeshuys rontsom beset, ende hetselve in persoon gaen visiteren, ende nae geweer soecken, tot selfs in de kerk toe, alwaer ook veel graven wierden geopent, ja selfs in deselve enige doodkisten, doch daer is nergens enig geweer gevonden: onder pretext van dit geweer-soecken werden ook veel huysen ondersocht, wat meubilen daer noch in sijn.

Hebben de Franschen hare gevangenen, tot over de 240, vier ende vier aen malkanderen gebonden ende also tusschen 2 compagnien paerden laten gaen naer Aernhem; men hoorde dat sij seer euvel namen dat de borgers deselve so overvloedig van spijs ende drank versagen, naerdat sij se ook ider weder gekleed hadden: ook gelooft men dat sij enige swarigheyd voor deselve vreesden, ook dat sij haer volk elders genoeg hadden werk te geven, als so sterk de gevangenen te laten bewaren.

- 7. Desen dag is d'ondersoecking in 't weeshuys noch nader geschiet, maer evenwel niets gevonden, waerom den Gouverneur gedreygt soude hebben de delateurs vast te setten.

De Heere Lambert van Veldhuysen heeft geexcuseert naer Vrankrijk te gaen, seggende het hem door sijn vrienden wert

1) Isaac de Pas: Moreri in voce Pas.

[p. 40]

afgeraden, waerdoor de Heere van Cattendijk alleen staet te gaen.

Vader met andere Heeren aen de Vaert geweest, alwaer Sijn Ed. M. het seer desolaet vond. Het principale gedeelte van de huysen met de kerk is afgebrand, van de Leck af tot het huys van den ontvanger van de Licenten toe. De Fransche seyden den brand in de huysen gestoken te sijn door het Princevolck, doch de 5 a 6 Vaerdenaers, die daer van al het volk sijn gebleven, seyden dat het geschiet was door de Franschen om daerdoor uyt de huysen te verjagen 't Princevolk, die haer boven uyt de daken seer furieus beschoten, ende uyt haer werken dreven.

- 9. De Fransche houden sterk aen, dat de vorengenoemde stene corps de guardes gemaeckt worden, ende insonderheyd die op het Vreeburg voor eerst. Is ook aen de Regering bekend gemaekt het placcaet van de Coning, met de geannexeerde acte van den Intendant Robbert, waerbij alle Schouten, Borgem^rn. ende andere Regenten van de steden ende dorpen bij Sijn Majt. geconquesteert, injungeert ider in sijn district op te geven de namen van haer inwoonders die absent sijn, ook een inventarisatie van alle haer roerende ende onroerende goederen; ook d'estimatie daernevens wat deselve weerdig sijn, op pene dat de nalatigheyd of fraude daerinne op de voornoemde Regenten soude worden verhaelt, breder als in de text van de opene placcaten.

Heden is ook de tijdinge gekomen van de besetting der stad Coblents door de keysersche¹⁾.

De Fransche sijn desen nacht sterk uytgetrocken de weg op naer Naerden, te voet ende meest al de ruyterye, des avonts is weder naer gewoonte een groote quantiteyt gerooft goet binnen gekomen.

- 10. De Fransche souden een corps de guardes ontrent Muyden, waerinne 40 van des Princen volk waren, door 250 dragonders hebben doen bespringen ende vermeestert; van der

1) Dese tijdinge is namaels te prematuur bevonden. B.

[p. 41]

Staten volk sijn 2 man gebleven. De swakheyd van dese corps des guardes soude door een Spaenschen overloper, die tot Naerden quam, bekend sijn geworden.

De Fransche senden nevens veel karren met kostelijke goederen, ook twee met levendige swanen naer Parijs.

- 11. Neef van Bentem seyde tegens Vader dat nimand iets deed voor neef van Nellesteyns huys, om dat te verschonen voor de Fransche inquartiring, vader seyde daerop, dat hij Benthem niet weten kost wat een ander dede; hij seyde weder dat en blijkt noch niet; vader antwoordde, ik heb geen verstand van te krayen wat ik al doe, noch ook te baenvegen: sijn soon ende swager morden daer seer om, maer seyden niet; hij seyde ook tegen vader, hoe je ons meent dat blijkt, want je d'Achterwetering, quansuys omdat se noch niet geplondert is, hebt gerecommandeert, dat se mede soude moeten contribueren in 't huysgeld, Vader seyde dat hij om de Stad enigsins behulpelijk in desen last van de inquartiring der militie te sijn hadde voorgeslagen, dat de dorpen die noch niet geplondert waren, ook wel kosten contribueren, ende dat hem niet voor en stont d'Achterwetering te hebben genoemt.

- 12. De Heere van Cattendijk verstaen hebbende, dat ten huyse van......... den Hollander, daer hij logeert, soude werden gebilletteert Mons^r. Monceaux, so ras hij Cattendijk naer Vrankrijk soude wesen vertogen, heeft sich daerom onwillig getoond tot de bekende commissie te volvoeren, tensij hem wiert versekering gedaen, dat gedurende sijn afwesen sijn hospitium met geen inquartiring soude werden beswaert. Dit ter ooren van de Franschen comende, hebben sij de Regering afgeraden van een man van sulken humeur te senden, dewelke sich ter liefde van een hoer sodanig fascheert, als sullende aen 't hof van den Coning niet te reght geraken, door dien aldaer wel andre choques soude kunnen ontmoeten. De Gouverneur Stouppa hadde voorgesteld daertoe liver 't employeren de Heer van Maerssenbroek, seggende, die is van een veel sachter humeur, ende dat hij alhier daertoe nimant bequamer en wist.

[p. 42]

Den Gouverneur Stouppa verstaet dat d' officieren daer sij ingequartiert sijn, niet anders sullen hebben te genieten, als het bedde met sijn toebehoren, sonder vuer of licht of iets anders meer te mogen geniten, ende dat ook de soldaten met hetselve te vreden sullen moeten sijn, doch haer mogen vervoegen bij den haert ende licht van de luyden, daer se sijn gelogeert, ende begeerde Stouppa, dat men dit alle schouten van de buert soude bekend maken. Hij seyde ook selfs in in persoon te willen door de quartiren omgaen, om de klagten van de particuliren selfs te verstaen ende ordre te stellen.

Heden is hier een regiment gepasseert naer Amersfoort, komende van Montfoort ende Isselsteyn.

De Heer van Maerssenbroek¹⁾ van de Staten tot de bekende commissie versocht sijnde, heeft hetselve aengenomen. Hem is boven 100 ducatons tot sijn equipage, 's daegs toegeleyd 10 gulden, boven dat van wagen ende schuytvragten sal mogen declareren; hij is van meyninge van hier te vertrecken op den 20^en deses. Met hem soude ook gaen den Bisschop van Neercassel²⁾, om mede de clagten te confirmeren, doch in der daed om meer kerken te versoeken voor de Roomsche alhier, also onder deselve daer over seer wert gemort³⁾.

Heden gelijk ook alle dagen te voren werden noch al officiers begraven, gestorven van haer quetsuren bekomen in 't gevegt bij Woerden; haer meeste gequetste sterven al van de quetsuren: veel schreven het d' onkunde van de Fransche chirurgijns toe, andre dat haer quetsuren sommige wel 24 uren, sommige meer ende min hebben sonder verband geweest, veele

1) Johan Louis Godin: zijne instructie is onder anderen te vinden bij Sylvius I. 471.

2) Zie over den bisschop Jan van Neercassel, Dupac de Bellegarde, hist. de l'église métropolitaine d' Utrecht, p. 168-196: aldaer wordt verhaald dat hij zich door de algemeene achting die hij genoot, deze zending zag opgedragen.

3) Den Bisschop heeft hier over namaels in 't capittel van den Dom sich beclaeght dat dit gerucht valsch was. B.

[p. 43]

souden ook niet suyver van de Napelsche siekte sijn geweest, althans sij sterven meestal.

Desen naernoen is vader, in het voorbij gaen, door neef van Benthem tot neef van Nellesteyn aengeroepen, seggende ‘neef sal met geen inquartiring beswaert worden, ook hebb' ik de wijn aengevult, daer smaekt een glaesje op’; rimen uyt eens anders leer. Vader vond daer ook Stek, Domburg, de jonge Benthem ende van Hees. De gouvernante seyde 's morgens tegens mij, sij een seer lamentabilen brief van neef van Nellesteyn hadde ontfangen, ende dat het vleesch van sijn lijf uyt melancholye vergaet: alhier t' sijnen huyse vermindert sijn spijs ende drank ook, maer niet met melancholie¹⁾.

- 16. De Fransche hebben de sluysen buiten de Weert noch wel 1½ voet met planken opgeboucheert, om het water om de stad daerdoor op te proppen, ende ook ten selven eynde beyde de uytwateringen naer de slijp ende vulmeulen toegedamt.

- 17. De Fransche hebben heden met den Hartog weder in Goyland wesen plonderen, gisteren in Breukeleveen ende eergisteren in Maersseveen, dit is haer dagelijx werk, het gansche Sticht te verderven ende te verwoesten. Ik hebbe heden ook verscheyde huysen buyten de Weert sien afbreken om het hout daer af te halen, ende komen alle uren vele ende ontallijke wagens binnen, geladen met balken ende uytgebroken planken van de vloeren. Vele luyden van de aelmoessen levende, kopen dit gestolen hout op voor een stuyver de rijxdaelder weerdye, ende weet men dat al voor vier jaren brand van haer hebben gekoft.

Het roven ende stelen is voortaen hier in de stad soo frequent bij nacht ende avond, dat de straten niet langer bij donker gebruykbaer sijn; selfs is op de klaren dag, ontrent ten 3 uren naer de middag, bij de Wittevrouwenpoort een bleykers-

1) De aanteekeningen wegens familiekibbelarij worden meerendeels weggelaten.

[p. 44]

wagen aengetast, ende twee mandens met linnen afgenomen ende geplondert, d' ene hoort van Loy op de Plompetoorn toe. Den 20^en is een van dese rovers gehangen.

- 18. Den Gouverneur Stouppa de Gecommitteerde van de Staten te kennen gegeven hebbende, dat men aen de militie turf soude verschaffen, of bosschen aenwijsen om hout te gaen hacken, of dat anders door deselve alle huysen buyten souden moeten werden afgebroken om het houts wille, soo hebben haer Ed. Mog. geresolveert in te kopen voor 6000 gulden aen turf, ende de stad voor 5000, doch dewijle men verstaet, dat de veenboeren de turf niet willen in de stad brengen, tensij voor 16 stuyvers de sak, soo soude door de sterke hand de turf uyt de veenen gehaelt, ende alhier gebraght werden tegen 10 stuyvers de sack.

Den Gouverneur Stouppa heeft de Borgemeesteren doen bekend maken, dat hij Jo^r. de Ridder hadde doen saiseren, omdat quansuys bij de boeren was gaen geld ingaderen, ja genoegsaem afknevelen, voor contributie ende afkopinge van plonderinge, daer ondertusschen de penningen noyt in de kasse van den Coningh sijn gekomen, presenterende voorts den gevangen overteleveren, dewelke in bewaringe van vier Switsers nu op Hasenberg sit. Om dese concussien sijn noch verscheyden personen seer in het oog.

Den Coning van Vrancrijk heeft om te belonen de diensten van den Hartog van Luxenburg ende het vermeesteren van de post van den Heer van Zuylesteyn, ende bij gevolge het opslaen der belegering der stad Woerden, hem gemaekt capiteyn van een van sijn vier compagnien guardes du corps, ook noch Grand-maistre de guarderobe du Roy, voor welke charge noch binnen 's jaers 30,000 ponden was betaelt: daer beneffens macht gegeven om over de Fransche trouppes hier te stellen capiteynen ende andere mindere officieren.

- 19. Jo^r. de Ridder is d' eerste mael voor de Heeren van 't Gereght geweest, ende verhoort in 't bijwesen van een Edelman, door den Gouverneur Stouppa, op de presentatie

[p. 45]

ende begeerte van 't Gerecht daer toe gecommitteert; gemelte heer Stouppa neemt dese concussie seer euvel.

- 20. De Fransche hebben haer kopere schuytjes gesonden naer de Vaert, tot wat eynde sal de tijd leren¹⁾: desen morgen vroeg sijnder weder enige ruyters uytgetrocken.

De soon van den schilder Saftleven is om eenige moeyten die hij met de Fransche soude hebben gehad, door ordre van de Gouverneur Stouppa gebraght tot de geweldige, alwaer seer hard gehandelt wert, sittende in een kelder, daer water in is van een leck secreet, ende niet als water ende broot te nuttigen gegeven.

- 21. Is afgekondight van het stadhuys wegens den Hartog, dat de militie voeragerende, niet anders dan²⁾ van de boeren sal mogen nemen, op pene van de galge: ook van de borgers niet anders soude hebben te pretenderen als een bedde sonder vuer ende licht, etc. als breder in het placcaet; doch niet een van de artikelen wert geobserveert. Terwijl nu dit alhier wert gepubliceert is de gansche ruyterye dragonders ende jongens van de officiers, te voet ende te paerd besig te voerageren tot Westbroek: hoe sij daer nu huys gehouden hebben, sal men vernemen, althans melkemmers ende andre dingen meer broghten sij tegen den avond binnen teffens met de voerage³⁾.

Den Gouverneur Stouppa heeft huyden morgen de dochter van den schilder Saftleven bij hem ontboden, seggende tegens haer, dewijle u broeder den degen tegens mons^r. Monceaux heeft willen trecken, sal ik hem neffens noch twee andre doen hangen. Sij verhaelde ook, dat indien sij haer wilde laten gebruyken van mons^r. Monceaux, dat die dan haer broeder soude terstont uyt de gevankenisse doen ontslaen, ik mocht haer niet vragen, wie haer het voorgehouden hadde, want sij seer ontstelt was.

1) Sij wierden noch gecontramandeert ende op het Nicolaikerkhof gebragt. B.

2) Waarschijnlijk is hier uitgevallen ‘tegen betaling.’

3) 's Anderen daegs hebb' ik verstaen, dat het desen dag Cockengen heeft gegolden, dat sij ook gehelijk hebben uytgeplondert. B.

[p. 46]

Den Gouverneur Stouppa heeft onder anderen tegens den Heer van 's Gravesloot¹⁾, op mijn versoek voor de jongen Saftleven intercederende, geseyd dat de stad Muyden desen avond soude Fransch sijn²⁾; hij woude voorts veel pistolen daerom verwedden. Hij seyde ook, dat het canaille van Amsterdam het stadhuys aldaer hadde willen in brand steken; ook dat mons^r. de Turenne, dewijle de keysersche ende andre auxiliaire trouppes ontrent Francfort stil bleven leggen, alsnogh om Mulheym gecampeert was; mede dat den Conink van Polen aen de Keyser hadde geschreven, dat, indien sijne trouppes niet ilico wederom riep, ende hem te hulp sand, het gehele rijk van Polen sich op conditien aen den Turk soude moeten overgeven: de waerheyd van dese tijdinge sal de tijd leeren.

- 22. Heden is uyt de naem van de H.H. Borgem^en ende Vroetschap van 't stadhuys afgekondight, dat ider sijn granen, die hij bij of onder hem heeft boven tien mudden, sal hebben ter secretarye binnen vier dagen bekend te maken, ende aentebrengen, bij pene van verbeurte van deselve granen, ende 100 Rijxdalers daerenboven.

Int Gereght is heden vertelt, dat de major gelogeert tot neef van Benthem geseyt heeft, dat hij noyt in een huys hadde ingequartiert geweest, daer so veel gecken bijeenwoonden; dat evenwel de vader noch wel verstand hadde, maer dat hij niet anders continuelijk dede, als sijn soons welsprekentheyd admireren.

De Heer van Maersenbroek is heden vertrocken over Rotterdam, alwaer sijn moeder aen de kinderpokjens siek leyd, naer Vrancrijk, om sijn commissie van de Staten als Commissaris-Député te voltrecken.

- 24. Vader is met de Borgemren Hamel, de Leeuw ende

1) Abraham Ormea.

2) Men kan hier uyt sien dat forswanserijen bij de Duytsche ende gasconnaden bij de Fransche ook plaets hebben onder de principaelste oversten alhier, want sij op Muyden niet hebben derven attenderen: d'andre tijdingen die volgen, geloof ik, sijn van deselve aloy. B.

[p. 47]

de Heer L. v. Veldhuysen geweest bij den Hartog van Luxemburg, om te versoeken exemtie van logement voor de H.H. Nellesteyn ende Martens ende hebben eyndelijk hetselve verkregen.

De gansche ruyterye sterk 78 cornetten, ende ider cornet 28 of 30 paerden door malkanderen, ook alle ses de Compagnien Dragonders sijn heden met al haer bagage vertrocken, sij seyden naer Emmenes, Nierkerk¹⁾, Barreveld ende andre dorpen dicht aen de zee gelegen, om quansuys te passen op de desseynen van de Prins van Oranje, indien daer ergens landen wilde, doch veele houden het daer voor, dat al dit paerdevolck naer boven gaet, alwaer men seyd, het niet voor de Fransche, vermits de afsackende macht der Duitsche trouppes, langer soude deugen: hier in de stad sijn maer 3 a 400 ruyters gelaten om de wachten waertenemen²⁾.

Het hoy van Westbroek is desen dag door een groote mennigte gepreste boerenwagens van alle dorpen aen de Bergkant hier in begost gebraght te werden. Enige officiren waren enige dagen te voren tot Westbroek geweest, om het hoy van de boeren te kopen, ende hadden haer al 2 Rijxdalers voor het voeder geboden, ook gewaerschout sij souden dit geld aennemen, want anders daerna niets daervoor souden hebben. Do^s. Domburg ried haer hetselve seer aen, doch te vergeefs. Onder dese Westbroeksche boeren sijn veele, ja de meeste part, van sulken vuylen humeur, dat als imand van haer een voeder hoy ontstolen is, dien boer niet rusten sal of sijn buurluyden hebben deselve schade mede geleden, al soude hij de Fransche selfs daertoe versoeken. Ook hadden de boeren bij haerselven voorgenomen, niet een stuyver dit jaer van haer pacht te betalen, sij seyden hetselve opentlijk tegen den Predikant, niettegenstaende sij niet alleen geen de minste schade van de Fransche hadden geleden, maer dat ook bewesen kost worden, dat

1) Nijkerk.

2) Dese sijn ook sedert vertrocken. B.

[p. 48]

sij daerbij hadden geprofiteert, door het so veel duerder verkopen van haer suyvel ende karnemelk.

In plaetse van de Heer van Maerssenbroek naer Vrancrijk vertogen, is tot commissaris van 't canton van de Switsers gestelt den consul Martens.

Men heeft tijdinge bekomen dat ettelijke duysent te voet ende te paerd van 't Statenvolk, geembarqueert in over de 2500 schepen de kil waren gepasseert, men gelooft om naer Brabant te gaen ende van daer naer het land van Luyk.

- 25. Is op begeerte van de Fransche de Nicolaikerk begost geruymt te werden. Sij willen aldaer inbrengen haer provisie van haver, over de 40,000 malder; dese haver komt van boven, uyt haer magasijnen. De Fransche beginnen op het Vreeburgh te laten metselen aen haer stene waghthuys, sij gebruyken bij gebrek van kalk saveraerde, ende sullen dit wachthuys palissaderen rontsom.

Men merkt dat de Fransche ergens, men gelooft voor Weesp, slaeg hebben gehad, sij brengen onder de hand veele gequetste binnen.

Het gegraven gat in de Leckendijk is bij de Fransche noch dieper uytgegraven, ook selfs de weerd voor het gat leggende, doch men remarqueert dat het water vermits de sterken oostenwind 's nachts meer valt, als sij bij dage hebben gegraven.

De paerden sijn, vermits het gebrek van 't voeder, so goetkoop, dat se verkoft werden voor weynige stuyvers. Vollenhoven de steenhouwer heeft mij verhaelt, dat hij 't sedert 14 dagen in sijn slijpmeulen gebruikt heeft een paerd, dat hem 2 stuyvers kost, dat hij hetselve soude weder moeten verkopen, omdat hij tot hetselve geen voeder hadde, maer dat het sijn werk anders wel dede; een boer hadde een paerd gekoft mede voor 2 stuyvers, doch een jongen die quansuys het paerd soude laten draven, was met het paerd doorgereden; een andren boer hadde een paerd verkoft voor een halve stuyver, doch kreeg namaels questie om dat het paerd niet koste leveren: de Heer Dimerbroek verhaelt, dat twee paerden sijn on-

[p. 49]

der de jongens verkoft voor twee duyten 't stuk, doch dat het eene met kooten betaelt wiert.

- 26. Heden morgen t' sedert drie ueren tot 7 ueren, heeft men hooren sterk canonneren, ook met musquetten schieten, doch dit laetste is tot Westbroek gehoort; men verwacht te verstaen, wat het is geweest.

Een parthye te voet van 150 snaphanen is met den dag uytgegaen, Joost den diefleyder diende haer tot guide. Dese sijn met slaeg wedergekeert.

Den Gouverneur Stouppa seyde desen morgen tegens de Heer van 's Gravesloot, dat de Fransche ordre hadden het dorp van Overmeer aftebranden, doordien sij op de Fransche mede hadden geschoten; ende dat hij geloofde dat het doen al brande, doen hij dat seyde. Daer is niets voorgevallen, als dat een parthye Statenvolk op de Fransche aen de andere sijde van de Vecht sijnde, hebben enigen tijd gechargeert, doch op den 30^en is het noch gehelijk verbrand.

Heden is ook uit Holland tijdinge gekomen, dat de Staten van Luyk haren Prins ende Bisschop souden hebben geabdiceert, ende de partye van den Keyser geamplecteert: ook dat Sijn Hoocheyd op voorleden woensdag 's avonts tot Rotterdam sich in sijn jaght geembarqueert hadde, ende naer het leger gevaren was.

Desen avond is noch een Capiteyn begraven, gelijk ook een, eergisteren mede gequetst geweest sijnde voor Woerden. Desen capⁿ. is de marquis de............, met 8 a 9 van de sijne op gister naer Woerden rijdende, doch onderwegen van 't Statenvolk ternedergeschoten.

De Fransche hebben een opgeboeyde turfpond met 16 man ende 6 stuckjens versien, ende tot een uytlegger bij Waverveen gebruykt, verovert ende hier gebragt, sij staken voorts 5 a 6 huysen aldaer in de brand. Het dorp selfs hebben sij mede aenbrandgestoken, ende de menschen aldaer seer wredelijk gehandelt.

- 27. Is den marquis des Belles Sulces komen afscheyd

[p. 50]

nemen bij neef Schade, hem latende uyt de Fransche kerk haelen; hij seyde onder andren met tranen ‘tout le monde se vient fondre sur nous, je ne vous verray jamais’: hij gaet met het Regiment Royal te paerd van mons^r. Monclar, daer hij Brigadier van ettelijk getal onder is naer boven. Men merkte hieruyt, gelijk uyt meer andre, dat de Fransche het gehele werk beginnen t' apprehenderen, althans dat van Luyk staet haer seer qualijk aen.

Daer sijn seven schepen aengekomen, waeronder ettelijke met gequetste, drie daervan liten sij midden in 't water blijven, men gelooft dat die met doden sijn, ende datse deselve in 't donker daer uyt sullen halen.

Heden is weder veel volk uytgemarcheert; buyten de Wittevrouwenpoort is niet een Franschman meer. Le comte St. Aignan is naer Parijs vertrocken, sijnde van den Conink gemaekt premier gentil-homme de la première chambre du Roy’, ende sal evenwel sijn Regiment paerden behouden: men heeft in hem gespeurt een seer ingetogen leven, sijn tijd hier meest hebbende doorgebraght met te kerke te gaen, ende gedurig studeren. Hij is van te voren Abt geweest, maer doordien sijn drie ouder broeders sijn komen te sterven, heeft den Conink hem doen trouwen met de dochter van mons^r. Colbert: sijn vader le Duc de St. Aignan is onder andre ook Gouverneur van Havre de Grace.

Den Conink stelt bij geaffigeerde placcaten den invoer van coorn ende wijn in dese landen tot den.. Februarij naestkomende vrij ende onbelast van enige tailles.

- 28. Den bekenden Montbas heeft van den Conink bekomen een regiment paerden.

Op den middag heeft men alhier veele canonschooten gehoort; waer ende wat het is geweest sal men hier naer verstaen. Van de wallen alhier isser naer de kant van Jaersveld een seer groten brand gesien¹⁾.

1) Dese canonschoten sijn gedaen van de uytlegger, die bij Jaersveld leyd, op de Franschen die het huys te Jaersveld, ende het Gemeenelandshuys aldaer in brand staken. B.

[p. 51]

Desen dag sijn de huysen buyten Wittevrouwen alle weder aengeteykent, om met groten getal van volk belast te werden, als voorheen.

- 29. Is gepubliceert wegens de Borgemren ende Vroedschap dat geen inwoonder sal vermogen eenige bomen buyten of binnen de stad staende, om te houwen of te ruineren op pene etc., even gelijk van den Hartog van Luxemborgs wegen aen de Fransche hetselve mede is verboden voor desen, gelijk boven aengeteeckent is.

De tweede dochter van den Landcommandeur Borre van Amerongen¹⁾ is overleden, ontrent 25 jaren.

Desen avond is een groote parthije gecommandeert volk, alle musquettiers, naer gissinge ontrent 800 man, de Weerdpoort uytgetrocken op enig dessein. Dit volk heeft Overmeer gansch geplondert ende verbrand des anderen daeghs.

- 30. Eenige delateurs hebben aen de Hartog van Luxenburg geopenbaert, dat de stad in seekre kuyl hadde begraven een partije steenkalk, die deselve nu gaen verbesigen aen haer steene wachthuys of reduyt op het Vreeburg, dat sij van steen ende saveraerde hadden aengeleyd. Mons^r. Louvigny heeft mij selfs geseyd, dat indien den Hartog van Luxemburg de delateurs geloof gaf, niet één Heer van de Regering sijn hooft soude behouden. Sij dwingen Gijsbert Thonisz. van Vianen, die 42 so truyffels als upperluyden aen het werk op het Vreeburg in 't werk heeft, noch twintich kneghs te leveren, om aen de Vaert te metselen.

- 31. Den Hartog van Luxemburg is met een partije volk uytgemarcheert. Sij sijn weder ontrent Jaersveld geweest, maer daer niets gedaen, naer ik verstae.

De Heere Dijkveld heeft aen do^s. van Halen verhaelt datter

1) Floris Borre van Amerongen, Landcommandeur van de Balye der Duitsche orde te Utrecht.

[p. 52]

tijdinge was, dat de keysersche troupen weygerigh waren verder met Cheur-Brandenburg te marcheren, ende wouden blijven leggen, ook dat de Heer van Amerongen¹⁾ schilijk van de Cheurvorst hooggemelt, onvergenoeght sijnde, was vertrocken: de waerheid deser tijdinge sal de tijd ons moeten openbaren²⁾.

1) Godard, Adriaan van Reede, heer van Amerongen, vader van den bekenden graaf van Athlone, werd door den Staat tot veelvuldige diplomatieke zendingen gebruikt: in 1672 werd hij naar Berlijn gezonden, waar hij den Keurvorst Frederik Willem overhaalde tot een verbond van onderlinge verdediging. Kok in voce. Wagenaar. XIV, p. 16.

2) Dese tijding is namaels bevonden leugen te zijn. B.

November

2. Sijn de Regimenten van quartiren verandert, waerdoor onder de borgerije grote alteratie is ontstaen, also sommige soldaten seer moetwillig in haer niwe logementen quamen, ook veel luyden hoger beswaert wierden als voormaels, boven dat de luyden de soldaten, daer se aen gewent waren verloren, ende weder andre, die sij haer humeur niet kenden, in de plaets bequamen.

De Fransche hebben 't sedert twee dagen het hoy beginnen te halen uyt Tienhoven, sij maken staet aldaer wel te sullen bekomen over de 5000 voeder; uyt Westbroek hebben sij gehaelt 3000 voeder. Sij leggen dit hoy in de Nicolai, Duytschehuys ende Bagijnekerken.

Op de Neude hebben sij al gegraven de fondamenten van haer andere stene wachthuys, dat sij insgelijx rontsom palissaderen willen.

- 3. Het Regiment van Champagne is hier gekomen.

De soldaten gebruyken gewelt op de huysen, daer sij gebilletteert sijn, selfs hebben sij op de deur van den Ontfanger van der Dussen, die door sijn soon een billet van exemptie hadde van de Gouverneur Stouppa ende mons^r. Monceaux, met bomen gelopen, ende deselve geforceert, contrarie het jongst gepubliceerde placcaet van den Hartog van Luxemburg; doch hetselve wort in geen van alle artikelen onderhouden. Ook schijnd onder haer alle ordre uyt te sijn, dewijle de billetten

[p. 53]

van den Hartog, van Stouppa noch Monceaux niet werden gerespecteert. Wegens den Intendant is overal geaffigeert, dat diegene die enige goederen onder sich heeft, toebehorende aen de luyden die in Holland sijn geretireert, deselve sullen hebben aentebrengen in 7 dagen, op pene van twee mael so veel te sullen moeten geven.

De Heeren van den Hove Provintiael hebben last gegeven 't sedert gister aen den Procureur Generael om tot Montfoort de Heere van Oukoop¹⁾ te doen arresteren.

- 4. Heden is den Procureur gelast den Heere van Oukoop, Maerschalk van Montfoort, hier te brengen: hij wert beschuldight bij de 5000 gulden de boeren geexactioneert te hebben.

Den Gouverneur Stouppa is met de Commissaris Monceaux in 't stadhuys geweest om de klaghten over te nemen, die de Heeren van de Vroetschap uyt naem veler uyt de borgerije hadden voortestellen. Mons^r. Monceaux seyde ‘ik sie ook wel dat het met d' inquartiringh niet gaet als het behoort’, ende rieden daerom beyde dat noch deselve voormiddag alle Schouten, Buurtmeestren ende Secretarissen bij publicatie soude werden gelast ider in sijn buurt terstond om te gaen, ende aenteteykenen de huysen die van de inquartiring sijn verschoond, ook welke te hoogh sijn beswaert: dit is bij klockluydinghe gepubliceert, ende alle schouten etc, geordonneert op morgen vroeg daervan yder sijne aenteykeningen voor acht uren te brengen ter Secretarye van de Stad.

Den Gouverneur Stouppa geklaeght sijnde dat een seker sauveguarde aen enige veenboeren belet hadde gedaen haer turf hier te brengen, versocht dat maer aenwijsinge soude werden gedaen, wie die sauveguarde was, voegende daerbij, dat indien hij desen dagh gevangen wiert, hij morgen soude hangen.

1) Willem van Wijnbergen, was toen Maarschalk en Schout van Montfoort, in 1674 werd hij bij de algemeene verandering der Regeering, door den Prins van zijne bediening ontzet. Brand tweej. Gesch. p. 28.

[p. 54]

Den makelaer van Dam wert beschuldight ter quader trouwen met opkopen van turf quansuys voor de Fransche gehandelt te hebben: het is te onrecht van hem aengebraght.

- 5. De Vroedschap heeft haerselven in verscheyde gedeelten gedeelt, ten eynde om met de Fransche in alle quartiren omtegaen, ende degene die exempt sijn t' examineeren de redenen van haer exemptie, ende de exemptie niet wettig bevindende, deselve huysen dan mede met inlegeringhe te belasten, om hierdoor de meest beswaerde wat te verlichten.

De soon van Saftleven is weder losgelaten, naerdat so veel dagen gevangen is geweest, sonder enige wettige redenen.

Door de stad regneert eene aenhangende siekte, waervan in een huys meest alle siek werden, ook veel van sterven, het wert gehouden voor een legersiekte: in eene week sterven daeraf bij de 100 borgers, behalve de soldaten.

- 6. Heden sijn ontrent 150 man, alle met snaphanen, uytgegaen naer Maersschen, om de huysen aldaer toekomende aen Amsterdammers te verbranden of terneder te halen. Daer sijnder noch 300 een ander weg henen getrocken, ende is dit volk gegaen om het huys te Abcoude te bemagtigen. Sij hebben dat niet konnen krijgen, maer van het dorp hebben sij in de 60 huysen verbrand; ook hebben sij enige doden, daer onder haer commandant, ende gequetsten hier gebraght.

- 7. Is gepubliceert, dat tegen morgen een extraordinaris collecte sal gedaen werden, meest ten insichte van de luyden, die arm sijnde met inquartiring sijn beswaert, ten eynde deselve in 't vergoeden van haer lasten, so van bedde als vuur ende licht etc. te gemoet te komen. Diegeene die geen inquartiring hebben, sijn de gereformeerde voorleden sondag door hare Predicanten ende de Roomsche door hare Priesters vermaent, ende principalijk die van vermogen sijn, doch rijkelijk te willen geven: d' Aelmoeseniers Heeren is geseyd, dat sij er specialijk op sullen letten wat de rijke ende onbeswaerde geven. Dese extraordinaire aelmoessen sijn ter handen gestelt van 3 Menniste Socianiserende leeraers, nevens noch twee a 3 andere,

[p. 55]

om deselve te distribueren, tot groot misnoegen van de Aelmosenierskamer, die deselve hadden opgesamelt ende die het eygentlijk haer werk is.

Den Gouverneur Stouppa heeft de Regering te kennen gegeven, dat sij de luyden wonende in de voorsteden willen belasten weder in haer huysen te gaen, also de ruyterye anders sich in deselve niet kan onthouden, ende als de voorsteden dan souden verlaten blijven, dat het beter is dat, eer het Statenvolk in deselve kome logeren, men de voorsteden aen brand steecke. Vele luyden volgens dese ordre sich naer haer huysen in de voorsteden begevende, sijn door de ruyters ende soldaten so mishandelt geworden, dat deselve weder verlaten moesten.

Ook dat men voortaen de boefklok in de plaetse van ten half tienen, ten half negenen sal luyden, waervan desen avond een begin is gemaekt.

Den major Stouppa begeert voor sijn tongegeld van alle beesten die de vleeschhouwers sullen slachten, sestig pistolen jaerlijx.

Den Gouverneur pretendeert ook de visscherye rontsom de stad, ook de pacht van de visch ende vleesbanken.

Den marquis de la Mesleray, colonel van 't regiment van Piemont is desen avont overleden¹⁾.

- 8. Is gepubliceert het over 4 dagen geaffigeerde wegens den Intendant, van dat alle ende een igelijk sal hebben aentebrengen binnen den tijd van seven dagen al sulke goederen, als men van luyden naer Holland gevlucht, onder sich is hebbende, op pene van noch soo veel te verbeuren, als de goederen weerd sijn. Heden is tijdinge gekomen dat den Prince van Oranje met het leger over de 30,000 sterk, voorleden maendag ende dingsdag te Mastricht was gepasseert.

Den overste Lieutenant van 't regiment van Navarre is heden begraven.

In de schaal van de extraordinaris collecte is niet meer vergadert als duysent dalers.

1) Dit is een leugen, also vrij beter is. B.

[p. 56]

De Fransche begeren niet, dat imant van de borgers haer op de straet sullen begeven, indien der brand voorviel, ende hebben darom, 't sedert 8 a 10 dagen, de Colonel ende borgerhopluyden de principaelste huysen van de stad toe laten komen 20 a 25 brandemmers. Ook heeft de Heere Stouppa heden toegestaen dat behalve de Switsers, de houtschilden ende sackedragers mede den brand sullen lessen, doch nimant van die, tensij een kaerteblad met de hand ende signet van Stouppa sullen komen te vertonen, waervan heden een grote quantiteyt in het Stadhuys is gesonden.

- 9. Op den middag is weder een partye Franschen ende Switsers de Catrijnepoort uytgetrocken.

- 10. De Borgemeesteren deden de Vroetschap naer de predicatie vergaderen, verhalende dat gedreyght waren, indien niet terstond bedden bestelden in de voorsteden: warom bij provisie last is gegeven tot inkopinge van 50 paleassen. De Fransche seggen, dat in de Weert met d'annexe gerechten sonder imants beswaringhe 1500 man kan ingequartiert werden, ende dat ider huys dan maer 3 man soude hebben. Des avonts bij de major Dorthe etende, wiert mij aldaer voorgelesen een missive van Metz gekomen, adviserende dat op den 2/12 deser, de Prins van Condé van daer in allerijl opgebroken was, met al de cavallerye, ende dat ider ruyter een voetkneght achter sich op het paerd hadde genomen; ook dat alle peerden van de boeren ende arbeytsluyden tot de overige infanterye waren geprest, om hierdoor sich te rasser met het leger van Turenne te konnen conjungeren.

- 11. Is uyt ider compagnie ses man gecommandeert: sij geven voor met dese troup het huys t' Abcoude te willen vermeesteren.

- 12. Is verstaen om andre luyden wat t' ontlasten, dat de bewoonders van de huysen staende in de Annestraet, Oudekerkhof, korte St. Jansstraet ende achter St. Piter mede sullen ider innemen 2 a 3 soldaten. Het regiment van Navarre heeft namaels boven dese straten, de Vinkeborgh ende Schou-

[p. 57]

tensteeg, Gansemerkt, Minnebroedersstraet ende meer andere geoccupeert.

Heden sijn weder twee voorname officiers begraven, gestorven van haer quetsuren voor Woerden gekregen, den enen sijnde een Marquis, gelogeert geweest in het huys van den Heer van Langesteyn, was maer sijn quetsuur een schampscheut aen t' been: men schrijft dit sterven van meest al de gequetste hare onervaren chirurgijns toe; sij menen dat het vergiftigde cogels sijn geweest, of dat de quetsuren door koude ende water sijn in 't begin versuymt.

Ik hebbe heden sterk horen schieten met canon, waer het is geweest sal de tijt leeren.

De Vroedschap heeft alle schouten van de gebuurten binnen dese stad doen aenseggen, dat sij binnen drie dagen naer insinuatie sullen hebben aen te brengen, wie in haer gebuurten t' sedert de Fransche overheersing sich uyt de stad heeft begeven ende noch wegh sijn, mitsgaders of sij eygenaers van de huysingen sijn, ook of deselve gemeubileert sijn of niet, op pene als in de placcate van den Intendant.

- 13. Heden is weder een Fransch voornaem officier begraven.

De Heeren van de Regering sijn besig de luyden, die boven vermogen beswaert sijn met d'inquartiringe wat t' ontlasten ende te verdunnen, met de cantons met enige straten, die tot noch toe vrij sijn geweest uyt te breyden, ende andre huysen hier ende daer, die exempt tot noch toe sijn geweest, 2 a 3 soldaten t' inquartiren.

- 14. Is weder een l^t. Colonel van de Franschen begraven; hij laet na een weduwe met een kind, ende voor hetselve over de 80,000 rijxdalers jaerlijx inkomen, desen op het overlijden leggende is d' eerste geweest, aen dewelke het sacrament publicq is gebraght, waerdoor vescheyde luyden sijn mishandelt, die sulx ongewoon sijnde, hetselve geen eere bewesen: haer Ed. Mog. hebben dit aen den Heer van Maerssenbroek geschreven, om daerover aen het Hof te klagen.

[p. 58]

- 15. De Fransche hebben door den major Stouppa haer Ed. Mog. bekend gemaekt, dat begeerden mede corps de garde gemaekt te hebben op St. Janskerkhof, sij hebben alle schuyten ende schepen geprest, om haer stenen daertoe te halen, sodat sij daerdoor beletten datter, tot grote droefheyd van de gemeente, geen turf kan binnen gebraght werden.

- 16. Vader is met de Heer Borgemeester de Leuw¹⁾ volgens commissie, geweest bij den Hartog van Luxemburgh, om te versoeken dat enig getal van de gearresteerde schepen souden van 't beslag bevrijt werden mogen, ten eynde om deselve schepen te employeren tot het afhalen van turf voor d' arme luyden: sijn Hoocheyd antwoorde, dat men met hetselve noch twee dagen soude patienteren. Of sij nu alle dese schepen sullen employeren tot het halen van steen, tot het maken van haere waghthuysen, of tot haer desseyn mede dat sij voor hebben, waertoe sij uyt ieder compagnie gekosen hebben twaelf mannen, staet hierna te verstaen. De Heer van 's Gravesloot seyde mij dat Stouppa hadde geseyd, dat men in vier dagen wat groots horen soude.

Den Hartog van Luxemburg heeft een goet getal boeren laten pressen, om het gat in de Leckendijk beneden de Vaert, dat door den Dijkgraef ende Heemraden boven Dams met consent van den Hartog was gestopt, weder te openen. Dit gat is door grote stormwinden ende hooch doorschurende water namaels over de 100 roeden lang geworden ende heeft de Fransche selfs namaels seer hinderlijk geweest.

De voorleden week sijn uyt de borgerye gestorven 120 personen, behalve de soldaten.

- 17. Ik hebbe t' sedert huyden morgen ten vier uren tot half acht sterk horen schieten met canon, hetwelk men op den middag verstaet, is geweest tot Ameyde, alwaer de Franschen hebben geattaqueert het opgeworpen werk aldaer, door

1) Dirk de Leeuw, Burgemeester in 1660 en 1661; Mst. Regslijsten Booth.

[p. 59]

's Princen volk beset, ende hebben hetselve eyndelijk geforceert. Binnen dit werk lagen acht compagnien van 't regiment van Bamphield, seer swak van volk ende veel sieken, de Fransche souden daer voor hebben geweest met ontrent 3000 man, te weten 600 hier van daen ende de rest uyt Amersfoort ende Wijk: hoeveel daer van 't Statenvolk is gebleven, weet men noch niet. Ik hebbe hier sien inbrengen in de 70 gevangenen, nevens een Lieutenant ende Venrig, ende den Predicant tot Ameyde, doch desen laetsten is hier terstont voor 2 Rijxdalers gelost¹⁾. Van de Fransche sijnder seer veel gebleven, ja so, dat den gevangen lieutenant verhaelt, hij over so veel doden geleyd wierd, dat hij daer qualijk af wierd. Den marquis de Castelnault is sijn enen arm aen stukken geschoten; van de ses capiteynen, die uyt Amersfoort bij dese troupes sijn geweest, isser maer een wedergekomen. Monfrere schrijft datter van de Fransche ruym eens soo veel sijn gebleven als van 't Princenvolk, desen hebben een vendel verloren ende een isser verbrand. Cap. Swansbil isser gebleven.

Den veldmaerschalk Wurtz met 1500 man uyt Gorcum d'andre te hulp komende, waren de Franschen doorgegaen ende de post weder verlaten.

- 18. Des avonts ontrent acht uren hebben wij alhier gehoort elf schooten grof canon.

- 19. De Fransche sijn over de 3000 sterk uytgetrocken, de Tollesteegpoort uyt; sij sloegen tot Jutphaes de wegh in naer Montfoort, men gelooft het op Oudewater gemunt is: men seyde, sij eerst wilden naer Ameyde, doch tot Jutphaes verstaende dat den veldmaerschalk Wurts tot Vianen met 4000 man soude sijn gekomen, waren sij van resolutie verandert ende de weg naer Montfoort ingeslagen.

- 20. Ik hebbe gehoort van den Major Dorthe, dat de gemelte Fransche troupes maer souden 400 sterk sijn, ende

1) Ik hore namael sijn mantel ende rok maer; sij eysschen voor den Predicant 1000 pistolen tot rantsoen. B. Sylvius stelt, waarschijnlijk juister, het rantsoen op 100 pistolen.

[p. 60]

getrocken sijn naer Montfoort, om aldaer de fortificatien te slechten, also die plaets ende Isselsteyn in toekomende souden neutrael sijn; maer men kan niet bedenken waertoe dan dinen soude het seer groot getal rijsbosschen, dat die troupes mede hebben genomen, also aen ider soldaet gelast is 4 van deselve bij te brengen.

- 21. De Franschen hebben desen dag den toorn van het huys te Montfoort laten springen.

Des naernoens ende op den avond sijn sij weder binnen gekomen tot d'ooren toe beslijkt sijnde.

De Heere Intendant heeft van de Staten weder geeyst een seer excessive somme van penningen, boven ettelijke duysend Rijxdalers, binnen twemael 24 uren te betalen, ook 1600 bedden, etc.

- 22. Heden isser gemonstert.

Den Marquis van Castelnault is sijn arm afgeset, t' sedert wanneer hij sich beter bevind.

- 23. Hebben haer Ed. Mog. gecommitteert de Heeren van Dijkveld, Sandenburg ende van der Voord, om van den Heere Intendant te versoeken uytstel, tot dat haer Ed. Mog. van den Conink sullen hebben bekomen antwoort op haere overgegeven klagten.

Is............... een vleeshouwer, door ordre van den Gouverneur met soldaten gehaelt, omdat een brief hebbende bekomen van Maestricht, inhoudende, dat het leger van Turenne soude geslagen sijn, hetselve hadde gedivulgeert.

Desen voorleden nacht isser weder een grote parthye volks uytgegaen: sij hebben tot deselve alle de schuyten ende schepen geprest.

- 24. Hebben de Heeren bovengenoemt haer Ed. Mog. gerapporteert, dat den Heere Intendant hadde belooft met sijn eysch noch stil te sijn tot toekomende donderdag.

Gisteren hebben de Franschen gelogeert tot Jan Gerrits in de hoge Jacobijnestraet, eerst de dochter, ende daerna hem mede swaerlijk gequetst.

[p. 61]

Desen avond isser, gelijk ook gister ende eergister, een officier begraven, apparentelijk gequetst voor Ameyde.

- 25. Den Marquis de Castelnault is desen avond begraven, sijnde op gistren overleden. Van hem wert verhaelt, dat naer Ameyde vertreckende, de sabel bij Woerden van een marinier bekomen, hadde op sijde gedaen, seggende, dat met denselven, noch verscheyde meende neerteslaen, gelijk ook al twee hadde gesabelt, maer dat op den darden, sijnde een jongen aenleggende, van denselven was geprevenieert, ende denselven arm wiert getroffen door sijn musquet, dat hem den sabel terstond ontviel. Sijn dode lichaem stonk den eersten avond sodanig, dat men daer niet bij duren en kost. De begraeffenisse was seer statieus ende pragtig: over de 200 flambeaux wierden door de dinaers, geestelijke ende officiers gedragen: het lijk is begraven ten Dom onder den orgel. Hij soude den laetsten van sijn geslaght wesen, latende na een huysvrouw met 3 dogters: wie sijn Regiment sal bekomen, sal men vernemen. Den Marquis de la Chasse is tot Vianen van sijn quetsuren mede overleden.

Men heeft ook tijdinge van Mastright, dat het leger van de Comte de Duras wort nageset van sijn Hoocheyd den Prince van Oranje, die met 17,000 paerden voorleden woensdag den 19^e is uyt Mastright getrocken, latende de bagage aldaer om te rasser voort te kunnen. De Comte de Duras was sterk ontrent 9000 man, ende was doende om de riviere de Roer te passeren.

De Vroedschap heeft voorgeslagen, dat, om den armen onderhoud te geven, ider heer 's weeks sal geven 6 gulden, gelijk ook de rijke borgeren.

- 26. De Fransche hebben te kennen gegeven, dat op morgen bij provisie 800 bedden ende haer toebehoren van een peulie ende deken, met haer karren uyt der borgers die niet gebilletteert sijn, ende andre vermogende luyden haer huysen sullen gaen halen.

Sij begeren ook dat men haer noch een kerke inruyme, om

[p. 62]

haer haver daerin te leggen. De Heeren hebben haer gepresenteert de grote kamer van 't Bartholomeigasthuys, Segelhuys, bijlhouwers-gildekamer, solders boven d'Academie, ook de Merriekerke, doch sij sijn daer niet mede te vreden. In de Merriekerke seggen sij is haer meel.

Hier sijn in de 50 officiers van daen naer Vrancrijk getrocken, om van daer nieuwe recreutes te halen.

- 27. Heden is 600 vermogende huysgesinnen door de stadsboden aengeseyd, dat ider tegens morgen vroeg een bedde, een peuluwe ende een deecken sal hebben te brengen in de Buur-, Jacobi- of Catrijne- of Geertenkerke; de Fransche begeren tegen het leste van de week noch 1000 bedden te hebben.

Den Intendant hadde bij sijnen eysch, die uyttermate enorm is, bij gevoeght dese bedreygende woorden, ‘je sacrifieray la ville aux soldats’, den Goedertiern God sij met ons in dese miserien tot een Trooster ende Verlosser, is het Sijnen Naeme eerlijk!

De Fransche begeren dat geen officier enigen impost sal betalen van de wijn ende bier, die sij binnen's huys consumeren, ook dat de brouwers het bier beter koop sullen geven, ende evenwel dicker brouwen.

- 28. De Piterskerk is bij de Fransche ingenomen tot een magazijn voor haer haver.

Desen volgende nacht is patent gekomen voor al de ruyterye so hier als tot Nierkerk leggende, terstont te marcheren naer de trouppes van mons^r. le comte Duras, die men seyd uyt vreese van door de macht van sijn Ho. den Prince van Oranje te sullen werden overvallen, sich over de Roer naer Nuys heeft begeven. Namaels heeft men verstaen dat maer enige regimenten sijn derwaerts gegaen.

- 29. Is gepubliceert dat het noch openstaende heertstedegeld van de jaren 1671 ende 72 sal moeten werden betaelt, om te vinden ende te hebben een somme gelts, tot voldoeninge van de te beloven penningen voor den Intendant Robbert, die een seer grote somme begeert.

[p. 63]

- 30. De Walsche gemeynte is toegestaen, doordien de Peterskerk, als verhaelt is, haer is afgenomen, van des sondags 's morgens ten half elven, ende des naernoens ten drie uren te preecken in de Janskerk, ende dat de Neerlandsche des morgens ten half negen, ende des naernoens ten eenen in deselve kerke sullen preecken, waervan op morgen een aenvang sal werden gemaekt.

De Fransche begeren noch een kerk voor haer haver, also sij seggen de Petrikerk haer te kleyn te wesen, om deselve daer al in te laden.

Maseur de Beers huys hebben sij heden beginnen t' approprieren tot een magasijn voor haer coorn, hebbende tot dien eynde 100 sacken terwe op de solder gebraght, op morgen sal daer 100 sacken rogge bij gedaen werden¹⁾.

1) Het isser in Januario weder afgehaelt. B.

December

4. De Fransche hebben 't sedert 2 dagen alle de schepen ende schuyten geprest; nu verstaet men dat sij op morgen daermede sullen turf gaen halen, waervan alhier een groot gebrek is; ondertusschen werd alle plantagie rontsom de stad afgehouwen ende verbrand, niet tegenstaende de placcaten so van den Hartog van Luxemburg, als de magistraet daertegens geemaneert.

De Hartog van Luxemburg den Heer van Dijkveld wesende besoeken, hebben des hooggemeltes Hartogs dinaers des H^r. van Dijkvelds beste christalijne glasen, ook sijn castoorhoed gestolen ende weggebraght.

Den Heere Intendant hadde sich vergenoeght betoont met de somme van penningen, die wegens het heertstedegeld bij een gebraght staet te werden, ook uytterlijk medelijden met onsen soberen toestant te hebben.

- 5. Haer Ed. Mog. hebben gearresteert de justificatie door Gecommitteerden van haer opgestelt, van het verhandelde van haer ontrent der Franschen intoght alhier.

[p. 64]

Tijdinge gekomen sijnde dat de Heer van Maerssenbroek rudement door mons^r. Louvois bejegent was, in plaetse van hope tot versagtinge te geven op de regtmatige klagten bij sijn Ed. bijgebraght, van den droevigen toestand deser Stad ende Provincie, heeft den Gouverneur Stouppa belooft, daerover selfs te schrijven aen mons^r. Louvois, ende te secunderen de devoirs van den Heer van Maerssenbroek.

- 6. Heden is een trompetter de regterhand afgekapt, gerabraekt ende voorts gewurght. Hij hadde sijn Ritmeester slapende met een bijl een schampslag in 't aengesight gegeven ende voorts met denselven willen vermoorden, doch noch haestig ontwakende, hadde den tweden slag ontweken, doch wiert noch in sijn dye van den trompetter met een degen gequetst: den Ritmeester hadde noch evenwel, niet tegenstaende dese sijne quetsuren den moordenaer selfs geapprehendeert.

- 7. De Franschen eysschen weder 800 paer slaeplakens, ook de memorie van de ontfang van 't heerstedegeld ende dit alles noch desen dag te hebben.

Is tijdinge gekomen, dat Wijbrants de swager van den Borgem^r. Nellesteyn met 180,000 gulden banqueroet is gepeelt.

- 8. Het Regiment de Champagne is vertrocken, werwaerts is onbekend, in de plaetse sijn weder gekomen 17 Compagnien van 't Regiment van de Prince van Condé.

- 9. De Heeren van de Vroedschap hebben geresolveert, dat alle vermogende luyden, die geen inquartering hebben, sullen weeckelijks een seeckere somme van penningen opbrengen, om deselve te distribueren aen de onvermogende personen, die met inlegering sijn beswaert, ende hebben de Heeren selfs daeraf, staende vergadering een begin gemaekt, ende ider daertoe voor dese week 3 gulden op de tafel geleyd: dit is maer 4 weken gecontinueert, doordien als doen de schrickelijke taux op de huysen opgesteld wiert.

- 10. Haer Ed. Mog. hebben met den Heere Intendant geaccordeert op te brengen de somme van 300 ducatons, tot

[p. 65]

inkopinge van soveel paer slaeplakens, also de Fransche voorgeven sij ider paer voor een ducaton weten in te kopen.

Den Heere Intendant begeert, dat de gerede penningen op de comptoiren sullen aen hem werden behandight, ende heeft d' ontfangers verboden enige renten meer afteschrijven, also terstont een grote somme van penningen wil hebben, terwijle het heertstedegeld so schilijk niet wert opgebraght. Hij hadde geseyd dat mons^r. Monceaux in toekomende de renten soude betalen. Den Intendant is te gemoet gevoert dat de comptoiren gesloten sijnde, alle betalingen souden stilstaen, ook d' arme geen bedeylingen meer kunnen erlangen, doch alles te vergeefs; mons^r. Monceaux soude geseyd hebben (dit hebbe ik uyt den Adv^t. Copes), dat men d' arme soude voortjagen de stad uyt.

Voor alle compagnien, ende op de waght is afgetromt dat de soldaten, de waght niet hebbende, sich voor 6 uren des avonts sullen van straet begeven, op pene van de galge.

- De Heeren van de Aelmosenierscamer hebben aen de Vroedschap versocht van hare ampten te sijn ontslagen, indien niet haer voorschot haer gerestitueert en wert, also geen penningen meer voor de hand hebben, ende geen raed weten om andere weder te bekomen, te meer terwijle de comptoiren gesloten sijn; maer dat haer verschot haer gerestitueert sijnde, sij weder van nieuws sullen verschieten: anders dat sij eenpariglijk hadden besloten sichselven van haer armebedeylingen te ontlasten, ende van nu af aen voor ontslagen hielden. Enige Heeren in de Vroedschap namen dit so qualijk, dat hetselve als genoegsaem een muyterije hielden, voorslaende dat men het haer soude doen teykenen: dat seer vreemd is, also tot den armendienst ende verschot nimand kan gedwongen werden.

Desen avond is weder een sterke parthije uytgegaen, versien met ijspooren ende handgranaden. Sij hebben ontrent het huys tot Abcoude geweest, maer niet uytgericht, doch namaels versta ik dat sij bij den ronden heert sijn geweest ende geslagen sijn.

[p. 66]

- 12. Hier sijn doorgemarscheert ontrent 1200 snaphanen ende musquettiers, de meeste part Engelsche ende Iren, d' andere Schotsche, Italianen, Fransche ende Switsers, sijnde alle gecommandeert volk uyt de guarnisoenen van Nimwegen, Zutphen, Arnhem ende Doesburgh. Sij gaven voor, door het faveur van het ijs een ravage in Holland te willen doen ende brand te stichten daer sij kunnen bijkomen, ende namen haren weg op Oudewater. Sij hebben het huys tot Maersschen in brand gestoken, gelijk ook het dorp van Vreeland, te weten een andere Fransche parthye, doch dese gecommandeerde troupes sijn tot Montfoort gebleven, also het begon te doyen.

- 13. Haer Ed. Mog. sijn heden weder iverigh in besoignes geweest, met te overleggen, hoe men der Franschen eysch best soude konnen als onmogelijk betonen, ende indien doenlijk, declineren, doch men bevind deselve so enorm, dat niettegenstaende de renten werden opgehouden, dat immers alles in confusie sal doen lopen ende brengen, evenwel geen penningen noch inkomsten genoeg voorhanden sijn, om den eysch voorschreven te voldoen. Sij begeren nu te weten wat inkomsten dat ider dorp wel kan opbrengen, of dat sij anders ider Heer sullen voor haer privé taxeren; haer is geantwoort, dat men onmogelijk niet kan weten hoeveel dat ider dorp kan opbrengen, doordien d' een meer ende d' ander minder geplondert ende ontvolkt is.

Is tijdinge gekomen, dat Charleroy op den 8/18 deser aen sijn Hooch^d. is overgegeven. Ook dat de armee vorder naer Ath was gemarcheert.

Tegens voorleden nacht was aen verre het meeste part van 't guarnisoen aengeseyd, dat sij haer souden gereed maken om op d' eerste ordre te konnen marcheren, doch op den avond beginnende te regenen, ende het weder sich gehelijk tot doyen stellende, is hetgene voorschreve, aen de soldaten door de sergeants opgeseyd geworden.

- 14. De Heeren haer Ed. Mog. Gecommitteerden hebben gerapporteert, dat sij bij den Heer Intendant gansch geen ra-

[p. 67]

bat op sijn enormen eysch konnen bekomen, ja dat ook hadde geseyd, dat de Staten van de particuliren de renten, die sij hadden van ultimo Octobris betaeld, hebben weder t' eyschen, of dat hij, Heer Intendant, deselve van de Staten in hare personen selfs soude afvorderen: haer Ed. Mog. hadde deselve H.H. Gecommitteerden versocht sich te vervoegen bij den Gouverneur Stouppa, ende sijn Ed. intercessie bij den Intendant in de sake voorschreven te versoeken.

- 15. De Heeren Gecommitteerden bij de Heere Stouppa geweest, die haer geraden heeft sich te vervoegen ten selven eynde mede bij den Hartog van Luxemburgh, ook den droevigen toestand van dese provintie aen het Hof van Vrancrijk voor te stellen, seggende voorts selfs, dat het sluyten van de comptoiren directe was strijdende met het geconvenieerde met den Coning.

Is tijdinge gekomen dat Charleroy niet over was, maer dat ook den mareschal de Humieres het leger van voor hetselve hadde doen opbreken etc. Namaels heeft men verstaen dat hetselve meest heeft moeten opbreken door koude ende gebrek van voerage voor de paerden, die op dese tocht tot op de helft genoegsaem souden gesmolten sijn.

- 16. Sijnde na den niwen stijl, dewelke de Papisten 't sedert het overgaen van de Stad gehouden hebben, den tweden Corsdagh, begeerden de Papiste vleeschhouwers, dat het vleeshuys soude gesloten blijven, d' Gereformeerde ter contrarie, so datter grote twist darom onder haer ontstont; doch de Vroedschap heeft ordre gesonden, dat men hetselve openen soude.

De Vroedschap heeft ook de granen op een sekre prijs gestelt, om het steygeren daervan voor te komen, te weten de beste terwe op 10 gulden.

- 17. Des morgens is hier uytgetrocken uyt yder compagnie hier int guarnisoen leggende 13 man, uitmakende met het guarnisoen van Amersfoort, Wijk ende enige andre troupes van de naeste guarnisoenen ende onse voorsteden naer gissin-

[p. 68]

ghe 7000 man, daer onder 400 dragonders ende 1200 paerdenvolk, ende gemarcheert de wegh op naer Woerden. Sij namen mede ontrent 40 carren met broot, tot provisie voor 4 a 5 dagen, voorts 2 petarts, bijlen, houwelen, granaden ende meer andre ammonitie van oorlogh, ende geven voor iets notabels met dese trouppes op Holland te willen ondernemen: terwijle de oostewint t' sedert voorleden saterdag begonnen hebbende te wayen, des morgens ten 4 uren in een suydwesten wind verandert is, doch de vorst continueerde noch, doch op den middag heeft het sich gesteld tot sneuwen, dewelke voorts tot 's anderen daeghs 's middags heeft gecontinueert, waerdoor de gevalle sneu wel 7 a 8 duym hooch is, hetwelke de Fransche in haer desseynen wel incommoderen mocht.

- 18. Op de middag is de wint weder oost geworden, doch is doen begost te doyen met enigen motregen. Tegen den avond liep de wint weder west ende regende het voorts, doch in de nanacht begon het weder te vriesen.

De Vroedschap heeft alle luyden van vermogen, die geen inquartiring hebben, getaxeert om nevens haer, weekelijx een somme te geven, sommige één, sommige 2, andre 3 gulden 's weeks, tot verlichting ende soulagement van de armen, die met inlegeringe sijn beswaert.

Men hoorde des avonts, dat vermits de seer quade wegen, (want deselve seer hobbelig bevrozen, ende op sommige plaetsen so smal afgespoelt waren, datter maer een teffens kost passeren) de leste Fransche eerst na middernacht tot Woerden waren gekomen, seer afgematteert sijnde, ende dat aldaer de meeste part niet onder het dak kosten geraken, ende haer met gints ende weder te treden warm houden, terwijle het seer dik sneuwde.

- 19. Des morgens waren hier seer onseeckere gheruchten van de Franschen, terwijle het weder sich tot doyen settede; doch op den avond is hier te paerde binnen gekomen de soon van Ackersdijk, Predicant van de Remonstranten tot Woerden, vandaer gescheyden 's middags ten 12 uren, refererende dat 's daegs

[p. 69]

te voren 's morgens ten 6 uren, de Fransche hadden beginnen te marcheren, nemende haren wegh op Sekveld, ende van daer recht op na de Mye toe, het schansjen bestormende als hij oordeelde, also tusschen 3 ende 6 uren 's nanoens sterk hadde horen schieten; ende dat op sijn vertrek tijdinge was gekomen aen de commissaris van de vivres tot Woerden, dat sij hetselve schansjen al verovert hadden, ende voortmarcheerden op Swammerdam aen.

Des avonts begon het sterk te regenen, hetwelke voorts den volgende nacht continueerde: ook quamen bij ons twee vrouwen van soldaten van de compagnie van monfrere, seggende dat sij desen morgen ontrent 10 uren hier uytgegaen sijnde naer Gorcum, haer tusschen hier ende Jutphaes so groten water in de Vaertsche Rhijn te gemoet quam lopen, dat over de enklauwen diep door de wegen hadden moeten marcheren, also wedersijts het Rhijnwater over deselve so hoog overvloeyde, sodat tot Jutphaes komende, ende aldaer verstaende dat het gat in de Leckendijk laestelijk bij de Franschen gemaekt ende tellequellement gestopt, weder op was gebroken of dat de sluysen aen de Vaert moesten wijt open staen, sodat niet verder dorsten gaen. Int wederkeren bevonden sij dat het water soo geswollen was, dat aen de kuyten hier ende daer hadden moeten doorwaeden: het ijs in de Vaertsche Rhijn was door de kracht van het water gescheurt ende hier ende daer een mans lenghte op malkanderen gekroyen: het water staet langs de Oude Graft tot aen de kelders toe, ende in ons gat tot op een halve voet na in de kelder. Of dit hoge water nu de Fransche schadelijk sal sijn moet de tijd leeren.

De Fransche hebben het gat in den Leckendijk selfs weder opgebroken ende doorgegraven, haerselven hierdoor beschadigende, also dit water haer in het exploit, dat sij op Holland voor hadden seer in de wege is geweest. Sij vervloeken daerom Montbas, die het doorsteken van den dijk se aengeraden hadde, meynende hierdoor Leyden te inunderen, welke stad het ter sijden afwijsen kan. Den Coning hadde geschre-

[p. 70]

ven, dat sijn officiers hier het advis van Montbas, als quansuys ons lands waterlossingen kennende, souden hebben te volgen, ende nu sien sij dat sij bedrogen sijn.

- 20. De Heer van 't Gravesloot seyde mij desen morgen, dat hij al ten half sevenen was ontboden geweest bij den Gouverneur Stouppa, die hem hadde voorgelesen een missive, ni fallor, van den Hartog van Luxemburg, inhoudende dat hij met het Fransche leger, (dat Stouppa seyde sterk te sijn over de 14000, van alle des Coninx legers bestaende over de 150,000 man, de uytgelesenste) was gemarcheert van Woerden op Sekveld, ende vandaer door het schansjen op de Mye leggende, dat hij hadde bemagtigd, langens deselve Mye op Swammerdam, dat hij hadde verbrand, ende nu tot Bodegraven lagh, sijnde de post tot Niwerbrugghe door den graef van Coninxmark verlaten, ende dat sijn volk aldaer hadden bevonden ende bekomen 20 schone stucken geschuts: dat den gemelten graef van Coninxmark hadde aen de Goutsche sluys post gevat, dewelke daerdoor seer veel waters liet inlopen, waerdoor de cavalerye niet door hadde gekost, dewelke darom te rugge hadde gesonden om tot Harmelen post te houden. De Heer Stouppa hadde geseyd, dat het desseyn op den Haeg was toegeleyd geweest, ende dat deselve sonder dat al desen dag in brand soude hebben gestaen.

De Heer Stouppa hadde tegens de Heer van 's Gravesloot ook geseyd, dat den Hartog van Luxemburg het desen dagh noch soude aensetten op Oudewater, ‘dat sal desen avond al over wesen’, hetwelk sijn eygen formalia waren.

Ik verstae desen avond, dat den Graef van Coninxmark al over 8 dagen last heeft gehad om de post tot Niwerbrugge, als bij gesloten water niet houbaer, ende tot weynich deksel voor Holland, bij voorval van sterke vorst te abandonneren ende post te vatten aen de Goutsche sluys¹⁾, kunnende Holland

1) Dit is namaels abuys bevonden, also niet een eenig man van de Fransche soude hebben geechappeert, indien de post te Niwerbrugge door de Colonel Pain et Vin was gehouden geweest, die darom ook ontrent 4 weecken daerna tot Alphen is onthalst. B.

[p. 71]

door een defensielinie langens de Gouwe ende aen de andre kant van de Leydschen Rhijn langs de Amsterdamsche Goutsche vaert beter gedekt werden, kunnende ook, een damme aldaer in de Leydsche Rhijn geleyd sijnde, het water 7 voet, ja meer, door de Goverwelsche sluys, ja selfs door de Amsterdamsche Vaert veel sout waters ingelaten ende daerdoor alle landen voor de voornoemde defensielinie seer hoog ook wyt en breed onder water gesteld werden.

Ik hore de Fransche nu vast delibereren hoe sij het leger van den Hartog van Luxemburg tot Bodegraven leggende best daer van daen sullen halen, also de wegen doordoyt, ende nu onbruykbaer sijn, ende het ijs noch tot sulke dikte int water leggende, het vaeren van de schuyten belet: men gelooft ondertusschen niet dat het daer lang kan blijven leggen, also de voeragie ende leeftoght aldaer haest ontbreken sal.

Ondertusschen houden de Franschen alhier seer strikte wacht; de poorten blijven ook selfs bij daag gesloten; buyten de Weert hebben sij aen alle poorten deuren aengehangen, ende deselve toe geschoort; ook alle valbruggen opgehaelt ende vast gemaekt met ribben tegen te setten, ook de luyden aldaer met haer goet, ende de dragonders alle van de west aen de oostsijde van de Veght doen komen; de paerden van de compagnie dragonders hebben den ganschen dag gesadelt gestaen, ook laten de schildwachten bij avond niet meer als twee personen teffens passeren.

- 21. Tijdinghe sijnde gekomen aen de Gouverneur Stouppa van den Hartog van Luxemburg, dat sijn trouppes tot Bodegraven ende daerontrent, benaut door het water waren, sodat geen kans sagen om daer uyttekomen, ende gebrek van levensmiddelen hadden, sijn alle schuyten ende schepen geprest om derwaerts broot te brengen, ende het volk daer vandaen te halen. Tot dien eynde is bij klokluydinghe alle borgers

[p. 72]

langens d' Oude Graft wonende belast, ider voor sijn huys het ijs aen stucken te slaen, omdat de schuyten die alle binnen gehaelt sijn, naer buyten mogen werden gebraght; men heeft voorts een grote quantiteyt van gereedschap bijeen gebraght, om het ijs in de Leydsche Vaert te breecken, de schippers seggen, dat geen apparentie sien in 2 dagen te Woerden te konnen komen met de schuyten, also het sandpat voor geen paerden gebruyckelijk is. Den Hartog van Luxemburgs briefbrenger, sijnde een van sijn guardes, gister avond hier gekomen, verhaelt dat met sijn paerd meestten tijd over den buyck hadde door het water gereden, ende op eenige plaetsen met hetselve daer door hadde moeten swemmen, ende om een kamer vol gouts die reys niet meer woude doen.

Ontrent 500 a 600 paerden sijn desen voormiddag van Harmelen gekomen ende hier doorgemarcheert naar de dorpen van de Meertensdijk ende Westbroek, de ruyters waren tot over d' ooren beslijkt. Dese waren eer de halling uyt de aerde was, tot haer geluk tot Harmelen wedergekomen: waer nu de rest is van al de ruyterye ende dragonders, sal men daerna hooren.

Tegen den avond sijn noch ontrent 200 paerden hier binnen gekomen.

- 22. De voorleden nacht ontrent 2 uren is den Hartog van Luxemburg ende den L^t. Colonel Stouppa met een kamerling te scheep wederkomen. Het ijs was door het hoge water meest weggedreven ende de rest doorgebroken door de schippers van Woerden ende die van Utrecht, malkander te gemoet.

Desen morgen is weder enighe cavalerye binnen gekomen.

Op den middag enige schepen met infanterye, ende 's nanoens ontrent 200 Engelsche ende Iren, op den avond 50 Franschen, ende tusschen tijden partijtjes van 2, 3, 4 of 5 teffens, alle seer beslijkt, ende over d' ooren toe de sommige nat.

- 23. Den Gouverneur Stouppa heeft heden tegens de Heer van 's Gravesloot, verfoeijende der Fransche ongehoorde

[p. 73]

wreedheden ontrent Bodegraven gepleeght¹⁾, geseyd dat in sulke gelegentheden d' officieren onmogelijk was hetselve te weren, voorts verhalende dat een Fransch Capiteyn door sijn eygen kneght was doodgeslagen met de kolf van 't roer, terwijl hij bevond hem uytkleden willende, dat hij noch leefde, ende riep ‘wat wil je doen, ik leef noch.’

Is weder een parthye volks met schuyten hier gekomen, gelijk ook voorts alle de principale hoofden, de rest van 't leger gelaten hebbende tot Woerden, vanwaer dagelijx een varsche parthye van 800 man senden naer Niwerbrugghe, om de werken aldaer van sijn Hoocheyd te slechten ende het geschut van daer te voeren.

D' Engelsche, Italianen, Schotten, Iren ende andre troupes uyt de bovenguarnisoenen gecommandeert, sijn weder hier vandaen derwaerts gemarcheert.

- 24. Is den l^t. Colonel Stouppa, gecommitteert om den Conink van Vrancrijk mondeling rapport te gaen doen van 't gepasseerde in de laetste expeditie ontrent Bodegraven, tot dien eynde naer Parijs vertrocken.

De ruyterye van de bovenplaetsen gekomen ontrent 800 sterk, is weder derwaerts gemarcheert.

Mevrou Golsteyn heeft mij geseyd, dat den Intendant het Cameraerampt van den Leckendijk heeft vergeven aen de soon in de brouwerye de Boogh, ende dat ook eerstdaegs alle andre stadsampten vacerende, sal vergeven, doch dat daertoe noch expressen last van den Conink verwacht.

- 25. Sijnde Corsdag na den ouden stijl, hebben de Papisten vleeshouwers versocht, dat het vleeshuys soude open mogen blijven, gelijk hetselve geweest was voor 10 dagen, doen het Corsmis naer den niwen stijl was, hetwelk haer toegestaen is.

Den Gouverneur Stouppa heeft tegens mevrou Golsteyn geseght, dat hij verstaen hadde dat het water door het gat van

1) Zie hierover het advis fidelle van Wicquefort.

[p. 74]

de Leckendijk ingelaten, de Franschen selfs seer schadelijk was geweest in haer expeditie, ende dat hij wel om 100 pistolen woude uyt sijn beurs, dat den dijk niet doorgestoken ware geweest, doch dat het geschied waere, door aenraden van Montbas etc.

Voorleden nacht is veel volks van de regimenten van Navarre ende Piemond wedergekomen.

Den Heere Intendant heeft het Cameraerampt van de Leckendijk in plaetse van de Adv^t. Mathisius, vergeven aen Adr. Donker, swager van de brouwer in de Boogh, men seyd hij daer wel 6000 gulden voor geeft (namaels heeft men verstaen van 3000 gulden), ende het drostampt van Wageningen voor 400 ducatons aen Jo^r. van Montfoort, als mede het sub^t. griffierampt te Hoof aen enen Woudenbergh.

- 26. De Fransche geven voor dat sij alle dagen noch verwachtende sijn 8000 malder haver, waertoe sij weder noch een kerke begeren. Dese haver sal geleght werden in de Pauls kerke.

Den Gouverneur Stouppa heeft tegens de Heere Veldhuysen geseyd, dat Rabenhoopft, Gouverneur van Groeningen, by entreprise Coeverden heeft ingenomen.

De Heer Stouppa heeft ook geseyd, hadde de Colonel Pain et Vin sijn post tot Niwerbrugge bewaert, van het Fransche leger souder niet een hebben kunnen afkomen, die de tijdinge hier hadde kunnen brengen.

Desen nacht isser weder een parthye volks wedergekomen, hoeveel der gemist werden kan men niet seecker komen te weten.

- 28. Heeft de Secretaris van de Poll haer Ed. Mog. door last van Mr. Monceaux genotificeert, dat d'officiers in haer quartieren souden omgaen van de borgerye te versoeken, of te eyschen een kleynicheyd voor d'arme lieutenants.

- 30. Hebben de Fransche beginnen de gansche stad door alle luyden bekent te maken van in de 24 uren, ‘pour le droit des cheminées’, so sy het noemen, op te brengen een gansch

[p. 75]

enorme somme gelds, boven noch 3 stuyvers op yder gulden tot behoef van de arme lieutenants, volgens een taux by haer op yder huys gesteld: ende dit op pene van de 24 uren verstreecken sijnde, den in gebreecke blijvende in sijn huys sal geleght werden een aental soldaten, die daer sullen moeten werden getracteert ende so lang verblyven, tot dat de taux sal voldaen wesen.

- 31. Sijn de Heeren van Dijkveld, Rossem, van Wulven, van Sandenburg, Booth ende de Goyer bij haer Ed. Mog. gecommitteerd om te spreecken met den Hartog van Luxenburg ende den Gouverneur Stouppa, aengaende dese so excessive ende ongehoorde ook gansch vreemden taux, doch kosten met sijn Hoocheyd niet spreecken, vermits het postdag was.

Het Regiment van de marquis de Castelnault is gemarcheert naer Harderwijk.

1673. Januarius

1. De ses bovengemelte Heeren by den Hartog geweest sijnde, hadden van sijn Hoocheyd tot antwoort bekomen, dat het afvorderen van de geeyste somme volgens den taux op ider huys gesteld, niet sijn maer des Intendants affaire was, dat die in twee a drie dagen soude weder hier sijn, dat ondertusschen vast betalen souden die het doen kosten. De Gecommitteerden presenteerden het gansche inkomen van de impositien en accijsen, ende wat aengaet dese niwe taux, dat de gequalificeerde luyden haer tot noch toe met de renten op de comptoiren hebben ter nauwernood beholpen; dese nu gesloten sijnde, sij de seer sobere resterende contante penningen, by de meeste luyden noch qualijk de helft van de taux kunnende bereyken, uyt haer hand souden moeten geven, sijnde de penningen, daer sij nu haer broot voor kopen, so dat sij dan van levensonderhoud versteken, van honger souden moeten sterven; ende wat de winkeliers aengaet, dat het met deselve mede so is, also sij gansch geen aftrek hebben. Den Hartog seyde daerop, dat des Coninks leger hier al over de 2 millioen gelds hadde verteerd, dat dat geld in de stad was gebleven ende moest sijn. Hem wiert geantwoort, dat weynighe

[p. 76]

daerbij hadden geprofiteert, ende daervoor haer waren gelevert, ende voor deselve penningen hier ende daer weder andere waeren hadden opgedaen: bij de Heer Stouppa was 't ook so.

- 2. Is hier met 2 schuyten gebracht al het geschut van Niwerbrugge: men heeft al sedert enige dagen gesproken, dat de Fransche voor souden hebben, die stad te verlaten, waervan dit wel een confirmatoir schijnd te wesen.

Den Gouverneur heeft doen bekend maken aen de militie, dat sij alle borgers, hen na negen uren des avonts op straet bevindende, sullen in de hooftwacht brenghen, hetwelke, alhoewel niet gepubliceert is, bij haer so punctuelijk wert achtervolght, dat op gister avond beyde de Heeren Zomeren op de stoep staende van haer swager Spieringh, die sij met het licht bij haer om naer huys te gaen, opvatteden ende in de hooftwacht brachteden, doch sij wierden een uur daerna noch gerelaxeert; doch den ontfanger Liefting ende andre borgers meer, tot in de 40, moesten blijven bij haer tot 's morgens, dat het licht was.

- 3. De Franschen hebben begost omtegaen bij de huysen, om te ontfangen haer opgestelde taxe; bij de meeste ontfangen sij niet een stuyver, bij sommige een darde part, ende bij andere de helft; d'alteratie hierover bij de borgers is seer groot. Ende doordien men seer beducht was voor d'executie, hebben haer Ed. Mog. malkanderen verbonden op d' eerste tijdinghe terstond te vergaderen ende en corps naer den Hartog te gaen om te versoeken, dat toch met deselve niet mocht werden voortgevaren.

Van Amersfoort wert geeyst 29000 gulden, ende van Montfoort 6000; de dorpen naer advenant.

Den Bisschop verstaen hebbende, dat ten huyse van de Apothecaris Vosch, omdat geseyd hadde geen geld te hebben, ende darom niets te konnen geven, een sauveguarde was ingeleyd, ende dat den geseyden Vosch een darde part betaelt hebbende, voor recht van de sauveguarde quansuys bij moderatie hadde moeten geven twee Rijxdalers, is daerover bij

[p. 77]

den Hartog wesen klagen, die sijn Ed. geantwoort heeft, dat luyden van vermogen die het betalen kosten, haere somme mochten opbrenghen, of de helft of een darde part, doch dat die niets hadden, met hetselve bij provisie te verklaren souden konnen volstaen, ende dat geen executie soude gedogen te geschieden tot dat den Intendant soude weder sijn gekomen: den Bisschop vraegde, of hij dat aen sijn gemeynte op stoel wel soude mogen notificeren, waer op sijn Hoocheyd antwoorde, ja, het welk voorts bij hem is gedaen, ende wiert daerover luydskeels bij sijn volk bedankt. Monsr. Monceaux heeft de twee Rijxdalers aen Vosch wedergesonden uyt last van den Hartog.

- 4. Des morgens vroeg sijn de ses Gecommitteerde van haer Ed. Mog. weder bij den Hartog geweest met twee heeren van Amersfoort, om al weder te klagen wegens den schrickelijken eysch van den Intendant, ook mede ten reguarde van Amersfoort ende de dorpen ten platten lande. Haer Ed. Ed. bequamen deselve antwoort, die op gister den Bisschop in reguard van de stad hadde gekregen; den Hartog hoorde onder anderen met verwonderingh aen, dat de stad van Amersfoort op 29000 gulden was geschat.

Den Bisschop heeft voorgenomen op overmorgen van hier naer Parijs te vertrecken, om den Coning den droevigen toestand deser provintie mondeling te gaen betonen, ende darom opschorsing ende afschaffing deser harde exactien te versoeken.

- 6. Ik hebbe geweest in 't capittel van den Dom bij de geërfdens van 't overquartier van 't Sticht, om te delibereren wat men soude presenteren op den eysch van den Intendant, van de dorpen in 't selve quartier gelegen, waerop de geërfdens hebben geresolveert niets te presenteren, also niets hebben.

Des naernoens is binnen gekomen het regiment van Languedocq sterk ontrent 500 man.

- 7. Den Intendant gister avond wedergekomen sijnde, is heden morgen door den Hartog van Luxemburg, den Gou-

[p. 78]

verneur Stouppa, ende den Bisschop Neercassel begroet over den bekenden Franschen eysch.

Op den middag is den Bisschop voornoemt van hier naer Parijs vertrocken, om den Coning van Vrancrijk te informeren wegens den droevigen toestand van dese Provintie, gelijk hij seyde.

Den Hartog van Luxemburg heeft de Heeren van de Stad laten aenseggen, dat sij hem sullen hebben te verschaffen turf, of dat hij anders de deuren ende veynsters van de Heeren haer huysen sal doen afhangen ende verbranden: daer deselve Heeren niettegenstaende haer so dikmaels gereitereerd versoeck van paspoort voor enige scheepjes ende schuyten te mogen hebben om turf af te halen, het nodig paspoort daertoe eerst op desen dag hebben bekomen, sodat sij met het depecheren van hetselve, de torf so terstond wouden hebben.

- 8. Des morgens sijn de ses bovengemelde Heeren Gecommitteerden van haer Ed. Mog. bij den Heer Intendant geweest om te versoeken dat doch mochte werden gesupercedeert met het afvorderen van de bekende hoge taux op ider huys gesteld, doch hebben, naer wel anderhalf uer daerover gesproken te hebben, niet anders konnen verkrijgen, als dat men soude mogen aftrecken het betaelde schoorsteengeld voor de jaren 71 en 72, alsulx maer het vijfde part van de gansche somme. Den Intendant hadde onder andere veele scherpe comminatoire bejegeningen geseyd, dat de Heeren met haer ‘meschante volonté’ de borgers genoegsaam opruydeden, althans onwillig maekten, ende dat hij wel raed tot haer wist, ook wel in hechtenisse soude brenghen laten. De Heeren antwoorden, dat sij bereyd waren hetselve aftewachten; hij seyde ook, dat sij een seer grote somme gelds aen de Prince van Orange hadden overgemaekt, de Gecommitteerden antwoorden hierop, dat die valsche calumniateurs den Intendant sulks inblasende, veroorsaekten dat nu so hooch met exactien wierden aengehaelt, versoekende voorts haeren aenklager te mogen weten, ende met hem in besloten hechtenisse te gaen.

[p. 79]

De Intendant hadde ook mede geseght dat wel wist, datter grote sommen van penningen waren hier ende daer begraven ende weg gemetselt, ook dat men frauduleuselijk der gevluchte goederen achterhield ende verberghde, dat hij het placcaet in dien delen strengelijk soude executeeren, ja sodanigh, dat een stoel op een pistool soude laten priseren: met meer andere dingen.

- 9. Hebben de Fransche wederom geeyst 600 bedden ende so veel peulien ende deeckens, waerom de gene die voor desen gebreeckig sijn gebleven, ook niet aengeteykent sijn geweest, geordonneert een bedde met sijn peulie ende deecken tegen morgen in de kerke te brenghen.

Des nanoens is hier ingekomen een regiment Gascons sterk ontrent 300 man.

- 14. Sijn hier gekomen 3 regimenten paerden. Den Heere van Albransweert, so lang hier gevangen geweest sijnde, is als een domestique van 't huys van de Prince van Orange, voor niet gerelaxeert ende naer Holland vertogen.

Haer Ed. Mog. hebben bij placcate verboden, dat niemand van de borgers sal enich afgehouwen bomen mogen kopen of te koop brenghen, op straffe aen den lijve, also al de plantagien in 't sand gansch werden geruineert. Dit wert gansch niet geobedieert, ende heeft sedert het afhouwen van alle plantagien aen de heykant ende het inbrengen van honderden wagens van derselver stammen op enen dag, meer als oyt gecontinueert, tot grote droefheyd van de eygenaers ende andre.

- 17. Heeft den Adv^t. Donker sijn instructie als Cameraer van den Leckendijk vertoont aen den Dijkgraef ende Heemraden; haer Ed. Mog. hadden door de Heeren Schade, Someren, van Wulven, van Zandenburg, Hamel ende Mansveld, den Intendant alvoren besonden om te vertonen, dat het Cameraerampt van de Leckendijk was een charge, die niet ad vitam, maer altijt voor eenighe jaren was vergeven geweest, ende dat de collatie daervan was aen de Staten, die van deselve per turnos disponeerde. Hij antwoorde daerop, dat hij de Staten

[p. 80]

voor geen Staten erkende, ende gebruykte voorts veele scherpe invectiven tegens deselve ende particulierlijk doen de Gecommitteerden klaegden, dat de bekende taxe so onopbrengelijk voor verre de meeste part van de Gemeente, met sulke harde executien wiert uytgevordert: (onvermogende, ja luyden, die van aelmoessen leven, worden niet verschoont, maer so hart aengetast als gequalificeerde, selfs hebben sij een man bij het Visserssteegjen sijn hand afgehouwen, omdat met deselve de deuren van sijn kast woude tegenhouden dat sij niet soude opgeslagen werden): waerop seyde, dat dit de Staten haer eygen schult was, die geen ordre hadden gestelt tot opbrenginghe van de nodighe geldmiddelen, ende dat hij darom dit doen most, woude hij geld hebben.

Haer Ed. Mog. hebben den Adv^t. Donker noch evenwel moeten admitteren, die sijn commissie bij den Intendant gegeven ende geteykent ter vergaderinghe van haer Ed. Mog. presenterende tot antwoort bequam, dat hij soude worden ontboden, als se hem aen den Dijk van doen hadden, als wanneer sij hem ook den eed souden laten doen.

- 18. Op heden een stuk canon, schietende een bal van 4 pond, op een slede toegestelt sijnde, wiert op St. Janskerkhof geprobeert, door het dreunen van welke scheut tot de Borgemeester de Goyer wel 300 ruyten in de glasen an stucken geraekten.

Den Intendant heeft het placcaet bij hem voor desen over de gevlugtte goederen geëmaneert, weder niet alleen gerenoveert, maer ook de boete viermael verdubbeld.

Neef van Benthem gisteren den marquis des Sourches tot sijnent bekomen hebbende, hadde ik daerover discours met hem; hij vraegde mij, warom is die man, wijsende op het huys van den Borgemeester de Goyer, vrij van inquartiringhe? ik antwoorde, omdat hij een Regent is; wel seyde hy, waer staet dat, dat de Regenten vrij moeten sijn van inquartiringhe? Ik seyde dat het een oud gebruyk ende privilegie is der Regenten; hij antwoorde, ‘so lang gij dat niet bewijst, en achte ik

[p. 81]

u seggen niet.’ Ik seyde daerop dat het een kleyne beloning was, dat een Regent voor sijne so sware moeyten nu maer alleenlijk met exemtie van inquartiringhe wert beloond; hij antwoorde scherpelijk, ‘hebben sij het soet in de Regeeringhe gehad, sij moeten ook het suer hebben; u persoon heeft er vast dat ampt af gehad, ende ghijluyden bent met de Borgemeester Hamel ende meer andre tot de keel toe met ampten gepropt geweest.’ Ik ging swijgende heen, want ik het geen tijd van kijven oordeelde.

- 19. Is van wegen den Gouverneur Stouppa gepubliceert, dat de Schouten van de respective buurten door de stad, sullen voor dingsdag 's avonts den 21^e, per memorie den Gouverneur aenbrenghen de hoedanigheyd van de familien van ider huys in de respective gebuurte, met uytdruckinghe van de namen van de mans- ende vrouwpersonen, ende kinderen boven de 12 jaren, ende beneden die jaren maer het getal van dien.

Ook dat nimant sal vermogen tot sijnent in te nemen of te logeren personen van buyten inkomende, sonder dat haer namen van haer personen ende woonplaetse, te voren bij den Gouverneur sijn aengebraght, op pene van ider persoon van 1000 rijxdalers, ende die so veel penningen niet sal hebben, aen den lijve sal werden gestraft.

Dat ook nimant sal vermogen eenig sijdgeweer of een degen te dragen, als alleen die leden van de Staten of Edellieden sijn, op verbeurte van 100 rijxdalers.

- 22. Is een schuyt vol menschen, die naer Amsterdam wouden vertrecken, door de Franschen te rugge herwaerts gebraght bij den gouverneur Stouppa, die de vrouwluyden eerst belaste te brenghen bij de Geweldighe, doch noch wierde door de Heer van 's Gravesloot verbeden, maer het manvolk, 27 in 't getal, wierden geordonneert gebraght te werden in 't tuchthuys, doch wierden daerna geleyd buyten de Wittevrouwenpoort, al waer naer dat op een rije waren gesteld, alle door de soldaten wierden uytgeschud ende geplondert, één man gansch naekt, andere tot de onderklederen toe. Veele komt

[p. 82]

dese manier van procederen vreemd voor, want also geen placcaet is gepubliceert, waerbij het vertrecken naar Holland is verboden, kunnen dese luyden niet geseyd werden te hebben gepecceert, ende bij gevolge niet strafbaer.

Alle dese luyden waren op het huys te Nyenrode, daer eerst aengehaelt waren, de mannen ende vrouwen ider in een besondere kamer gebracht ende aldaer gansch uytgekleed geweest, om te werden besichticht of geen brieven hadden verborgen bij haer: sij waren ook wel 2 dagen sonder eeten daer gehouden ende hadden andere grote miserien uytgestaen.

- 24. Den notaris Bijleveld, als d' administratie hebbende van de goederen van de wed. van de do^r. de Bye, van de welke hij een kleyn lampetjen, een soutvaetjen ende noch een kleynigheyd noch onder sich hadde, ende verkoft aen den apothecaris van Halen, heeft daerom viermael de weerde, te weten 1200 gulden aen den Intendant moeten betalen, ende van Halen heeft overgelanght het voorschreve silverwerk, ende daerboven noch opgebrocht 1100 gulden.

- 25. Den Raedsh^r. Panhuys ende den Adv^t. Becker enig goed hebbende geberght van de heer Hatting¹⁾, den eersten twe coffers met enig lijwaet, werdende bij de Fransche geestimeert op 100 rijxdalers, is daerover beboet op 500 rijxd.; ende den laetsten de Biblioteque op 500 rijxdalers, op 2000 rijxdalers. Haere huysen wierden aenstonts met volk beset, doch na twee dagen weder uytgenomen, onder belofte van voor den 1/11 Febry de geseyde sommen optebrengen, of dat anders hare huysen ider met 20 soldaten werden beset, ende daerna ter nedergehaelt. De secretaris Niustad seyde desen dag tegen de heere Splinter²⁾ daer hij inquartiringe beschikt hadde, dat de Borgemeester Booth mede inquartiringe soude krijgen, ende om vader te vreden te stellen, seyde hij dat alle de Heeren sou-

1) Hatting was minister van Brandenburg, en als zoodanig vrij. Ontroerd Nederl., II, p. 256. Op de ms. regeringslijsten van Booth, komt Pieter Hatting in 1674 voor als schepen.

2) Jacob Splinter, schepen: ms. Regerings 1. Booth.

[p. 83]

den daermede belast werden: vader versocht hem dat hij bij mons^r. Monceaux het beste geliefde te doen, ten eynde hij mocht verschoont blijven.

- 26. Haer Ed. Mog. door Gecommitteerdens tot noch toe hebbende getracht t' accorderen met den Intendant, sijn eyndelijk naer veele conferentien daerover gehouden, vruchteloos gescheyden: onder anderen pretendeerde den Intendant, dat haer Ed. Mog. voor de absenten soude borge blijven, ende ider van haer in haer privé daervoor aensprekelijk sijn, etc.¹⁾.

- 27. Den drost Hoeuft²⁾ is gelast het testament van sijn moeder te exiberen, also willen weten, hoe veel goederen sij naergelaten heeft, ook eysschen sij wegens sijn vader ende susters voor ider persoon 50 gulden daegs, 'tsedert het placcaet tegens d' achterblijvende geëmaneert.

De voordeur van het huys van de wed. van den Heer Cuylenborgh is met een bijl opgehakt, omdat niet wilden opendoen voor haer officier, daer sij querelle mede hadden.

Monfrere met het Regiment neffens dat van de Heer Veldmaerschalk Wurtz, uyt Gorcum gemarcheert naer het leger te Alphen, sijn Ed. had sijn quartier te Waddinxveen bij ter Goude.

De Heere van Wulven³⁾ hebbende de meubilen van den Heere van Amelisweert aengebraght, heeft op den avond t' sijnen huyse bekomen guarnisoen van 12 soldaten, omdat, seyd men, het segel van mons^r. Monceaux soude hebben gevioleert in enige goederen.

Ten huyse van de Borgemeester Nellesteyn ende de Heer Martens sijn enige personen gekomen om de meubilen in deselve sijnde t' inventariseeren. Neef van Benthem heeft 's an-

1) Uit het rapport der Gecommitteerden, te vinden in eene belangrijke verzameling, onder den titel; Resolutien, Notulen enz. betreffende de zaken van 1672 en 1673 te Utrecht, op het provinciaal archief berustende, blijkt, dat het bedrag van deze taxe berekend werd op 269.868 gulden.

2) Zie over hem en deze zaak, Ontroerd Nederl., II, p. 235 seq.

3) Tuyll van Serooskerken.

[p. 84]

deren daeghs deselve daer weder uytgekregen, ende een memorie van den Intendant, dat die huysen niet en sullen meer gemoeyt werden.

Den Intendant heeft overal aen de huysen doen aenseggen, dat ider sijn slede tot sijnen huyse sal hebben te bestellen.

Ses veldstucken van degene, die de Fransche tot Niwerbrugge hebben bekomen, werden op sleden toegerust, gelijk ook seer sterk, selfs op gisteren, sijnde sondag, is gearbeyd aen ses sleden, sullende dienen tot het medevoeren van schuytjens, ook andere krijchsgereetschap om te gebruyken op d' ijstocht, waertoe men evenwel onder de hand verstaet bij de Fransche geen groote genegentheyd is, gemerkt sij so veel troupes niet wel konnen bijeentrecken, ende het Princenleger seer sterk tot Alphen is leggende.

- 28. Den Marquis de Genlis, Mareschal de Camp, ende den comte de la Marque, Gouverneur van Woerden, beyde gedisgracieert, sijn huyden naer Vrancrijk vertrocken.

- 29. De stucken geschuts werden rontsom op de wallen gebraght, sodat het schijnd, de Franschen den optoght van 's Princen leger apprehenderen¹⁾.

Het ruineren van de plantagien aen de heykant continueert als vooren, ende kan men niet sonder alteratie aensien, het schrickelijk dagelijks inbrengen van ontelbare wagens ende karren met de schoonste eyke ende andre stammen.

De Fransche hebben alle silversmeden verboden het inkopen van het silver: of de muntmeester Rijneveld uyt revenge, dat de silversmeden hem daarover proces aendoen, haer dit door den Intendant wedervergeld, weet men niet, althans men kan geen reden bedenken, waerom dit geschiet; ondertusschen sijn de inwoonders hierdoor seer verlegen.

- 30. De Stadhoudersche in Friesland²⁾ uyt den Haghe te

1) Sij wierden maer gebraght, acht bij de Catrijne, ende acht bij de Wittevrouwe poorte om de Princesse van Nassau, naer Friesland herwaerts overkomende te verwelkommen. B.

2) Albertina Agnes, dochter van Frederik Hendrik, weduwe van den stadhouder Willem Frederik, bestuurde gedurende de minderjarigheid van haren zoon Hendrik Casimir (1664-1679) de zaken in Vriesland.

[p. 85]

lande, vermits contrarie wint ende vorst, na die Provintie wil lende wederkeren, heeft op haer versoek van een paspoort ende sauvegarde van den Hartog van Luxemborgh om door sijn gouvernement te mogen haer wegh nemen, niet alleen hetselve verkregen, maer sijn Hoocheyd heeft haer ook toegesonden sijn 2 carossen, ende ook preparatie gemaekt, om haer naer meriten in te halen, waertoe op de wal bij de Catrijnepoort acht stucken uyt het magasijn sijn gebraght, ende bij de Wittevrouwenpoort de acht stucken die op sleden sijn toegesteld, ook wat wild in te kopen, als andersints ordre gesteld, om haer kostelijk te tracteren: de Hartog hadde den 31^e jegens enige heeren geseght, dat hij de Vorstinne soude recipieren, even als de Coningh. De Hartog heeft aen haer Ed. Mog. van haer herwaerts komen niet alleen notificatie gedaen, maer ook deselve toegestaen van de hoochgemelte Vorstinne te mogen recipieren ende begroeten op sodanighe wijse, als haer Ed. Mog. sullen goedvinden, dewelke om haer Hoocheyd te verwelkommen ende complimenteren gecommitteert hebben de Heeren van Dijkveld, van Zandenborg ende de Borgemeester van der Voord¹⁾.

De namen ende toenamen van alle de schouten van de respective gebuurten binnen dese stad hebben de Franschen wesen aenteykenen.

- 31. Den Intendant heeft den Heere van Wulven²⁾ beboet op ses duysend gulden, niettegenstaende de meubilen van de Heer van Amelisweert heeft aen hem aengebraght, na ik verstae, om des Heren van Amelisweerts vaste goederen daer mede

1) De vorst nu overgegaen ende de wint wat verandert sijnde, is de Vorstinne van Amsterdam te water naer Friesland vertrocken. B.

2) Zie over het onregt hem aangedaan Ontroerd Nederl., II, 234 en Advis fidelle, p. 180, uit de minuut van een brief aan den Heer van Maarssenbroek, dd. 31 Januarij, in de Resolutien enz., (prov. archief), blijkt, dat deze boete gegrond was, op het vinden van eenige stoelen, (zoo gezegd werd) den Heer van Ameliswaard toebehoorende.

[p. 86]

te rantsoeneren: ondertusschen sal het guarnisoen van 10 soldaten t' sijnen huyse moeten behouden, tot dat de voorschreven 6000 gulden door den Heer van Wulven sullen sijn betaelt. Ik hore dat de soldaten in 4 dagen aldaer in de 70 kannen wijns hebben gedronken, boven d' onuytsprekelijke overlast die dien Heer van haer wert aengedaen.

Ten huyse van den Heer van der Hoolck hebben sij heden alles wesen toesegelen.

'T gene van de drost Hoeuft wegens de 50 gulden 's daeghs van het wegblijven van sijn vader ende susters wert geeyst, bedraeght in de 20000 gulden¹⁾; sij geven voor sij den drost niet willen horen spreken, tensij alvoren 12000 gulden geboden sal hebben.

1) 24,600 gulden: Minuut-brief, aan den Heer van Maarssenbroek, 31 Januarij, Resol. enz, prov. archief.

Februarius

1. Den Intendant begeert dat haer Ed. Mog. voor sonnenondergang 21000 gulden sullen opbrengen, of dat anders tot yder van haer dubbeld guarnisoen van soldaten sal inbestellen. Dese 21000 gulden sijn de somme van de betaelde renten in de maenden van November ende December²⁾: de Staten hadden geseyd dat de renten mochten betaeld worden volgens des Coninx woort, den Intendant antwoorde daerop dat hij de Staten niet voor Staten langer erkende, omdat sij haer niet als Staten droegen ende diensvolgende niet waerdig waren, dat de Coning haer het woord hield.

Twaelf van de swaerste stucken canon op den wal bij de Catrijnepoort, sijn van haer affuyten gelicht, ende op d' aerde tegen een blok gelegd, om te werden geprobeert. Van dese sijnder maer twe geheel gebleven, 7 geborsten, ende 3 gesprongen, waervan de stucken hier ende daer sijn heengevlogen, onder anderen een over de 100 pond wegende, over de stadsgraft ende het hoekhuys buyten de poort, tegens de gevel van de herberg den Arent; een ander stuck seer swaer, door een

2) Zie boven p. 67.

[p. 87]

muur van de herberg in 't poortjen op de Gansemerkt, alwaer het de plaet van het Princencamertjen in 100 stucken smeet, ende in de andere muur daer achter een seer groot gat maekte. Een stuk wel van 80 pont vloog tegens de gevelmuur het Spaensch-Groen bij het huis ter Hart, aen het Drieharingsteegjen, ende op meer andre plaetsen vielen ook al stucken neder. Maer daer men sich niet genoeg over kan verwonderen, is dat den Hartog van Luxemborgh met genoegsaem alle de officieren hier in de stadt op het Vreeburg staende, gelijk ook een groote menigte menschen op de wal, nimant van haer beseert is, als de Heer van Wijnesteyn op sijn rugh. d'Oorsaek van het springen van dese stucken geschuts meenen sommige te sijn, omdat se met dobbelt kruyt geladen waren: hetwelk niet sijn kan, also se met dobbeld scherp geprobeert sijn, eer sij in het magasijn sijn gebracht geweest. Sommige meynen sij van geen goet metael sijn gegoten, hoewel onder deselve 3 a 4 van de oude sware stucken van de Stad, over de 100 jaren oud, ende van het beste metael gegoten, mede geborsten sijn. Het waerschijnlijkste is, dat sij door de vorst bevangen sijn geweest, ende daerdoor brosser; ook dede het deselve veel quaet, dat sij tegens seer hoghe blocken aenlenende, met de camer in de aerd, alsulx genoegsaem overend stonden so dat niet achteruyt kosten deynsen: het sijn 24 ende 36 ponders geweest.

Den Intendant heeft tot den Heer van Wulven, boven de 13 nog 10 soldaten gesonden¹⁾, ende hem laten bedreygen, dat indien hij de 6000 gulden voor den 5^en deser niet op en brenght, hij door een compagnie soldaten alsdan sijn huys sal ter neder doen halen, also hij aen den Heer van Wulven, als sijn buurman, een exempel wil statueren.

De Heer Panhuys heeft heden sijn volle 600 rijxdalers be-

1) Dese 23 hebben in 24 uren tijds 35 kannen wijns gedroncken; sij gaen tot de vleyshouwer van de Heer van Wulven, ende halen daer vleysch, onder anderen een geheel lam, seggende ‘steld het op dien Heers rekening’ etc. B.

[p. 88]

taelt, ende geen stuyver afslag, noch een dagh meer uytstel konnen bekomen.

Den Intendant heeft aen de Borgemeester van der Voord laten weten, dat alle briven in toekomende met de Fransche post naer Holland moeten werden besteld, op de boete van 150 gulden op ider brief, die met een andre post soude mogen werden besteld; waerdoor alle communicatie met die van Holland wert afgesneden, also die geen Fransche posten willen admitteren.

- 2. Den Hartog van Luxemborgh is met de ruyterye tegen den avond de Weerdpoort uytgereden, op kondschap dat dat sich enig Princenvolk onder de stad liet sien, doch quamen over 10 uren weder binnen, sonder imant te hebben gerescontreert. Men heeft namaels verstaen dat het was omdat tot Westbroek de klok luyde, dat men meynde om het Princenvolk was, daer ondertusschen imand begraven wierd bij de boeren: hoc ex Domburgio¹⁾.

- 3. Sijn door den Switserschen krijgsraed, volgens haer gewoonte op de Neude onder den blauwen hemel gespannen, 4 personen gecondemneert ter dood, drie tot de galge ende een om te werden geharquebuseert, sij waren voor desen gevangen bekomen ende hadden onder de Switsers dienst genomen, ende wilden weder naer Holland overlopen.

Den drost Hoeuft latiteert, dewijle de Fransche hem so vexeren, met het guarnisoen in sijnen huyse ende den eysch van de 24000 gulden.

Alle de meubilen sijn uyt het huys van den Heer van der Hoolk uytgehaelt, gelijk uyt meer andre²⁾.

De Heer van Wulven heeft 1000 rijxdalers geteld aen den Intendant, waerop het guarnisoen uyt sijn huysinghe is gelight, hetwelk sijn W. Ed. in de 7 dagen heeft over de 1000 gulden

1) De predikant van Westbroek.

2) Zie over deze huiszoekingen en afpersingen, mede Ontroerd Nederl., II, p. 256 seqq,

[p. 89]

gekost, van dieverye ende verteringen, 275 kannen Rijnsche wijn ende in de 40 kannen brandewijn etc.; de rest van de penningen sal hij in de 8 a 9 dagen moeten betalen.

- 4. Sijn de meubilen uyt het huys van L^t. Col^l. Weede uytgehaelt, gelijk ook die van de Heer Steeland.

Des naernoens sijn twee voleurs de nuict opgehangen, den eenen was van frayen huyse.

- 5. De Franschen ook t' onsen huyse geweest, gelijk sij doen de gansche stad door, vragende van wat religie wij sijn, edel of onedel, eygenaer van het huys of niet; waertoe dit geschiet, sal men daerna verstaen.

- 6. De Heer Hoeuft gaet weder langens straet: hij soude sijn veraccordeert op 18000 guldens. Den Intendant hadde geseyd dat hij daer noch wel goedkoop afquam, also d' erfgenamen van sijn outoom¹⁾, indien sij te Parijs woonden, daer sijn vader mede een van is, nevens andere partisans, yder met geen 50,000 rijxdalers souden hebben vrij geraekt.

- 7. De vrouw van Rijsenborgh aengesproken wordende wegens haer soons Heerlijkheyd op te brengen 6000 gulden, was den Major Dorthe in haer faveur wesen spreecken den Intendant, trachtende hem te persuaderen, dat haer soon minderjarig soude sijn, ook de Heerlijkheid haer douarie; doch hadde den Intendant geseyd, dat van alles beter bericht hadde.

- 8. De Heer Ruysch wert aengesproken van den Intendant wegens sijn dochters, ende Someren wegens sijn schoonsusters, ook de Heer van der Aa wegens sijn vrouwskints absentien.

- 9. Den Heer van Duckenborgh wert afgeeyst 18000 gulden wegens sijner 3 susteren absentie, den Heer van Dijkvelt 12000 van sijn 2 susters, Jo^r. Heurnius 12000 van haer 2 dochters, de Heer van Zandenborgh.... van sijn broer.

1) Waarschijnlijk, messire Jehan Hoeufft, Raad en Secretaris des Konings van Frankrijk, in 1651 ongehuwd te Parijs overleden, en die in Frankrijk en elders aanzienlijke bezittingen naliet.

[p. 90]

- 10. Den Adv^t. Martens is gesommeert in 24 uren op te brengen 6000 gulden wegens sijn susters absentie, of dat anders guarnisoen sal in huys krijgen: namaels is dit quansuys als per abuys geschiet achtergebleven.

Op den avond is een parthije te voet ende te paerd uyt getrocken, alle met papiren voor op den hoed, sterk over de 1000 man.

- 11. Dese parthye is gemarcheert naer Vreeland, hetwelke sij hebben verbrand, gelijk ook het huys te Nederhorst ende den Bergh. Den Commandant van Hinderdam door een boer abusivelijk geinformeert sijnde, dat de Fransche maer 50 a 60 man waren, commandeerde 90 man om haer van daer te jagen, doch de Franschen simuleerden te vlugten, tot dat sij dese parthije Princenvolk hadden gelokt achter een bosjen, alwaer haer gros bij een was, so dat alsdoen omsingelt sijnde van voren ende achteren door de Franschen, die meer als tien, tegen d' andere één waren, wierden aengetast. Enige sijnder aen wedersijden gebleven, ende tusschen de 60 ende 70 gevangen binnen gebraght, weynighe het sijnde ontkomen. Het was droevig om te sien, dat alle de gevangens weder naeckt uytgeschut wierden binnengebraght. Den Gouverneur belaste aen de soldaten, de borgers, die sich rontsom ende dicht bij de gevangenen vervoegden, om uyt deselve het gepasseerde in de rescontre te verstaen, te despouilleren, ende met stocken daer vandaen te slaen, waerdoor verscheyde van haer mantels ende hoeden wierden berooft.

- 12. Is door de Fransche het huys t' Amerongen in brand gestoken; men seyd den Intendant de brandschatting van hetselve aen de vrou van Amerongen hadde verlaten voor 3000 gulden, maer dat die maer 2000 wilde geven, ende dat de boeren t' Amerongen 5000 gulden presenteerden te geven, so als de Fransche quamen om het huys te verbranden, doch dat die hadden geseyd het buyten haer was sulx aentenemen.

- 13. Isser een revue gedaen ende op de principaelste plaetsen geschiet.

[p. 91]

Den Drost Hoeuft is geaccordeert op 15,000 gulden: de picken ende houwelen waren al in sijn huys gebraght, om hetselve af te breecken, indien hij niet hadde geresolveert tot accoord.

- 15. Is op de Neude opgehangen een persoon, geboortig uyt het land du Vaux, dicht bij Geneve, gediend hebbende Capitein Aertssen, verlooft geweest sijnde aen een dochter van een Fransche cramer tot Aernhem, van waer herwaerts was gekomen; hij was beschuldight een debaucheerder van twee Switsers te sijn, dat hij deselve aengeraden hadde in 's Princen dienst haer te begeven, doch hij heeft het gedurigh ontkent, ende is daerop gestorven.

Tot van Loy hebben sij, uyt pretext van na de meubilen van Tout-Sainct te soeken, een camer die toegemetselt was, opgeslagen, ende aldaer al de verborgene goederen uytgehaelt, niettegenstaende van Loy verklaerde de meubilen te sijn van de Heer van Wulven, den Adv^t. de Heus, van Vollenhoven ende de sijne.

- 16. De Heer Staten, Zomeren ende de Heer van der Aa sijn de stad ontweecken.

- 17. Gelijk ook de Secretaris Luchtenburgh.

Op gister avond sijn hier binnen gebracht twee personen van Naerden, werdende beschuldight met den Prince van Oranje te hebben gecorrespondeert, om die stad in sijn handen te leveren.

- 18. De Heer van Dijkveld haer Ed. Mog. gerapporteert, dat door een Edelman wegens den Intendant was begroet, ende in bedenken gegeven, of haer Ed. Mog. niet goed vinden souden, dat men de vacerende Raedsheerampten soude vergeven, ook op wat forme; hetwelke de respective leden aengenomen hebben, ider in de haren te sullen refereren.

Haer Ed. Mog. hebben, om den Intendant te versoeken, dat de gaten in den Leckendijk mochten werden gestopt, gecommitteert de Heeren van Dijkveld, van Sandenburg ende van Stoetwegen.

[p. 92]

Den ontfanger de Leuw absenteert, althans is latiterende.

- 19. De Heer Schade is naer Holland vertrocken, so als men seyd met paspoort.

- 20. De Heer van Duckenborgh is met den Intendant geaccordeert op 5000 gulden, voor de 18000.

Den Intendant is naer Gelderland vertrocken.

- 21. De schepen Veldhuysen in faveur van Jo^r. Kricx, die voor een soons ende twee dochters absentie op 18000 gulden aengesproken wert, bij mons^r. de Monceaux¹⁾ haere documenten vertonende, waerbij sij betoond, dat haer dochters ende soons goederen gelegen sijn onder het gebiet van de Staten-Generael, welke bewijsen, niettegenstaende mons^r. de Monceaux op deselve niet wist te seggen, niets opereerden, maer bequam de Heer Veldhuysen tot antwoort, dat sij varen soude als de rest, want sij rijk sijnde het koste betalen.

- 22. Alle dagen werden vast taxatien uytgesonden tot laste van de absenten aen de naeste vrienden. Den Procureur-Generael Wesel isser een toegesonden tot laste van Procureur de Wijs, eygenaer van 't huys bij van Wesel bewoont werdende.

Jo^r. Croesen is toegesonden een billet, waerbij haer wert geordonneert te betalen 100 rijxdalers aen mons^r. Monclair, Commissaire van de haver, t' haren huyse gelogeert, dewelke hij aen den Intendant geklaeght heeft, te sijn hem ontstolen uyt de kasse, de diefte wijtende op imand van de domestiken van Jo^r. Croesen, die daerover tot de doot van alteratie verswakt is.

- 23. De respective eygenaers van de meubilen tot van Loy bevonden, gelijk boven verhaelt is, konnende deselve niet recouvreren, niettegenstaende de Fransche overtuyght sijn, dat sij daer eygenaers van sijn, ende tot redemptie van deselve presenteren 3000 gulden: de Fransche willen niet minder hebben als 3500 gulden.

1) De naam van den, in deze aanteekeningen, meermaal voorkomenden Commis de Monceaux was, volgens eene origineele kwitantie, in de: Resolutien enz. (prov. archief) bewaard, Dumonceau.

[p. 93]

- 25. Jo^r. Croesen bedreyght sijnde door mons^r. de Monceaux dat indien het vermiste geld niet goed en maekte aen mons^r. Monclair, haer huys met guarnisoen van 6 soldaten soude werden beswaert, waerom met Monclair door de Heer van 's Gravesloot is geaccordeert op 80 gulden, die sij hem heeft gegeven; Monclair seyde, dat hij geen 100 rijxdalers miste, gelijk eerst meynde, maer 130 gulden.

Des avonts sijn 9 personen, op een na alle Fransche, gekomen ten huyse van van Odijk, wijnkoper bij de Backerbrug, quansuys vragende twee van haer of de Switsersche Venrich, aldaer gelogeert, t' huys was, ende de deure bij de vrouw van den huyse geopent sijnde, sijn d' andere 7 daer voorts mede ingedrongen, ende de voordeur terstont na haer toesluytende, sijn alle naer binnen gegaen met den degen in de hand. De Venrich was ondertusschen van boven gekomen, op het gerucht; dien sij de pistool strax op de borst stelden, doch de steen ketste door de directie Godes; waerom de luyden van den huyse overmeestert sijnde, moesten op haer begeren haer geld, dat sij in huys hadden overgeven, bestaende tusschen de 6 ende 700 gulden, ende doordien de vrouw enig misbaer hierover maekte, wiert sij met den degen sodanig gequetst, dat terstont doot bloeyde: ook de meyght seer gewont.

- 26. Des morgens heeft den Gouverneur, dit feyt seer hooch opnemende, het gansche guarnisoen doen in de wapenen komen, ende liet den Switserschen Venrich, de man van de vermoorde vrouw, ende de meygt door alle gelederen gaen, om indien sij imand van deselve mochten kennen onder de soldaten daer aen plichtig, die aen te wijsen, waerdoor door de Venrich voornoemt een aide-lieutenant wiert aengetast, die het feyt voorts bekennende, terstond wiert weggeleyd. d'Absenten onder de militie wierden alle aengeteykent ende ondersocht waer sij de voorleden nacht hadden geweest; de poorten bleven den ganschen dagh toe. Ondertusschen heeft men vernomen dat 2 laquayen van de comte du Sault, ende een van den Hartog, daeraen handdadig sijn geweest, nevens enen du Val, een

[p. 94]

uytdraegsterssoon bij de Weerdpoort, voor desen ook laquay bij den Hartog sijnde geweest; welke twee laetsten voorts den volgende nacht sijn bekomen, gelijk ook noch twee andere, over de stadsmuur willende nederklimmen om sich te salveren. Des nanoens is door publicatie van het stadhuys aen de borgerye, ende met de tromme aen de soldaten bekend gemaekt, dat die een van de complicen van het verhaelde feyt wist aen te brengen, al was hij selfs mede een van deselve, voor ider sal geniten 100 rijxdalers.

Den Capitein Floris Uyttenbogaert is des avonts omtrent elf uren gekomen met 30 man aen de Meertensdijk op het goed van den Heer Gerobulus, aldaer een jongen die op de waght stont swaerlijk wondende, ook op den ordinaris wacht van de boeren sich in het bakhuys onthoudende, aenvallende, waervan een dood schoten, plonderden voorts het huys ende namen den boer, ook de sauveguarde van de Franschen mede naer het huys t'Abcoude; Uyttenbogaert geeft voor, door dit heldenstuk te willen revengeren de schade van het afhacken van de bomen op sijn moeders hofsteden aldaer. Oostveen sal de sauveguarde moeten lossen, tot welke kosten sijn, Uyttenbogaerts, moeder voor 3 hofsteden sal moeten gelden.

- 27. Alle de schouten van de gebuurten in de stad bij den Gouverneur des morgens ten 6 uren sijnde ontboden, is haer ider een sergeant of een soldaet toegevoeght, om in alle de huysen van haer buurt ondersoeking na de verhaelde handdadigen te doen.

Van den stadhuyse is al weder gepubliceert, dat de terwe niet hoger sal mogen werden verkoft als 10 gulden, de rogghe 6 gulden, ende de boekweyt 5 gulden: de coornkopers sullen de terwe niet duurder mogen inkopen als voor 9 gulden, ende soo voorts d' andre granen naar advenant.

Des naernoens is met trommeslag uyt ordre van den Gouverneur genotificeert, dat geen soldaten des avonds naer het slaen van de retraicte, buyten die van de wacht, sich op straet sullen laten vinden op pene van de galge.

[p. 95]

- 28. De meubilen tot van Loy gevonden, sijn geredimeert voor 3500 gulden, doch sijn porcelein was hij quyt; waerin de Heer van Wulven 1500, van Loy 1500, de Adv^t. de Heus 400, ende de weduwe van Waveren 100 gulden sullen geven.

Martij

1. Is de schuyt van Breukelen, herwaerts aenkomende, door 13 van 's Princen volk, die haer bij de hofstede Otterspoor genaemt, onthielden, aengetast met in deselve te schieten, waerdoor een Franschman ende twee boeren wierden ter neder gelegd, ook de schipperskneght swaerlijk gewond.

Des naernoens sijn alhier de vier handdadigen aen dat enorme feyt aen van Odijk gepleegt, gelijk boven verhaelt is, met de dood gestraft, één gerabraekt levendig ende 3 gehangen, twee hoeren, daer sij het geroofde hadden gebracht, wierden mede gegeesselt.

- 4. Is alle borgers aengeseght uyt ordre van de Vroedschap, dat ider de granen, die hij boven de 10 mudden bij sich heeft, sal aenbrengen op de boeten van.....................¹⁾.

Den Apothecaris Boevius de boeken ende enige meubilen van een student bij hem hebbende gewoont, t' sijnen huyse beslagen houdende, is als deselve goederen verswegen hebbende, beboet op...............................................................

- 5. Jo^r. van de Weerd enighe meubilen van Jo^r. van Hogenhuysen bij haer hebbende, gelijk ook mons^r. Sourin²⁾, walsche Predicant, sijn niettegenstaende sij deselve hadden aengebraght, d' eerste afgeeyst ter oorsaeke voorz. 400 gulden, ende mons^r. Sourin 180 gulden, sijnde de waerdije van de goederen, waervoor sij deselve vrijelijk naer Holland sullen vermogen te senden.

Met particuliren sullen geen brieven meer mogen versonden worden, op boeten van 25 gulden so voor den medegever, als medenemer.

1) 150 rijksdaalders. Zie Ontroerd Nederl., II, 159.

2) Saurin.

[p. 96]

Ondertusschen verstaet men dat den Commandant op het huys t' Abcoude de Ceulsche post van Amsterdam, herwaerts komende, heeft aengehouden, hetwelke de Fransche met recht seer qualijk nemen.

- 7. Is de ruyterije hier ontrent leggende, sterk ontrent 400 paerden hier binnen gekomen ende gemonstert. Ontrent 600 man te voet sijn met schuyten ende schepen uytgemarcheert, so als men voorgeeft naer Benschop, om te voerageren.

- 8. Den Intendant heeft haer Ed. Mog. voorgehouden, als dat hij in der daed onse groote ongelegenheyt beclagende, tot sijn leedwesen haer moest openbaren d'ordres die hij van 't Hof hadde, te weten dat haer Ed. Mog. moesten resolveren op te brenghen een somme gelds, haer voort de keur gevende of selfs die penningen over de gemeente over te slaen, of hem aen te wijsen, waerop hij deselve soude kunnen vinden; hij soude haer termijn van 2, 3, a 4 maenden vergunnen. Hij seyde ook dat bevonden hadde, de laetste taux seer moeijelijk was door sijn commisen ingevordert geweest, dat die hetselve aen andere hadden bevolen, ende dese weder aen soldaten, waerdoor het was gebeurt, dat de luyden door fripons waren aengetast geweest.

- 9. Sijn de stadspoorten den ganschen dag gesloten gebleven, uyt wat insichten weet men niet.

- 10. De stadspoorten bleven ook desen dagh toe.

De vroedschap heeft uyt de borgerije gekosen 24 personen: uyt die van de gereformeerde religie 8, te weten Henr. Quint, Barth. de Gruyter, Muntm^r. Gerobulus, Herm. v. Ewijk, Alb. van Benthem, Cornelis van Rijneveld, Corn. van Veldhuysen ende de Domh^r. Wijk. Uyt de Paepsche 7 personen, als de Heer van Veldhuysen, de Ridder van Groenesteyn, Domheer Junius, Adv^t. de Wijs, Stalpert van der Wielen, Adv^t. Gessel ende den Adv^t. Wijckersloot. Uyt de Remonstranten 4 personen, te weten de Heer van 's Gravesloot, den Do^r. Wassenaer, den Apoth. Overmeer ende den Apoth. van Zijl. Uyt de

[p. 97]

Mennoniten 3, Jan Andriesz., Abram Verbeek ende Eppenhorst; mitsgaders uyt de Luytersche 2 personen, door den Predicant uyt hare bescheydenste te nomineren.

- 11. Dese 24 gekosene uyt de borgerye souden de Gecommitteerden ter beschrijvinghe dinen van advis, of men de gepetitioneerde nieuwe schattinghe door de Fransche selfs soude laten vinden, gelijk sij nu laestelijk gedaen, ende daer men sich so qualijck bij bevonden hadde, dan of men de penningen daertoe nodig selfs soude omslaen onder de gemeente, even als de Heeren van Amersfoort nu jongxst gedaen hadden met de tauxe van haer stad. Indien ja, of men de borgerye niet onder 6 classen, ider naer sijn middelen soude verdelen, ende dat om dese verdelinghe te maken, het getal van de bovengenoemde 24 personen soude werden gebraght op 14; 4 gereformeerden, 4 papisten, 2 remonstranten, 2 mennoniten ende 2 luyterschen: dit is op den 11 Martii met d'eerste sessie so verre gebracht.

Men heeft na nauw ondersoek bevonden datter van weyt ende rogge in de stad noch voor een jaer provisie genoeg is.

De poorten van de stad sijn eerst dese middag geopent.

Ten huyse van maseur de Beer is gesonden een billet geteykent bij Robbert, inhoudende een taxatie van haer afwesen sedert 1^o October, tot 50 gulden daeghs: doch sij is met paspoort van hier eerst vertrocken den 2 December 72.

De Heer Hoeuft is in het tuchthuys geconfineert, ende 1000 rijxdalers verhooght sijn rantsoen van 15000 gulden, omdat niet betaelt heeft op sijn tijd: sij dreygen hem weder te sullen stellen op de 24000 gulden, indien niet terstont betaelt.

De Franschen hebben heden af beginnen te meten ende te baeken haere geconcipieerde castelen, ende vooreerst dat op het Vreeburgh.

- 12. d'Oude poort van het casteel Vredenborg opengemaeckt ende daerdoor de steen aengekroyen: ook tot dien einde afgebroken een huys onder de wal, ende een gedeelte van de muur van den hof van Jo^r. van Deuren.

[p. 98]

Van de toorn van Amersfoort sijn in de Zuyderzee, ontrent d'Eem, bij de 200 seylen gesien; men gelooft dat sij alle met militie vervult sijn, sij namen haren cours naer het noordoosten, men gelooft naar Vriesland. Dat dit bij de Franschen geapprehendeert wert, blijkt doordien hare ruyterye van Woerden heden van hier naar boven is gemarcheert, werdende haere bagage haer te scheep nagebracht; de ruyterije alhier is haer derwaerts mede gevolght.

Bij de gecorene uyt de borgerye sijn noch toegevoeght, Gereformeerden, Brink, de Witt ende Schadenbroek; uyt de Luytersche, Wijnbron, Siper, Fred. Kint ende Willem van den Broek; uyt de Mennoniten, gesurrogeert Johan Terwe, ende Roomsche, Adv^t. Baerle.

- 13. Uyt alle de bovengenoemde personen is een minder getal gemaekt van 14 personen, te weten 4 Gereformeerden, Herm. v. Ewijk, Aelb. v. Benthem, van den Brink ende van Aken; 4 Roomschen, Junius, Wijckersloot, Veldhuysen ende Gessel; Remonstranten 2, Wassenaer ende de Goyer; Mennoniten 2, Abram Verbeek ende Jan Andriesz., Luytersche mede 2, Syper ende Kint. Dese 14 personen sullen de borgerye in classes divideren, volgens dewelke de taxatie sal geschieden.

Den Intendant begeert, dat haer Ed. Mog., of liever de stad van Utrecht¹⁾ terstont sal resolveren aengaende sijn geeyste somme van 50,000 rijxdaelers, over de maenden Januarius, Februarius, Martius ende Aprilis, also de stad van Amersfoort separatim is getaxeert voor deselve maenden op 30,000 guldens, of dat hij anders de taux eens so hoogh sal stellen.

Jo^r. van de Woerd betaelt de 400 gulden wegens de meubilen van Jo^r. van Hogenhuysen.

Van de Heer van Maerssenbroek is schrijvens gekomen, als soude de vreede in korte seeckerlijk voor handen sijn, ook ap-

1) Uit een rapport van den Heer van Dijkveld, bewaard in de Resol. enz. (prov. archief), is te zien dat de Staten te onregt zich hadden gevleid, dat die eisch, tot hen gebragt, de gansche provincie betrof.

[p. 99]

parentie, beter conditien te bedingen, als men het voorlede jaer wel soude hebben gedaen, dat God geve: de Prince van Conde soude in weynig tijts hier sijn.

Ondertusschen heeft men op het Vreeburg al 2 huysjens ende de tuynmuur van de hof van Jo^r. van Deuren beginnen af te breecken, tot haer te makene casteel etc.

- 14. Den Intendant heeft op versoek van de Gecommitteerden van de Staten belooft, sich in toekomende facielder te sullen laten vinden in reguard van de accoorden, voor de boeten van de absenten.

Een convoy van in de 60 van Woerden herwaerts komende, is door Princenvolk bij Harmelen aengetast, de Franschen hebben daer alles gelaten, sijnde in de 20 dood gebleven, ende 2 capiteynen ende 42 a 43 soldaten gevangen; van 't Princenvolk isser seer weynich gebleven: sij hebben de gevangens ende den buyt, daer onder 2 mandetjes met geld naer Oudewater gebracht.

Neef Jan van Hees die met een convoy, bestaende in 100 soldaten, 11 schuyten, 36,000 gulden aen contanten, voorts meel ende andere provisie naer Woerden was vertrocken, op welk convoy 's Princenvolk lagen ende pasten, geraekte, doordien deselve het convoy van Woerden aenkomende aentasteden, een uur later komende, noch daer door sonder enighe molestie.

Neef van Hees, gelijk voorschreven, daer so nabij hebbende geweest, verhaelde dat het Princenvolk sterk was 120 man, ende de Fransche 70; dat van de Fransche 3 capiteynen ende 2 lieutenants nevens 37 soldaten sijn gevangen, gelijk ook 7 soetelaers.

- 15. De Vroedschap heeft geresolveert haer selven ende de Stad in gedeelten te verdeelen, om alle borgers, so absent als present sijnde, ider naer sijn middelen in een van de classen te stellen, ten eynde daerna deselve te taxeren tot voldoeninghe van de petitie van den Intendant.

Alhier is tijdinghe gekomen dat de stad Ceulen tot de handelplaetse is vastgesteld; de Heere segene dat werk, ende geve

[p. 100]

ons een heylsame vrede, opdat wij eens van dese miserien mogen werden verlost. Dese tijdinge heeft de Fransche doen resolveren al het geborsten geschut te scheep naer boven te voeren, gelijk sij noch op desen dagh daertoe schepen hebben geprest, om deselve den Rhijn optevoeren so hoog sij souden konnen.

- 16. Den Intendant heeft de stad Utrecht van de 50,000 rijxdalers 7000 afslagh gegeven, doch dese somme moet voor 1^o May o.s. betaelt sijn, den 1^e termijn is gesteld 1^o April, den 2^e den 15^en ende den laetsten termijn ultima Aprilis.

- 17. Hebben de Franschen afgebroken het huys van den Procureur de Wijs in de Niustraet, niettegenstaende den Intendant bewesen wiert, dat op hetselve gevestight was 6000 gulden, ook dat het toebehoorde verre voor het grootste gedeelte onmundigen, die al 4 jaren hier uyt de stad hadden gewoont.

Enighe koopluyden van Frankfort hebben van den Intendant gekoft alle de meubilen in het huys van den Heer van de Haer, gebraght uyt verscheyde boedels, daer onder 5 bibliotequen, ook het huys ende alle de meubilen van de Heer van Heeswijk sijn schoonmoeder, ende de Heer van Rhijnhuysen.

Sij hebben nu uyt haer naem den Heer van Heeswijk aengeschreven in 8 daghen hier te komen, of sijn goederen voorschreven te redimeren; bij manquement souden sij anders sijn huys door de Franschen doen nederwerpen.

Het huys van de Raedsheer Karkraed, hetwelk bij de Fransche stond nedergeworpen te werden, is door den schilder Isselsteyn gekoft voor 1500 gulden.

Isselsteyn is naemaels uyt de koop gescheyden, also den Intendant hem het huys niet transporteren wilde.

De Vroedschaps-Gecommitteerden hebben nevens de gekosene uyt de borgerye, heden ende de twee volgende dagen besig geweest, om de classen van de borgers te maken, doch wierden de leden van de Staten ende Vroedschap bij haer niet aengehaelt, also de Heeren vermeynden, dat niet de borgers, maer sij haer selfs classis souden formeren.

[p. 101]

- 20. De Vroedschap oordelende dat sij seer qualijk malcanderen souden connen in classes verdelen, heeft hetselve te doen aenbevolen de 14 gekosene uyt de 28 van de borgerye, die hetselve hebben verricht. Sij seyden mondeling dat indien imant van de Heeren oordeelde, dat hij te hoog stond, dat imant van haer voor dien Heer soude betalen, ende sijn ampt terstond wel aenvaerden soude willen.

- 21. Is de gansche geformeerde lijste van de classes van alle de borgers de samentelijke 28 geëligeerde uyt de borgerye voorgehouden, ende haer afgevraeght, of sij ietwes daer tegens hadden.

Den apothecaris Overmeer is d' enigste geweest, die klaegde dat sijn soon te hoog stond, maer hij wiert wat doorgehaelt.

- 22. Is dese lijste gebraght ter vergaderinghe van de Vroedschap, ende des naernoens in die van haer Ed. Mog.; in weynich personen is enighe veranderingh gemaekt.

Heden is tijdinghe gekomen, dat de Heer van Reinswoude¹⁾ ende Beverning wegens Holland sijn gecommitteert tot de Vredehandeling te Ceulen, van Haren wegens Vriesland ende Gockinga wegens Groningen; dat Zeland noch imant nomineren soude²⁾.

Den Hartog van Luxemburg heeft een placcaet doen promulgeren ende affigeren, waerbij seer strictelijk verbied het afhouden van de bomen etc., breder als uyt den teneur van hetselve te lesen is.

- 23. 's Avonts ontrent 6 uren isser ten huyse van de Heer van Sandenburgh brand ontstaen, men bevond dat het boven onder het dak was, onder het stroy van beyde de bedsteden daer de kneghts slapen, dat vreemde gedachten cau-

1) Van Reede, heer van Renswoude: hij werd echter door den koning van Frankrijk niet geadmitteerd, als inwooner der provincie Utrecht, en dus zijn onderdaan. Wagenaar, XIV, p. 245.

2) Voor Zeeland werd benoemd Willem van Nassau, heer van Odijk; zie over hem onder anderen Kok: voce, Odijk; hij werd echter vervangen door Joan de Mauregnault. Wagenaar l.c.

[p. 102]

seerde; te meer dewijle het in 2 bedsteden was, ende de knechts alle dien dagh met de Heeren van Sandenburgh ende Carsbergen hadden buyten op Sandenburgh geweest. Dese gedachten ende suspitien wierden noch erger, doen men onder het bedstroy vierkolen ende swavelstok vond.

- 24. Des morgens is door de Heer van den Engh¹⁾ ende Gecommitteerden van 't gerecht informatie in loco genomen van de brand voorschreven, ende wiert alsdoen een meyt, daer men suspitie op had, door de Heer van den Engh in hechtenis medegenomen. De suspicie viel te meer op haer, doordien het coffer van de eene knecht was geforceert ende uyt hetselve enig geld gehaelt, ende dat sij geen raed wetende om hetselve weder te recht te brengen, de brand boven soude hebben gesticht, om het coffer dat bij de bedstede stond, daerdoor mede te verbranden, ende dat het ondersoek, van het ontsetten van 't koffer daermede uyt soude sijn, ende dienvolgende de suspitie, dat de dieverye bij haer weder mocht wesen begaen. Want ten huyse van de vrouw van Sandenburg al verscheyde dieveryen gepleeght waren, over de welke sij eerst gesuspicieert ende ook betight was, doch wist het met sterk lochenen ende sweren noch van de hand te wijsen; soo lange, tot dat sij door de Heer van Carsbergen, onder sijn ledekant verborgen leggende, terwijl sij in sijn lessenaer sijn goud daer uyt stal, op de daed betrapt wiert. Sij wiert in haer sak mede ondersocht, ende wiert daer houtskool ende swavelstok in bevonden.

Den Intendant heeft alle de meubilen van de onmundige kinderen van Edmond laten uyt het huys halen van Jo^r. Schot hare moeye, niettegenstaende sij noyt getaxeert of ingeroepen sijn geweest.

Tot Goris van Vollenhoven sijn de Fransche in huys gekomen om te soeken naer de meubilen van Tous-Sainct ende niets vindende, hebben sij verscheyde mueren doorgeslagen.

Desen dagh sijn enighe Gecommitteerden van de Staten de

1) Frederik Ruysch, heer van den Engh, was schout. Ms. Reg. lijst, Booth.

[p. 103]

gaten in de Leckendijk wesen besigtigen om deselve te doen stoppen, also haer hetselve van den Intendant gepermitteert is.

- 26. Hebben de Fransche beginnen te demolieren het huys van den Raedsheer Karkraed in de Ambachtstraet.

De meygd van de Heer van Zandenborgh heeft bekend, dat sij den brand met een kool, op een nat grau papier naer boven gedragen, in het stroy heeft gemaekt, ende hetselve in de vlamme met aenblasen gebraght, dat sij darom brand stighte, omdat sij de kneghtskoffer hebbende bestolen, sij het slot ontstelt bevond, so dat geen raed wist om hetselve weder te konnen sluyten, ende darom resolveerde, om het koffer met het een ende 't ander te doen verbranden, opdat haer diverye weder niet voor den dagh soude komen.

Desen dagh hebben de Fransche weder op niuw verscheyde taxatien uytgesonden aen de Heer Niepoort, de Borgemeester van der Voord, de Schepen Dinter, de Heer van Gravesloot ende meer andere.

Desen dagh ende gisteren sijn hier so veel muggen geweest als noch oyt bij menschen memorie; sij vlogen bij gansche swermen als wolkjens.

De Vroedschap gereguleerd de classen van haer corpus ende de borgerye, ende voorts geresolveert dat die op num^r. 1 staen sullen geven 250 gulden, n^o. 2, 120, n^o. 3, 90, n^o. 4, 50, n^o. 5, 30, n^o. 6, 15, n^o. 7, 6 gulden.

Het huys van den Col. Aquila is desen dagh door de Franschen in brand gestoken, hetwelke aen de Meertensdijk heeft gestaen.

- 27. De Fransche ingenieurs hebben weder op het Vreeburgh aen haer geconcipieerde casteel besig geweest met kielspitten ende aenrijden van saveraerde. Sij hadden sedert d'ingekomene tijdingen van vaststellinge van de handelinghe van vrede tot Ceulen, dit werk laten rusten; den Gouverneur Stoupa hadde geseyd bekommert te sijn dat Spagnen breecken soude ende met Engelant ende Holland Vrancrijk op het lijf mochte vallen.

[p. 104]

- 29. Is de meyght die het huys van de Heer van Zandenburgh hadde willen in brand steken, gelijk boven verhaelt is, aen een pael verworght, ende in eender stond met brandende stroy geblaekt; het licchaem is in een mik op het galgeveld gesteld: sij is gestorven met groot berou¹⁾.

- 30. Hebben haer Ed. Mog. gebesoigneert met hoeveel soms de 26 soldaten ende 6 sergeants, die gesteld sijn het platte land schoon te maken van stropers, sullen werden gegageert.

- 31. Is dat salaris of die soldye vastgestelt ende gearresteert op..................

1) Zij had, in mansklederen, 5 jaar voor ruiter en 10 jaar als kok gediend: Ontroerd Nederl., II, 260.

Aprilis

1. Sijn hier alle dragonders vandaen getrocken naer Campen; sij waren sterk 330 man schoon volk: de luyden buyten de Weerd waeren hier over niet bedroeft, als door deselve veel overlast hebbende geleden.

- 2. De Vroedschap vergaderd sijnde geweest om te sien hoe men best soude kunnen de klagten ende murmuratien van de gemeynte stillen met enige, die overgeslagen sijn, mede te taxeren, ende noch sommige van de hoochste noch hoger te stellen, heeft niet konnen accorderen, ende hebben sich de jonghste Heeren meest tegens d' outste aengesteld, met te sustineren dat de gekorene 14 uyt de 28 van de borgers, alle de leden van de Vroedschap op niuw souden tauxeren, daer d' outste Heeren oordeelden, dat sij van deselve niet meer wilden wesen getauxeert, als door haer sijnde beswaert geweest; dat sij niet kosten werden gedwongen sich t' onderwerpen de judicature eniger quaetwillige borgers. De jonghste Heeren, siende dat sij niet en kosten d' outste brengen datter omvraghe ende conclusie op geschiede, sijn opgestaen ende weghgegaen. d'Outste Heeren nu alleen gebleven sijnde, vresende voor meerder swarigheyd, die uyt dit confuys scheyden mocht volgen, waren voor de meeste part van opinie, dat de Vroedschap dien selven

[p. 105]

morgen weder bij een soude komen, om malkanderen te verstaen, gelijk noch op half twaelven geschiede; als wanneer eenpaerlijk wiert geresolveert, de besoigne van de taxatie van nieuws te resumeren, op den voet als voor desen, in 4 cameren, ten overstaen ende bijwesen van alle d' acht ende twintich uyt de borgerye, alsulx in ider camer 7 borgers; ende sommige van de hoochste in de taux staende met 3 classen ider van 30 gulden te mogen verhogen.

- 3. De 28 uyt de borgerye weder sijnde bijeen geroepen, ten eynde als boven, kosten met ende onder malkanderen selfs niet eens worden, persisterende bij haer geconcipieerde taux op de leden van de Regeringh gestelt, ende wilden die niet resumeren dan alleenlijk met deselve 14 alleenlijk besoignerende. Sommige presenteerden om in gevolghe van des Vroedschaps resolutie het werk t' entameren, andere sustineerden weder anders, so dat confuys sijn gescheyden.

- 4. De Vroedschap, de geeligeerde uyt de borgerye bedankt hebbende, is selver aen het werk getreden van het resumeren der lijste van de getaxeerde, ende heeft van haer selfs eerst begost sommige der leden 30, andere 60 ende weynige 90 gulden hoger stellende, men heeft ook beginnen te spreken van sonen ook te taxeren, die ampten hebben of gehad hebben.

Den Bisschop Neerkassel is wedergekomen uyt Vrancrijk, onder anderen medebrengende de tijdinge van de grote apparentie tot vreede; ook dat den Prince van Conde hier in 8 a 10 dagen soude wesen.

Op den avond is recht voor ons huys in de croywagen een naekt dood licchaem gevist, sijnde het hooft afgesneden, ende aen het lijf een sak met steenen gebonden.

- 5. Hebben haer Ed. Mog. om den Bisschop te verwelkommen, ende hem te vertonen de lijste van de getaxeerde borgers, gecommitteerd de Heeren van de Nyepoort, van Zandenburg ende Booth, ten eynde sijn Hoogweerde, de lijst geexamineert hebbende, in sijn predicatie sijn gemeynte, die seer qualijk van de taxatie spreekt, van deselve beter informere

[p. 106]

ende te vreden stelle. De Bisschop antwoorde dat hij dit werk de Heeren wel toevertroude, ende beloofde sijne predicatie daer henen te sullen dirigeren, om sijn gemeynte in ruste te houden.

De huysen van neef van Nellesteyn ende Martens gedestineert sijnde om den Prince van Conde in te logeren, is t' onsen huyse gekomen mons^r. la Planche om onse camers, ende sonderling onse keuken te besightigen, dewijle de keukekelders van de voornoemde huysen hen niet wel aenstonden; wij sijn hierom in grote bekommeringh.

- 6. De Heer van Cattendijk seyd een missive te hebben gekregen van Amsterdam, waerbij hem wert geadviseert, dat aldaer uyt Engeland tijdinghe was gekomen, als dat den Hartog van Buckingham ende den Lord Arlington waren vastgeset door ordre van 't Parlement, dat den Conink sijn juwelen al soude hebben gevlught, ook dat het Parlement al hadde bekomen pertinent bericht van 't verdragh tusschen Vrancrijk ende Engeland: wat van dese importante sake sij, sal men hier naer moeten sien¹⁾.

- 7. Op heden is in de sael ende keukens van het achterste huys van de Heer van Zandenburg preparatie gemaekt tot de kokerye voor de tafel van den Prins van Conde, in welke sael 8 fournuisen werden gemaekt; men sal ook de muur doorbreken tusschen de Heer Martens ende de Heer van Zandenburgh.

- 8. Den Intendant is met Comte du Sault ende andere principale officieren den Prince van Conde te gemoet gereden.

- 9. Den Hartog van Luxemburg ende andere sijn met de Heere Pietersz. naer 's Graveland vertrocken, men weet niet anders, als om sich te vermaken.

- 11. Den Hartog weder gekomen.

Op desen dag is een convoy van Woerden komende, sterk 50 man, door Princenvolk aengetast ontrent Harmelen; de

1) Onjuiste geruchten: Zie over het engelsch ministerie, onder den naam van Cabal in de geschiedenis bekend, en zijn val; Macaulay, hist of Engl. I, p. 212-223.

[p. 107]

Fransche namen de vlught, doch op 't geluyt van de kleyne stuckjens, die 's Princen volk voor op haer schuytjens hadden, is uyt Woerden 100 man uytgecommandeert, om de haren te seconderen, waerop 't Princenvolk weder is geretireert naer Oudewater; men weet niet datter van de Fransche meer sijn gebleven als 2 man ende een gequetst.

Desen selfden avond is hier uytgemarcheerd 200 man, de Weertpoort uyt, werwaerts sal men daerna verstaen.

- 12. Op de Neude gehangen een soldaet, die naer het slaen van de retraicte op straet is bevonden, hebbende een breekijser bij sich.

- 15. Den Hartog van Luxemburgh, den Gouverneur Stouppa ende veel andere Groten bij ons gekomen, om in ons huys te doen logeren den Marquis de la Valiere; den Hartog seyde, doen hij in het achtersalet was, ‘dit en is geen huys om sulken Heer te logeren’, welk oordeel ons niet qualijk beviel.

De Heer van Heeswijk wil sijn accoord, op 13000 gulden gesloten, niet houden, ende ratificeeren hetgene Jof^r. du Bois voor hem daerin heeft gedaen, waerom den Intendant seer t' onvreden is.

- 16. Hebben wij tot onsent gekregen mons^r. Derikoure¹⁾, premier Maistre-d'hostel du Prince de Conde, met 2 valets de chambre.

- 18. Is het regiment Gascons hier uyt gemarcheert naer Woerden, om daer guarnisoen te houden.

- 19. Is het gansche guarnisoen in wapenen geweest ende een revue geschiet.

- 20. Is hier weder aengekomen van Woerden het regiment van Picardiën, hetwelke in de plaetse van de Gascons buyten Tollesteeg ende Catrijnen is geleght.

Tot Jof^r. Schot over ons huys sijn al de meubilen weder gekomen, also het accoord is gemaeckt; doch daer is van deselve seer veel wegh.

1) De Recourt; over welk geslacht men zie: Moreri, in voce.

[p. 108]

- 21. Is den Prince van Conde met Duc d'Anguin hier gekomen; al het canon wiert tot drie reysen toe afgeblasen, ende het guarnisoen marcheerde voorbij het logement van Sijn Hoocheyd: het wiert getelt over de 8000 sterk.

- 22. De Heer van Dijkveld seer geharangueert ter vergaderinghe van haer Ed. Mog. over enige brieven ende papieren, noch sijnde onder den boedel van de Heer van Heeswijk.

- 25. Is den Prince van Conde tot Naerden geweest met de Hartogen d'Anguin ende Luxemburg.

- 26. Is het regiment van Champagne hier uytgemarcheert.

Ook drie compagnien Switsers van het Sallische Regiment hier door naer Woerden gemarcheerd.

- 27. Noch 2 Compagnien van hetselve Regiment derwaerts hier doorgemarcheert.

De Staten hebben doen publiceren, dat ider binnen 2 dagen uytterlijk soude hebben op te brengen sijn taux, daer hij bij haer Ed. Mog. is opgesteld, om daer uyt te vinden de somme van penningen met den Intendant versproken, op pene van als een restant de Fransche te werden overgelevert.

- 28. Sijn hier weder 2 compagnien Switsers door naer Woerden gemarcheert.

- 29. Duc d'Anguin in onsen hof geweest, om onse flora ende canarivogeltjes te besigtigen. Sijn Hoocheyd was vergeselschapt met 14 a 16 van de principaelste van 's Coninx troupen.

Op den avond sijn hier uyt ontrent 2000 man naer den Hinderdam gemarcheert, gecommandeert door Mons^r. Tellier. Sij waren gekomen tot aen het laetste huys van Nichtevecht, alwaer een uytlegger haer met negen canonschoten met schroot so bejegende, datter verscheyde op de plaetse bleven. Het gansche corps keerde daerop terstont weder, sonder een eenighe schoot te hebben gedaen.

- 30. Dese troupes weder gekomen met de broek op het hooft.

Majus

1. Hier binnen gekomen van Harderwijk, dat gede-

[p. 109]

manteleert is, het regiment van Castelnault, nu het Bourbonois genaemt.

Het regiment van Navarre vertrocken naer Tiel.

Men heeft desen dagh sterk horen canonneren, hetwelk men namaels verstaen heeft tot Gorcum geweest te sijn ter eeren van de Sweetsche Ambassadeurs¹⁾ ende den Prins van Oranje, die aldaer waren ende vertrocken.

Des naernoens is een detachement van 800 a 1000 man de weg op naer Woerden gemarcheert, om op alle dorpen daer ontrent geleght te werden tot securiteyt van Duc d'Anguin.

- 3. Is Duc d'Anguin des morgens naer Woerden gereden, vergeselschapt van Duc de Luxemburgh ende andere grooten, ende des avonts weder gekeert. Het regiment de marine van Woerden gekomen.

- 4. Duc d'Anguin laten weten, dat sijn Hoocheyd dien avond in onse wees in de hof soude komen eeten, gelijk hetselve gedaen heeft, bij sich hebbende den Hartog van Luxemburgh, Comte de Sault, Marquis de la Valiere, Marquis de Bauflair²⁾ ende Comte de.........

- 5. Tijdinghe sijnde gekomen, dat een grote parthije volks van de Prince van Oranje was gekomen te Niwersluys, alwaer sich beschansten, is alhier uyt ider Fransche compagnie genomen 15 man, ende van de Switsers over de 600, ook in aller haest soveel volks ontboden uyt Amersfoort, Naerden, Woerden ende andere plaetsen als doenlijk, ende particulierlijk het regiment de Navarre. Ook ammonitie ende enige stucken canon bijeen hebbende, is dit detachement, ontrent 6000 sterk geschat, op de middag gemarcheert naer Breukelen. Ondertusschen tijdinghe komende, dat een groote parthye van 't Princenvolk ook stont te komen aen de Vaert, is derwaerts mede

1) Pieter Sparre en Eduard Ehrenstein, die als bemiddelaars tot den vreedehandel, na Frankrijk en Engeland te hebben bezocht, in 's Hage verslag kwamen doen van den gunstigen uitslag van hunne voorslagen. Wagenaar, XIV, 243.

2) De later beroemde maarschalk de Boufflers.

[p. 110]

een troupe Franschen gecommandeert geworden: dewijle nu d'apprehensie van enich desseyn van 't Princevolk op dese stad van de kant van de Vaert, ook de voortroupen der Franschen tot dicht onder de post van 't Princenvolk genadert waren aen Breukelen ende Niwersluys, die sij bevonden al in defentie gebracht te sijn, sijn de Switsers ende de gedetacheerde uyt de regimenten Bourbonnois ende Languedoc tegen seven uren des avonts weder binnen gekomen.

De Hartogen d' Anguin ende Luxemburgh sijn ontrent 5 uren des avonts weder binnen gekomen, ende ontrent 6 uren weder naer het leger vertrocken.

- 6. Sijn de 200 Switsers aldaer gebleven, van gelijk getal afgelost geworden.

- 7. Hebben 's Princen volk het huys van den Heer van den Broek, dat haer in de wege lag in brand gestoken, ende hebben enige Staetsche op de Fransche wachten aengevallen, het eerste corps des guardes vermeestert, doch vindende resistentie bij het twede, sijn terugge gemarcheert, 4 gequetsten achterlatende.

Beyde de Hartogen sijn op den avond binnen gekomen.

- 8. Het huys ter Aa verbrand, ook de hofstede van de van der Voorten¹⁾. Is een parthye van 't Princenvolk gekomen aen de Vaert, dewelke de Fransche, gesteld om de boeren te bewaren die het gat in den Leckendijk toestopten, aenvielen, op de vlucht brachten ende tot aen hare palissaden vervolgden.

- 9. Een parthye Franschen ende Switsers gecommandeert naer de Vaert tot versterkinghe van het guarnisoen aldaer.

De kopere schuytjens vervoert naer de Vaert.

Twee a 3 gequetsten van Breukelen hier gebracht.

1) Voortwijk; zij waren Amsterdamsche kooplieden, als te zien uit onder mij berustende mst. Dagelijkse aenteekeningen van de reis gedaen tot het besigtigen van de werken tot versterking van den IJsselstroom in April 1672, in gezelschap van P.(ieter) d (e) l.(a) C.(ourt).

[p. 111]

- 10. Is hier een goet aental geschuts gebracht van Doesburg dat gedemanteleert wert.

Ook weder varsch volk gegaen naer Breukelen, om d' andere aldaer sijnde aftelossen.

Wij bekomen tijdinghe dat monfrere geworden is commandeur op Loevesteyn, doch dat het excuseerd aen te nemen, doch naer seer instantelijk aenhouden het commando voor 2 a 3 dagen maer heeft aengenomen.

- 12. Jan Leendertsen van Hoorn uyt Zeland weder gekomen; hij bracht ons een missive mede van monfrere, dien hij op Loevesteyn gevonden hadde alwaer hij blijft commanderen.

- 13. Het regiment van Piemont uyt de stad in de Weerd gaen leggen, ende dat van Auvergne van daer weder hier binnen in de plaets komen leggen.

- 16. Naer Gorinchem vertogen.

- 20. Is Duc d'Anguin met een grooten hoop volk naer Muyderbergh gemarcheert, ende aldaer 3 doorsnijdingen gemaekt in de zeedijk, om het water van rontsom Muyden af te tappen: sij hebben daerom de sluysen buyten de Weerd toegetimmert, ook alle andere waterlosingen in de Vecht gestopt.

- 21. Ben ik van Gornichem vertrocken, ende also een leger onder het commando van mons^r. Magalotti naer Ameyde marcheerde, ben ik ontrent Vianen komende, door ordre van den Generael voornoemt aengehouden, ende ontrent 20 uren lang gearresteert gebleven, ter tijd toe bescheyt gekomen was van de Prince van Conde, wat men met mij soude doen; ende want hooggemelten Prince ordonneerde, dat men mij soude hebben t' ontslaen, also ider vryelijk tot Utrecht mochte komen, hij had een pas of niet, ben ik weder gerelaxeert. Dit leger onder mons^r. Magalotti heeft tegens de neutraliteyt van het land van Vianen de post tot Ameyde, door ordre van de Prince van Orange voor desen gedemolieert ende verlaten, uyt oorsake voorschreven, weder ingenomen ende gefortificeert; drie Staten-uytleggers trachteden met haer geschut het werken te beletten, doch te vergeefs, also de Franschen den dijk tusschen haer

[p. 112]

ende de uytleggers hadden: d' uytleggers sakten des morgens naer beneden want sij vernamen dat de Franschen 6 stucken canon beneden den dijk op de weert hadden geplant.

- 22. Is alhier op de paepsche wijse het sacrament omgedragen met alle gewoonlijke ceremonien; dit is hier in hondert jaren niet geschiet¹⁾.

Ik ben des naernoens weder tot Utrecht gekomen.

- 23. Sijn alhier 8 schepen met ammonitie van oorlog gekomen.

Den Prins van Conde reed desen avond weder uyt wandelen, naerdat nu juist 4 weecken sijn camer had gehouden.

- 24. Duc de Vendosme hier gekomen met een gevolg van over de 100 personen.

- 25. Is de Hartogin van Mekelenburgh hier gekomen, ende met het eenmael afbranden van het canon gerecipieert; den Prins van Conde liet sich op een stoel dragen, om haer te verwelkommen.

- 26. Hier gebracht 4 gevangens van 't Princenvolk, door de dragonders bij Meerkerk achterhaelt.

- 27. Heeft den Prince van Conde door Duc d'Anguin t' onsen huyse laten tracteren op een seer kostelijk maal de Hartogin van Mekelenburgh: aen tafel saten boven de 2 hooggemelte personagien, den Hartog van Luxemborgh, Comte de Tallard, Marquis de la Valiere ende de Comte de Priaul.

- 28. Des nachts is een parthije van het Princenvolk, onder het commando van capitain Molk, gekomen tot Westbroek, om aldaer te overvallen de 50 Franschen tot guarnisoen dienende van over de 400 karpaerden, die aldaer om te grasen waren. Het gevecht duurde ontrent een quartier uurs, het Princenvolk is doen weder voortgetrocken, achterlatende een doden Venrich ende een gequetst soldaet, doch sij hebben

1) De beschrijving der processie is te vinden in Ontroerd Nederl., II, p. 266.

[p. 113]

niet één kar-paerd bekomen: van de Fransche sijnder gebleven 4 soldaten ende 8 gequetst.

- 29. Desen morgen veel meer als d'andere morgens seer sterk tot Muyden ende Niwersluys met canon horen schieten.

Den Prince van Conde is met de Hartogen d'Anguin ende Luxemborg, ook den Intendant ende andere meer naer Breukelen vertrocken, ende tegen den avond wedergekomen.

- 30. Is tijdinghe gekomen, dat Mastricht door 's Coninx leger is berend geworden sedert 4 dagen.

- 31. Dominus Dop van Rotterdam gekomen sijnde, ende van daer gescheyden op gister morgen ten 9 uren, als wanneer aldaer tijdinghe quam uyt de vloot, als dat de victorie was gebleven bij d'Hollanders, die d'Engelsche ende Fransche vloot voorts waren vervolgende, ende soude van de eerste al 13 ende van de andere al 7 schepen alsdoen hebben geruineert gehad.

Junius

4. Den Prince van Conde met de Ducs de Anguin, Vendosme ende Luxemburg, ende andere groten naer Ameyde vertrocken, om het leger onder Mons^r. Magalotti te besichtigen, doch is tegens den avond weder binnen gekomen.

- 7. M^r. Goris Ralingh, gekomen van Rotterdam, van daer gegaen des morgens vroeg, relateert dat aldaer tijdinghe was gekomen van dat de vloten weder aen malkanderen waren geweest op den 4^e, ende dat de victorie volkomen was gebleven aen de Hollandsche vloot; dat d' Engelsche de haven van Solbay ende de Fransche het Canael in waren ingejaegt. Jan van Vollenhoven relateert weder, dat op voorleden vrijdag den 6^e, 's middaeghs was gegaen van Rotterdam, dat alsdoen een galliot uyt de vloot quam, medebrengende dat op dien morgen seer vroeg, den 6^e voorss., doen hij uyt de vloot vertrok, deselve onder seyl ging, hebbende de vijands vloot in 't gesicht; maer dat in het herwaerts komen noch geen schieten hadde gehoort: de waerheyd van dese contrarie tijdingen hiernaer.

- 8. Den Prince van Conde met alle de groten naer Amersfoort vertrocken, van waer des avonts is weder gekomen.

[p. 114]

- 9. Isser een compagnie Fransche guardes van Amersfoort gekomen, ende een compagnie Switsersche guardes van Wijck, om alhier de wacht te hebben voor het logement van den Prins van Conde, hetwelke sedert alle dagen met aflossen door andere compagnien, van de voorschreve plaetsen herwaerts komende, is gecontinueerd.

- 12. Het regiment van Piemont naer het leger bij Vianen vertrokken: van hetselve waren in eene pont om over te varen gegaen over de 300 soldaten teffens, waerdoor de pont overladen sijnde, seer schielijk overlanghs midden door scheurde; de pont lag nog aen de trap vast, sonder dat hadder qualijk een afgekomen, maer nu verdronken der maer 5 af.

- 14. Is tijdinghe gekomen, dat de Hollandsche vloot voor de Teems leght, sijnde de Engelsche ende Fransche de rivier opgelopen.

- 21. Ben ik naer Holland vertrocken.

- 22. Is hier de tijdinge gekomen van het overgaen van Maestricht, ende bij de Franschen daer over des avonts geviert.

- 28. Ben ik uyt den Haghe naer Gorcum vertrocken.

Julius

2. Sijn de Franschen van de Muyderberg opgebroken ende naer de guarnisoenen vertrocken. Die van Ameyde hetselve begost te doen, waerdoor onse stad met volk overladen is geworden.

Den Adv^t. Ewijk secretaris van de Staten geworden.

- 4. Is de secretaris van de Poll begraven.

- 5. Den Prince van Conde met duc d'Anguin van hier naer het Fransche leger, in de Meyerye van den Bosch gecampeert leggende, vertrocken.

- 6. Ben ik weder uyt Holland gekomen.

- 22. Is hier al het Fransche voetvolk gemonstert.

- 13. Al de sauveguardes opontboden op pene van de galg.

- 14. Al de Switsers gemonstert. Ook de ruyterye in dese Provintie leggende, ende is deselve sterk bevonden 42 cornetten, ende over de 2000 ruyters.

[p. 115]

- 15. Een placcaet van de Hertogh van Luxemburgh gepubliceert, waerbij alle officieren ende soldaten wert gelast haer te laten genoegen met simpele inquartiring met bed ende toebehoren, ende niet meer.

Het regiment Bourbonnois vertrocken, ende dat van la Reine weder in de plaets gekomen.

- 17. Is tijdinge gekomen dat de Heeren Foeyt, van Beek ende Steenbergen, de secretaris Becker ende den subs^t. schout Verburg, naer Holland willende, tot Oudewater op gister sijn gearresteert.

Des naernoens quam ook tijdinghe dat de Heer van Kersbergen, de Domheeren Both ende Uyttewael, mitsgaders de jonge Houwert, de tienden in het land van Buren wesende verpachten, door een parthye van 's Princen volk sijn gevangen bekomen, ende tot Gorichem binnen gebracht.

- 23. Sijn dese Domheeren weder gerelaxeert ende hier gekomen.

Neef van Wijckersloot van Nantes hier gekomen.

- 31. Is van hier onder den marquis de Melleray een parthye van ontrent 2000, so te voet als te paerd, uytgegaen, ende gaen leggen achter de Meertensdijk.

De Heeren van Beverning ende van Haren weder naer Ceulen vertrocken.

Augusti

1. Sijn de kopere schuytjens weggevoert. Men heeft desen dag ende ook den volgende seer hooren schieten met grof canon.

- 3. Den Gouverneur met sijn lieutenant sijn vrouw laten halen.

- 5. Haer Ed. Mog. hebben den Intendant wesen brengen de somme van 6000 rijxdalers, op hope dat sij daer mede sijn eysch sullen voldoen.

- 6. De gevangens gerelaxeert, ende weder naer Gorichem gemarcheert; 4 uyt haer waren van de compagnie van Monfrere.

De Heere van Beek is tot Oudewater ook gerelaxeert, doch sitten d' andere Heeren noch.

[p. 116]

- 11. Des avonts, de kneght van de Heer Piterson gekomen uyt Eemland, alwaer hoy gehaelt hadde, verhaelt dat aldaer seer sterk hadde horen canonneren, ende dat van ider daer geoordeelt wiert, dat het treffen van de vloot was; sij hadden geremarqeert, dat het schieten hoe langer hoe sachter hadden gehoort; de Franschen seyden hetselve niet sonder bekommering voor haer vloote. Passagiers uyt Holland verhaelden dat op de gegevene seynschoten tot Amsterdam des morgens ten 9 uren, gelijk gansch Holland door, terstond alle de klocken hadden geluyd, ende het volk sich overal naer de kerken hadde begeven, om God den Heer vieriglijk voor de vloot te bidden: op dese morgen is tot Amsterdam aen de armen in het sakjen gegeven over de 12000 gulden.

Is bij de Vroedschap gemaekt ende gepubliceert een provisionele ordre op den torf.

Den Major Stouppa seyde de Borgemeesters aen, uyt de naem van den Gouverneur, dat indien niet terstond tapijten verschaften voor een behangsel van een kamer ten huyse van de muntmeester Gerobulus, voor den marquis de la Freselliere, Generael van de artillerye, dat ordre hadde beyde de H.H. Borgemeesteren in een gat te smijten. Een vreemde tael!

- 12. Haer Ed. Mog. des morgens vergaderende, bevonden dat de tapijten van hare vergaderplaets waren door de Franschen weggehaelt, quansuys voor de marquis de la Freselliere.

Desen avond quam tijdinge, dat den Admirael de Ruyter aen sijn vrouw hadde geschreven, dat hij noch gesond was ende de vijand voorts vervolgde.

- 13. Hebben passagiers uyt Holland hier gebraght gedrukte missiven van de Heeren de Ruyter, Tromp ende andere zeehelden, waerbij adviseren, dat ontrent 1 uur des middaghs de Witte Vlag eerst was aen het deynssen geraekt, ende een uur daerna ook de Rode Vlag, maer dat het de Blaeuwe Vlag langhst tegen hadde gehouden, die namaels tot op 6 a 7 schepen soude sijn geruineert etc. Van de Engelschen was onder

[p. 117]

meer andere officiers gebleven de Lieutenant-Admirael Sprag, wiens dood seer wiert beklaegt: sijn schip heeft men namaels verstaen, dat gesoncken is¹⁾.

- 14. De Franschen hebben des avonts geviert St. Louis-avond, met 3 mael losbranden van 44 stucken canon, ende alle de musquettiers van het garnisoen, deselve hebbende rontsom op de wallen gerengeert.

- 17. Den Hartog van Luxemburg is hier van daen opgetrocken, men seyd naer de Betuwe, ende dat medegenomen soude hebben 4 stucken geschut, ende 6000 man, doch weynich van dit garnisoen.

- 18. Waren 's Princen volk tot Breukelen geweest, waerom hier van daen ontrent 1000 musquettiers uytgingen: doch dewijle sij ontrent Zuylen gekomen sijnde, verstonden dat haer vijand al vertrocken was, sijn sij op een veld aldaer neder gaen leggen, ende tegen den avond weder hier gekomen.

- 19. Op de tijding, dat den Prins van Oranje tusschen de 2 ende 300 schuyten tot Ouderkerk heeft leggen, ende andere ingekomen kondschap, vergaderden op St. Janskerkhof ontrent 3000 man, doch tegen den donkeren scheyden sij weder ider naer huys.

- 20. Is tijding gekomen uyt Holland, dat het met de vreede seer apparent, ja genoegsaem vast is; eenige ruyters hebben daerop haer hoy gepresenteert te verkopen. Dit was een Fransche tijdinge.

- 21. Is door ordre van den Prins van Orange, een grote menichte van schepen gekomen met soldaten, ende hebben aenstonts post gevat in de Loosdrecht. Het wayde desen dag seer vehement uytten Z.W., waerdoor dese schepen recht voor de wind hadden.

- 22. Den Hartog van Luxemborg met ontrent 1000 man derwaerts getogen om 's Princen volk daer van daen te slaen, doch, ontrent den Tolacker komende, verstonden dat sij aldaer

1) De slag voor Kijkduin.

[p. 118]

al vast begraven lagen, waerom tegen den avond ende ook ten deelen den volgenden nacht onverrichter saken wederom quamen. Vier compagnien Switsers gekomen van het regiment van Sallisch.

- 23. Neef van Wijckersloot weder naer Nantes vertrocken. Al de sauvegardes opontboden op pene van het leven.

- 24. Jan Leendertsz. van Hoorn, gekomen van ter Goude, verhaelt dat op gister morgen ontrent 6 uren, den Prins van Orange hadde ontmoet buyten ter Goude, geleydende ruim 6000 ruyters, nemende haren marsch naer de post te Loosdrecht; ook dat den secretaris Becker op gister is gerelaxeert uyt sijn arrest tot Oudewater, doch dat de Heeren Foeyt, Steenbergh ende den onderschout noch sitten. 's Princen volk heeft voorleden nacht de brandwacht van de Franschen over de 100 sterk, ten deelen dood geslagen, ende ten deelen gevangen mede gevoert.

Alhier sijn gekomen een regiment Engelsche ende een regiment Franschen (Vaisseaux), ook een regiment paerden van Comte de Melin; de Franschen maken staet, dat hier noch komen sullen ontrent 5000 man, die sij vermeynen te logeeren in de voorsteden: de luyden aldaer sijn gewaerschout haere beste meubilen binnen te brengen.

Alle metselaers ende timmerluyden sijn opontboden, om voor de Franschen te arbeyden: van de eersten sijnder niet meer als vier te vinden. Sij maken een fort aen den Vaertschen Rijn, recht over den Doorslagh; ook is de wegh naer de Blaauw-Capel op verscheyde plaetsen gepalissadeert ende geretrencheert.

- 25. Hier gekomen...... bataillons Franschen te voet, (de Sourches ende meer andre) ende...... esquadrons paerden.

Op den naernoen een troep van 100 ruyters van het Princenvolk, gevolght van een andere troep, gekomen sijnde aen den Tolakker, vluchte de Fransche brandwaght terstond van daer.

- 26. Een bataillon van Vaisseaux gemarcheert van Tollesteegh naer de Weert, om aldaer te gaen logeren.

[p. 119]

De ruyterye ontrent 5000 sterk, is gecampeert langens den Crommen Rhijn van de Stad tot aen Werkhoven, ende vorders. Dese ruyterye hebben eerst dese dorpen, ende namaels voorts d'andere daerontrent, gansch uytgeplondert ende geruineert.

De Franschen geven voor een leger te willen nederslaen tot Zeyst, ende dat wel 20000 sterk souden sijn; hier souden maer 6 bataillons in blijven etc. Dit is een voorslagh gebleven.

Den Hartog van Luxemburg reed des morgens ten negen uren derwaerts, vergeselschapt met veel van de principaelste officiren.

De wagen van Amersfoort herwaerts komende, is onderwegen, bij het goed van den Heer Weede, gespolieert, ende den ruyter tot convoy mederijdende, totter dood toe gequetst.

De sauvegarde van het huys ter Heyde is binnen komen lopen, seggende aldaer sich hadden vertoont ontrent 1200 van des Princen ruyters.

Den Gouverneur heeft de poorten van de stad ten 3 uren 's nanoens al doen sluyten.

Tijdinge gekomen, dat de ruyterye, gekomen van de Bisschop van Munster, doende is met Driebergen te plonderen.

- 27. Ende op heden het dorp van Houten: de huysluyden moesten met groot jammer aensien, dat hare meubilen, in de kerk gebragt, daer uyt gehaelt ende tot buyt gemaekt wierden.

Daerentegens komt tijdinge, dat den Prins van Oranje, die nu Naerden soude hebben belegert, aen sijn volk soude hebben gelast, van nimand van de huysluyden ten platten lande te beledigen, ook dat deselve nodight ider bij het sijne te verblijven, ende haer dingen waertenemen. Den predicant van Emmenes, van Rhijn, verhaelde mij namaels, dat in het begin van de belegering van Naerden, Emmenes gansch uytgeplondert wiert door de Spaenschen ende Coerlanders, ook beyde de kerken, daer sij haer goet hadden ingebraght, opgebroken ende gespolieert wierden.

De Fransche plonderden niet alleen het bovengenoemde dorp, (Houten) maer ook Schalkwijk seer jammerlijk, voorts alle de

[p. 120]

huysen daerontrent, voorgevende dat het volk van den Prins van Oranje het anders doen soude, aen dewelke sij niets wilden over laten blijven.

- 28. Den Hartog van Luxemborg des morgens uytgereden met 1500 paerden ende 500 voetvolk, om het leger van den Prins van Orange te recognosceren, doch keerde haest wederom, komende op de middagh weder binnen, ende sijn volk tegen den avond. Sij verhaelden, dat den Prins van Orange de stad van Naerden vast besloten hadde; sij brachten 6 Princenruyters gevangen binnen.

Den Hartog voornoemt soude op desen dagh een expressen aen den Coning hebben gesonden om hem van den toestand van dese Provintie te berichten.

- 29. Seer sterk horen canonneren, men gelooft aen de Niwersluys, also de wind Z.W. sijnde, het geluyd van het geschut van ende voor Naerden ons belet.

De Franschen halen veel van haer voerage uyt Amersfoort, ook packen d' officiers al haer bagage aldaer op, met meninge om die stad te verlaten als het nood vereyst; sij brengen alle het voorschreven hier.

De kopere schuytjes sijn in de nacht hier ook weder gebraght.

- 30. Hier een bataillon uyt Woerden gekomen, desgelijx een van Breukelen, alwaer sij haer uytterste werken slechten.

De Franschen geven af, dat op overmorgen met 5300 paerden ende 23 bataillons voetvolk de Prins van Orange voor Naerden willen gaen besoeken.

Ondertusschen halen de Franschen al het hoy niet alleen, maer ook het coorn uyt de boeren haer bergen ende schuuren, het alles hier inbrengende, terwijle dat ook de boeren alle haer haef hier binnen vluchten, vresende gehandelt te werden als die van Houten ende Schalkwijk.

Het sout is opgeslagen in 3 dagen van 38 st. tot een ducaton.

- 31. Is een parthye van 1500 Fransche ruyters hier van daen, om te recognosceren, uytgereden, waervan 600 vooruyt

[p. 121]

rijdende sijn ontmoet bij Veenhuysen van ontrent 350 Princeruyters, dewelke alhoewel merkelijk minder van getal sijnde, op de Franschen aenvielen, door deselve tweemael heenslaende; ende sullende het ten darde mael doen, quam mons^r. Gassion met het gros de sijne te hulp, ende omcingelden de Princeruyters, die haer voorts op de vlught begaven, achterlatende ontrent... doden ende 32 gevangens, waeronder 20 gequetsten, behalve lieutenant van Alteren ende de cornet Ruysch; van de Franschen sijnder veele gevallen, sij seggen selfs van 80 op de plaets; de cornet Ruysch seyde mij van 200 Franschen dood.

Die van Naerden hebben desen nacht van haer toorn geviert, ende is hetselve van de Doms-toorn beantwoort met vieren.

Het vluchten van de boeren met haer vee ende andere haef continueert seer sterk, gevende hetselve aen ons hier een droevig spectacel.

September

1. Het regiment van Woerden gekomen, is naer Tiel gesonden.

Des morgens vroeg is hier uyt een groote quantiteyt ammonitie van oorlog gesonden naer Wijk, dat sij fortificeren. Sij namen haer weg over Bunnik.

Ook wiert een voornaem officier begraven op gister overleden in de bataille.

Voorleden nacht hebben die van Naerden weder geviert, ende is hetselve van de Domstoorn hier beantwoort.

Doordien men seght de veldmaerschalk Wurtz met een leger in de Betuwe is gekomen, senden de Franschen noch meer volks naer Wijck ende Tiel.

De boefklok sedert heden beginnen te luyden ten 8 uren des avonts.

- 2. Heden hebben de Franschen Breukelen verlaten, ende alvoren haere werken geslecht, het huys te Guntersteyn in brand gestoken, ende den toorn doen springen; de Switsers waren noch gebleven op Nienrode, dat evenwel mede al was ondermijnd.

[p. 122]

De graef van Waldek¹⁾ is met 4000 paerden gekomen tot Zoest ende aldaer ontrent; Emmenes, Baern ende Zoest wierden door haer gansch uytgeplondert (dit is mij door Oth verhaeld ende ik geloof dat het een leugen is). Sij gaven voor, dat het anders de Franschen souden doen, terwijl dese weder Meertensdijk plonderden, om voor het Princenvolk niet over te laten, hierdoor wert onse gehele Provintie in de grond geruineert; God betert!

Die van Naerden hebben op heden gecapituleert, het garnisoen is uytgetrocken 's anderen daeghs met vliegende vaendel naer Aernhem, sterk 2800 ende in de veertig, met 2 stucken geschuts.

Monfrere soude op heden met het halve regiment mede voor Naerden sijn aengekomen juyst voor de capitulatie.

Alle de huyzen aen de Bild ende daerontrent werden afgebroken.

- 3. De Franschen sijn dese nacht wel met 3000 paerden uyt geweest, maer sijn des morgens onverrichter saken weder gekeert.

Al d' artillerye wert van Breukelen hier binnengebraght.

In Thul ende Honswijk hebben de Franschen seer lelijk huysgehouden met plonderen ende vrouwen schoffieren: den Hartog van Luxenborg door Gecommitteerden van de Staten daerover aengesproken, beloofde hetselve met de dood te sullen straffen, echter sijn Vleuten ende andere plaetsen daerontrent sedert mede geplondert.

De tijdingen van het veroveren der Oostindische schepen continueert; namaels is bevonden datter 3 sijn genomen bij St. Helena ende een onder land, ende 2 quamen noch namaels in.

- 4. De Franschen gaen bij de huysen alle ladders ende bijlen aenteykenen, waertoe dit geschiet is onbekend.

1) George Frederik, graaf van Waldeck, een van de voornaamste krijgsbevelhebbers onder Willem III, in 1590 veldmaarschalk; meer door moed en bekwaamheid, dan door krijgsgeluk beroemd. Groen v. Pr., Handb. I, p. 479.

[p. 123]

Is tijdinghe gekomen, dat al de ruyterye van Maestright herwaert aenkomt marcheren, ook dat den Coning van Vrankrijk Colmar ende Glikstad, beyde sleutels van den Elsas, deed demanteleren.

- 5. Een regiment Franschen van Amersfoort hier de cingels langens naer Woerden gemarcheert; doordien men sterk hoorde canonneren waren enige onder haer seer onwillig, seggende, ‘Woerden is belegert, wij sullen daer niet in komen’.

- 6. Sijn hier buyten noch 600 Ceulsche ruyters gekomen.

De Borgemeesters van Amersfoort hier gekomen, brengen tijdinge, dat de stad van Harderwijk door de Franschen op gister was in brand gestoken ende op desen dag de vlam van de toorn van Amersfoort noch was gesien.

- 7. Men spreekt sterk, dat sij de stad Elborg mede wilden verbranden, indien den Prince van Oranje met sijn leger vorder op komt te marcheren. De brieven van Ceulen gekomen brengen mede, dat des Keysers armee den Main al was gepasseert, ende dat al 3 rescontres waren voorgevallen tusschen haer ende het leger van de Mareschal de Turenne, eerst tusschen twee troupen van 200, daerna tusschen 300 ende noch een tusschen 2 trouppen ider van 500 paerden. Des Keysers manifest wiert daernevens gesonden, waerin verhaelt wat outrages het Rijk door de Franschen is aengedaen, ende dat Sijn Maj^t. gedwongen was hetselve te weeren, 't huys roepende alle Duytschen in Franschen dienst sijnde, op pene van confisquatie van haer goederen.

Naer dat op gister de toorn van het huys te Nienrode was gesprongen, hebben de Switsers op heden weder derwaerts gegaen, ende het huys voornoemt voorts geheel verbrand ende hier mede Breukelen gansch verlaten.

Ondertusschen is de miserie ten platten lande seer groot, want alles geplonderd ende geruineert wert.

De principaelste grooten onder de Fransen, hebben sedert dat den Prince van Oranje voor Naerden is gekomen, haer kostelijkste bagage wechgesonden, hetwelke sij noch alle nachten continueren.

[p. 124]

- 8. Neef van Benthem verhaelt, dat sijn Hoocheyd aengediend sijnde, datter enige Uyttersche Heeren waren, die hem wilden komen congratuleren over de verovering van Naerden, gevraeght soude hebben, isser de Borgemeester Nellesteyn bij? ende dat die daerop, ende sijn swager Martens het compliment bij sijn Hoocheyt hadden afgeleyd: daerentegen heeft oom van Wijckersloot tegen vader ronduyt verklaert, dat de Borgem^r. Nellesteyn Sijn Hoocheyt niet en kost te spreken komen.

Den Hartog van Luxemborg met enige officiers par plaisir naer de Blau-Capel gereden sijnde, wiert aldaer aengetast door een parthye van 's Princen volk¹⁾; den Hartog deselve gewaerwerdende, rende terstond terug naer de Stad, terwijle de Fransche officiers de parthye so veel ophielden als mogelijk, het voorts mede ontvluchtende; op de plaets sijn gebleven 2 capitains.

- 9. Den Hartog van Luxemborg is hierdoor so ontstelt geweest, dat t' huys komende ging leggen, ende is op heden adergelaten ende geklisteert.

Den marquis de Feuquieres, met enighe ruyterye de voorleden nacht om te recognosceren uytgesonden geweest sijnde, rapporteerde, dat geavanceert geweest was tot in het veld, daer het leger van de Prins van Oranje heeft gelegen, ende aldaer noch kat noch hond gevonden had. Ondertusschen was al de ruyterye opgeseten, ende het gansche garnisoen, so buyten als binnen, in de wapenen: men liet in de nacht het vleyshuys opsluyten, ende daer uyt een grote quantiteyt vleysch lichten; bij ider plaets wiert aengeteykend, hoe veel vleysch daer uytgehaelt was; ook wierd de militie van brood voor 3 dagen voorsien, ende men gaf voor dat men den Prince van Oranje wilde gaen besoecken, maer den Marquis de Feuquieres met de bovenstaende tijdinghe wedergekeert sijnde, wiert al het voetvolk terstond gedimitteerd, doch de ruyterye bleef te paerd tot 's morgens toe.

1) In vigilance... he was deficient, Macaulay, Hist. of Engl., IV, 276.

[p. 125]

Men verstond daerna dat Sijn Hoocheyt op gister morgen was opgebroken ende gemarcheert naer Muyden ende Weesp, alwaer het bleef leggen, terwijle de Spaenschen last ontfingen, om naer huys te marcheren, met dewelke gaen souden 6000 ruyters onder den grave van Nassau¹⁾.

Tot Naerden was tot commandeur gesteld den colonel Stokheym met ontrent 300 man te voet, ende 2 regimenten paerden. Hier is heden tijdinghe gekomen, dat den Marquis de Rochefort de stad Trier heeft ingenomen.

Het verbranden van Harderwijk heeft alhier in de gemeynte gebraght seer groten schrik, vresende de selfde mishandelingh, waerdoor bij veele al seer desperatelijk wiert gesproken, hetwelke al vreemde gedachten ontrent de Francen veroorsaekte; waerom den Hartog van Luxemborg ende den Gouverneur Stouppa aen de Gecommitteerde van de Staten, ook tegen idereen die bij haer quam selfs aenseyden, dat sij de gemeynte souden bekend maken, dat sulke gedachten noch noyt bij haer geweest waren, daervan seer hoogh protesterende; dat den Prince van Oranje, Harderwijk hebbende, haer veel schade daeruyt soude konnen doen, so lang sij hier waren, dat sij sulx niet te verwachten hadden, als sij tot Aernhem ende Nimwegen souden sijn, ende den Prins van Oranje dese Stad soude hebben; dat ook dese Provintie haer seer wel geevertueert hadde in het opbrengen van haere taxatien, ende daerom tot sulx niet souden kunnen resolveren; dat sij erger als de duyvel souden sijn, met alles dat sij moesten verlaten te verbranden, ook haer natie bij al de werelt gehaet ende stinkende souden maken etc.: de Heere wil ons bijsijn! Den Gouverneur Stouppa seyde ook, dat hij sijn vrouw hadde ontboden, tot een teyken, dat hij alhier vermeynde te blijven.

- 10. Is de ruyterye van de Bisschop van Munster, ontrent 2000 sterk, weder naer boven gekeert.

1) Hendrik van Nassau, heer van Ouwerkerk.

[p. 126]

Des avonts verstaen dat monfrere sijn quartier heeft dicht bij Weesp.

- 11. Hebben wij alhier uyttermaten sterk horen canonneren, de Franschen waren daerdoor seer gealarmeert; den Hartog liet sigh voeren de wech op naer de Vaert, ende sond ook naer Woerden een deel volks; sij wisten niet wat te oordeelen van dit schrikkelijk schieten, hetwelke ten vier uren 's nanoens begost, ende duurde tot tien uren 's avonts.

Namaels verstonden, dat het was over het innemen van Naerden, ende diensvolgende victoriescheuten.

Heeft men hier tijdinghe bekomen dat 's lands vloot voor de rivier van Londen leght.

- 13. Tijdinghe met de post van Ceulen gekomen, dat een parthye Keysersche met de Turennische slaeghs is geweest, in dewelke d' overhand gebleven is bij de Keysersche.

- 16. Uyt de kley vertrocken al de ruyterye naer Emmenes; den Gouverneur Stouppa wilde niet dat sij door de Stad souden passeren, omdat sij nimand schade souden doen.

- 17. Van hier naer haer garnisoen vertrocken d'Engelsche ende Fransche bataillons, die in de voorsteden hebben gelegen.

Monfrere weder gemarcheert met het Regiment naer Gorcum.

- 18. Het bataillon van de overste Salisch naer Aernhem gemarcheert.

- 19. Sijn voorts d'ander bataillons Franschen vertrocken sodat nu hier niet meer blijft als het oude garnisoen, te weten 7 bataillons Franschen, namentlijk 1 van Normandyen, 2 van Piemont, 2 de la Reyne, 1 van Auvergne, ende 1 van Sault; ook drie bataillons Switsers van de Gouverneur Stouppa, behalve die van de overste Pijffer, dat aen de Deurslag ende te Jutphaes leght. Namaels is dat in de Weert geleght, ende het volk van Salisch weder aldaer.

De continuatie van de tijdinghe gekomen op voorleden sondag, als soude de mareschal de Turenne enighe 1000 man sijn geslagen ende gevangen.

Oom van Wijckersloot bij ons geweest, tegen vader seg-

[p. 127]

gende: ‘gij weet dat den 1 October nu voor de deur is, van der Voort wil niet continueren, nu is redelijk dat wij U Burgemeester of Thesaurier maken, wie wilje neffens u Borgemeester hebben?’ Vader antwoorde, ‘dat hij hem bedankte voor d'eer, dat dat ampt in dese sijne jaren ende in dese tijd voor hem te lastig was.’ Oom seyde weder, ‘gij moet het aennemen.’

Is uyt Holland alhier gesonden een exemplar van een placcaet van de Staten-Generael, waerbij haer Ho. Mog. de Vaert langens de stromen weder openstelden op een licent daer op te stellen.

Den gewesen Gouverneur van Naerden¹⁾ is geciteert door den Provoost sich te komen verantwoorden.

- 20. Is hier gekomen de huysvrouwe van de Heer Gouverneur Stouppa, sij verhaelt dat sij van Parijs tot hier toe 5 weecken is onderwegen geweest²⁾.

Den Gouverneur ende den Major van Naerden sijn alhier gevankelijk op den huyse van Hasenbergh gebraght, den Coningh heeft al een krijchsraed genomineert, ende alhier gesonden om haer proces te maken, ende sal den Hartogh in ge-

1) Philippe de Procé, seign. du Pas. Zie zijne verantwoording in Ontr. Ned., II, p. 612 seq.

2) In de meermalen aangehaalde Resolutien enz. (prov. archief) is een briefje van hare hand, waarbij zij de Staten bedankt voor het geschenk van een parelsnoer; ten bewijze dat men door haar, haren echtgenoot tot inschikkelijkheid gestemd had, of hoopte te stemmen: het luidt als volgt:
De Cambreux ce 19 May.
Je navais pas besoing mesieurs des dernier marque que mr. Godin ma done de vos honettetes pour me persuade de vos generosittes; mais puisque que vous aves encore voulu, absolument joindre a toute les sivilittes dix collier de perlle de 5000 , je vous assure que je le garderay, come une chose que jestimeray infinimt. Je souhaitterais mesieurs quil ce pressenta quelque ocation pour vous faire cognoitre combien je vous considere, et les forte inclination que jay de vous rendre en tout rencontre mes tres heumble service, puisque je suis, mesieurs les hetats dutrec, tres heumble tres affectione servante.
Stouppe.

[p. 128]

seyde krijchsraed presideren, de welke sal bestaen uyt noch acht oversten, den Intendant sal haer processen instrueren.

- 21. Is weder gekomen de continuatie van de tijdinge van het slaen van ettelijke 1000 van het leger van Turenne, ook dat het met de vreede gansch terugge loopt, also de Ambassadeurs van Ceulen op haer vertrek stonden.

De rechters bij den Coning genomineert¹⁾ sijn dese; den Hartog van Luxemburg, beyde de veldmaerschalken, de Choiseul ende Magalotti, comte de Sault, den Gouverneur Stouppa, den Intendant, marquis de Moussy, Gassion ende la Motthe.

Den Intendant heeft de Stad een seer enormen eysch voorgehouden ende bij weygeringh gedreyght, dat de militie door de borgerye de kost soude moeten werden gegeven, sodat de grootste droefheyd nu eerst schijnd te beginnen; den Almachtigen wil ons niet verlaten! Ter nauwernood is de Regeringh so veel tijds vergonst, dat sij hier over aen mess^rs. de Pompone ende Louvois sullen mogen schrijven.

Den Gouverneur Stouppa is met madame sijn gemalinne op heden in de huysen van neef Nellensteyn ende Martens ingegaen.

Op d' ingekomen tijdingen, dat den Prince van Conde met sijn leger in Vlaenderen, so men seyde, sich niet bestand bevinden soude tegens de aennaderende legers van de Prince van Orange ende de Spaensche troupen, is aen de noch alhier sijnde ruyterye patent gesonden om van Emmenes, Soest, Baern, ende andere dorpen daeromtrent optebreken, ende haer te benaer Vlaenderen, naer Hooggemelten Prince. 33 esquadrons souden vertrecken ende maer 2 in dese Provintie verblijven: de voornoemde ruyterye is voor dese tocht toegesonden, in de 40 karren met haver.

- 23. Monfrere met het regiment van Gorcum te scheep vertrocken naer Schoonhoven, alwaer sijn Colonel Gouverneur is geworden.

1) Namelijk, in de zaak van den gewezen Gouverneur van Naerden.

[p. 129]

- 24. Oom van Wijkersloot vader al wederom moeyelijk gemaekt dat hij het Borgemeesterampt soude aennemen, ook Hamel gedisponeert dat hij het vader smakelijk soude maken, die daervan vader tot verscheyden reysen heeft soecken te spreecken, alhoewel die man ons suspect is.

Is de ruyterye bestaende in ontrent de 5000 paerden, soo Franschen, als Ceulsche ende Munsterschen, opgebroken uyt de dorpen van Emmenes, Soest, Baern, Eembrug ende daer ontrent, ende gemarcheerd naer Scherpenseel, alwaer het rendevous is; men seyd sij haer sullen begeven naer Maestricht om aldaer nadere ordre t' ontfangen: de bovengenoemde dorpen ende contreyen sijn sodanig geruineert, dat noch mensch, noch beest, ook een enige boekweyd-, rogge-, of havergarf meer te vinden is, ik laet staen enig hoy; alle boerenwagens, karren, paerden, koeyen ende schapen, die sij hebben konnen bekomen, hebben sij gerooft ende medegenomen, ende de ploegen, eggen, melkvaten ende ander boerengereedschap niet alleen, maer ook alle stakettingen, plancken van de schaepskoyen, schuuren, bergen, achterhuysen, ende alles wat droog hout was verbrand ende vernield, ook selfs veel huysen vensters ende deuren, glasen ende loot afgenomen, sodat die contreyen sijn als een woestijne. De boeren uytgeschud sijnde hebben haer selven in de naeste steden moeten salveren. De Heer van Broekhuysen verhaelde mij, dat op gister was tot Amerongen, Nederlangbroek, Doorn ende die contreyen geweest, ende nergens boer noch beest hadde vernomen, ende bevonden alle huysen, deuren, vensters ende kassen open, ende meest aen stucken, so dat ons Sticht van een paradijs in een woestijne is verandert; God betert!

De voorschreve deplorabile toestand deser Provintie belet niet dat den Intendant aen haer Ed. Mog. laet weten, dat niettegenstaende op eergister hadde toegestaen, dat so lange met sijn petitie sal supersederen, tot dat aen Messieurs de Pompone ende Louvois sal sijn geschreven door de Staten, sich nader hebbende bedacht, begeert resolutie op sijn petitie van 62000

[p. 130]

rijxdalers tegens overmorgen, sijnde vrijdag de 26, des morgens vroeg, of dat selfs aen het taxeren van de borgerye sal treden, voorstellende drie artikelen waerop resolutie begeert te weten; dat om de petitie te voldoen, de Staten selfs de penningen uyt de gemeynte sullen uytvorderen, of dat hij haer weder sal taxeren, of dat de borgerye de militie boven inquartiringe ook van kost ende drank sal moeten versorgen. De Regeringe hierdoor seer gesurpreneert sijnde, heeft dese drie voornoemde voorslagen in een billet gedrukt, alle schouten van de respective gebuurten doen toesenden, om ider sijn gebuuren bijeen te doen komen, derselver consideratien hierop te verstaen, ende het geresolveerde bij de pluraliteyt, schriftelijk op morgen vroeg ter secretarye van dese Stad in te brengen.

- 25. Met de tijdingen van boven soude het slaen van de de linckervleugel van Turenne weder verminderen.

Is tijdinge uyt Holland gekomen, dat twee van de noch resterende 3 Oostindische schepen, in de Maese sijn ingekomen, ende een jacht in Bergen in Noorwegen; de 3 andere sijn van de Engelschen genomen, dewelke op 24 a 25 tonnen gouds werden geestimeert.

De schouten hebben de opinien van haer respective gebuurten ingebraght over de petitie van de Heere Intendant, genoegsaem eenparigh de Vroedschap versoeckende, op het alderlaegste met den Intendant t' accorderen, ende dan voorts selfs de somme uyt hare gemeynte te vinden, doch alle eenparigh klagende van hare onmacht etc.

Alle schouten van de gebuurten was ook aengeseyd hare buurlieden aenteseggen, ider voor sijn deur de straeten schoon te houden, ende de vuylnislieden daer voor te contenteren, also die anders daertoe onwillig sijn, dewijle sij de vuilnis niet konnen verkopen; hierdoor sijn alle huysen gesteld, sommige op een stuyver ende een half 's weeks, andere mindere op een stuyver, ende voorts de rest op een halve stuyver ter week.

- 29. Is oom van Wijckersloot t' onsen huyse gekomen, seggende dat de Borgemeester ende Schepenen moesten conti-

[p. 131]

nueren, dat vader daertoe mede moest verstaen, ende binnen komen. Sijn Ed. antwoordde dat om indispositie van sijn been, eenige dagen niet was uytgeweest, ende voor als noch sich binnen 's huys soude houden ende niet present sijn soude; hij seyde daerop, ‘gij moet komen, wij sullen u Thesaurier maken, maer gij sult maer 1000 gulden tractement hebben, wij moeten de menage van ons selven beginnen.’

October

1. Sijn haer Ed. Mog. naer veele conferentien met den Intendant geaccordeert, van 1^o Maji tot 1^o Januarij 74 naestkomende, voor de somme van 72000 rijxdalers, ende dat in dese somme soude gerekent werden de 6000 rijxdalers voor desen betaelt, ende de 1000 guldens 's weeks voor de koeyen, te samen bedragende 27000 gulden: de stad van Amersfoort sal voor haer contingent in de voornoemde somme geven 9000 rijxdalers.

De Vroedschap bijeen sijnde is bij pluraliteyt van stemmen verstaen dat Borgemeesteren ende Schepenen even als het voorleden jaer geschiet is, souden continueren, de onderleggende Heeren namen dit seer qualijk ende seyden daertegen te protesteren, allegerende dat de fondamentele wetten van de Regeringhe wierden gerenverseert.

Bij de Franschen is alhier het gansche guarnisoen gemonstert, aengaende het getal wert seer divers gesproken.

Oom van Wijckersloot bij vader gekomen, seggende vader moest met hem gaen naer de Vroedschap, die daer op antwoordde dat sich om sijns beens wil noch binnens huys soude houden: hij seyde, indien gij t' huys blijft segg' ik, dat deed gij darom, om dat gij Borgemeester wilt wesen, dat heb je met Hamel afgesproken. Vader antwoordde dat hij Hamel in ettelijke dagen niet gesien hadde, ook met hem noch nimant van 't borgemeesterampt hadde gesproken, noch hetselve noyt hadde versocht, maer dat hij hem daer het meeste van hadde geseyd, ende hetselve hem seer ampel hadde gepresenteert, alhoewel onversocht: H.O. ik segge alsnoch, dat Hamel u ende Veldhuysen wil Borgemeesters maken, maer ik sal u noch hem mijn stem niet geven, ende ging voorts in toornigen moede wech.

[p. 132]

- 2. De Vroedschap vergadert sijnde om te kiesen een nieuwen thesaurier, is bij negen Heeren overgelevert een schriftelijk protest, tegens de voorschreve continuatie van de Magistraet; de protesterende Heeren sijn dese, mr. Dirc de Leeuw, van den Helm, Hamel, Gerobulus, Solingen, Tinthof, Veldhuysen Fr. v. Beek ende Middelkoop¹⁾.

- 3. De Vroedschap heeft een busch doen hangen in de Buurkerk ende een in de Secretarye van de stad²⁾, opdat daer met briefjens door yder soude werden ingestoken de namen van de personen, die met coopmanschappen ende sonderling met gestolen goed in te kopen, haer selven hebben verrijkt ende conquesten gemaekt, opdat de Heeren in het taxeren daerop souden regard nemen, ende sijn de beyde Secretarissen geauthoriseert om deselve eerst te visiteren, ende de aenstotelijke briefjens te verduysteren.

Den Hartog van Luxemburg vertrocken naer de Graef, om aldaer een wakend ooge te houden op de desseynen van sijn Hoocheyd, die men verstaet met 10,000 ruyters te Mol tusschen Breda ende Maestricht is gekomen; andere seggen om aldaer de reforme onder de militie te doen.

- 9. De tijdingen uyt Holland brengen mede, als soude Spagnen met Vranckrijk hebben gebroken, ook dat alle vaertuyg in Holland is geprest, ende een groote quantiteyt schepen op den Aemstel leggen.

1) Het protest is te vinden: Ontroerd Ned., II, p. 659.

2) Zie hier het briefje op last van Burgemeester en Vroedschap aan de schouten der buurten gezonden: De schouten van de gebuyrten wordt bij dese scherpelijk gelast, dewijle deselve haer billetten niet met de vereyste onderscheydinge hebben overgelevert, aenstonts hare respective geburen te laden ende voor te stellen, dat alle ende een yder versocht wort ten dienste van 't gemeen in de bussen te dien eynde in de Buyr-Kerk ende in de secretarye van de Policie deser stadt gestelt, secretelijck te steken Memorien van de geene, die sij vermeynen dat bij dese tijden met hare neringen of coopmanschappen goede of merckelijcke winsten hebben gedaen, of suspecte goederen ingecoft, waerop d' Heer Intendant wil datmen in 't taxeren sal reguard nemen. Actum den 4 October 1673. Ter ordonnantie van de Heeren Burgemeester ende Vroedschap.
J. Quint.

[p. 133]

- 10. De gravin van Solms is aengeseyd, dat haer Ex^e. jegens toekomende dingsdag den 14^e, van hier moet vertrecken, dat haer tot transport van haer meubilen enighe schepen sullen werden verleend; waerom dit geschiet weet men niet. Haer Ex^e. is namaels uytstel gegost.

Door de toevoer uyt Holland is het sout van 45 gulden op 10 gulden gedaelt.

- 11. De briven uyt Holland brengen mede, dat op de 5^e deser tot Brussel, ende 's anderen daegs tot Antwerpen den oorlog met Vrancrijk was gepubliceert, dat 500 ruyters van het leger van de Prins van Conde dicht voor Audenaerden waren gekomen, ende tot een teecken van hostiliteyt de schildwacht doodschoten.

- 13. Hebben de Staten een missive ontfangen van mons^r. de Louvois, waerbij hij notificeert dat hem de droevigen toestand van de Provincie leed is, dat evenwel de Staten moeten geldmiddelen furneren, of dat anders de militie sullen van kost ende drank moeten voorsien, ende dat de huysen dergenen, die naer Holland vluchten, terstond sullen ter neder gehaelt werden.

Den Intendant hadde daerbij gevoeght, dat hij geld wilde hebben, of dat hij anders weder soude afvorderen tien jaren heertstedegeld, ende dat hij voor d' onvermogende huysen de naeste vermogende soude doen executeren.

De tijdingen van boven gekomen seggen, als soude Montecuculi de Mareschal de Turenne verschalkt hebben, met sijn leger hetselve te doen passeren, ende leger te brengen als de Franschen.

Den Prince van Orange soude de Mase over de brugge bij Venloo sijn gepasseert, ende intentie om hoger op naer Hermersteyn te marcheren.

- 14. Hier sijn van de bovengarnisoenen gekomen... compagnien, om daer mede de compagnien alhier leggende te completeren.

- 15. Alle briven ende tijdingen uyt Holland spreken van

[p. 134]

de grote preparatien, als offer een voornaem desseyn soude voorhanden sijn, dat alle vaertuyg daer geprest was ende tot Amsterdam de rendevous was. Ook datter weder een goed luchjen uyt Engeland was.

Door de tijdingen, dat de licenten in Holland door oorsake van de gemeynte waren gesloten, is het sout weder geresen van 10 op 20 gulden.

Hier sijn uytgemarcheert 800 man te voet ende 400 paerden, gekomen van Amersfoort, naer Harmelen, dewijle men vreesde, dat de Hollanders aldaer souden post vatten; het huys te Harmelen hebben sij aenstonts beginnen te fortificeeren.

- 16. De 400 paerden sijn hier door weder naer Amersfoort gemarcheert.

De tijdingen uyt Holland brengen mede dat sijn Hoocheyd met sijn leger de Mase bij Venlo was gepasseert.

De Hartogin van Simmeren voorbij Gorcum naer den Haghe varende, om aldaer in het kinderbedde te komen, hoorden wij hier van 's morgens tot 's avonts seer sterk canonneren.

- 17. Was ik bij oom van Wijkersloot, aldaer vindende Jof^r. Rijneveld met haer dochter, oom van Wijckersloot mij siende inkomen seyde, dat bestiert God de Heer, dat gij daer juyst inkomt. Ik hoorde dat Rijnevelds wijfs verhaelde tegens oom de rescontre die sij hadde gehad met moeye van Veldhuysen, de historie naer haer gewoonte met leugens vertellende tot haer schoonste, ende moeye seer bekeurende: ik sweeg wel een ¼ uur ende begost eyndelijk te spreken, seggende dat ik al haer woorden meer soude geloven indien ik niet en wiste, dat sy mijn moeder tot Dordrecht ook so hadde gehandelt, waer op sij seer ongestuymich uyvoer, seer schampende op de titul van mevrouw ende adeldom, seggende gij bent niet meer als wij etc. Ik seyde, dat sij niet bequaem was daer van t' oordeelen, dat den titul van mevrouw in onse familie niet nieuw was, maer in gedrukte boeken over de 300 jaren kost werden gevonden, haer verwijtende haer boos ende nijdig harte; sij seyde voorts dat vader op een beurs hadde gestudeert ende arme brocken genoten, ende

[p. 135]

haer man op sijn eygen middelen was groot gemaekt etc. Ik antwoordde dat mijn vader dan had genoten een snede broots van het geene sijn voorouders hadden gefundeert ende dat hij sijn hooft kost schudden dat sijn ooren klapten, dat haer man niet kost doen, die al 100 ducatons aen de Generael van Nispen tot een boete hadde moeten geven. Sij seyde dat ik het loog, ik seyde ik sal het u bewijsen etc.; Oom lachte er om.

- 18. Heeft men hier weder gemonstert de Fransche bataillons.

Tijdinghe gekomen, dat den Prince van Orange met sijn leger te Kempen in het land van Ceulen is gekomen, op den 14^e deses, wordende sijn macht begroot op 40,000 man.

De Hollandsche briven brenghen mede, dat een groot getal cruywagens, schuppen ende spaden wierden ingescheept, neffens veel ammonitie van oorloghe in de schepen bij ende in Amsterdam geprest leggende, ende dat men tot Muyden, Weesp, Naerden ende daer ontrent, een seer groot getal volks bijeen hadde, ende sterk wiert gesproken van een voornaem desseyn dat men voor hadde.

Des avonts sijn hier t' onsen huyse met een kakebeen van een os vaders wapen in het glas boven de deur, nevens 6 a 7 andere ruyten ingesmeten: wij presumeren, dat het is geschied door ordre van de vrouw van de Muntmeester daer ik gister die woorden mede hadde, omdat moeye van Veldhuysen ook diergelijke overlast lede, doen sij met haer woorden hadde gehad.

- 19. Den Hartog van Luxemburgh hier weder gekomen.

- 20. Isser gehouden groten krijchsraed: de reforme van enige compagnien is af-, althans voor een tijd uytgesteld; men seyd veele officiers wenschten, dat het haer mocht te beurte vallen te werden gereformeert, want sij seggen hier haer capitael op te eeten, en dat sij liver in Vrancrijk bij haer vrouw ende kinderen hetselfde wilden doen.

Met de brieven van boven komt tijdinghe, dat men van de wallen van Ceulen de troupen van de Prince van Orange hadde konnen sien marcheren naer Bon, dat het gansche land van

[p. 136]

Ceulen, onder contributie was gesteld, voorts dat de militie aldaer naer crijchsgebruyk met plonderen ende roven lelijk huyshielden, 300 karren met goed, al dicht onder Keulen sijnde, achterhaelt ende tot buyt gemaekt hadden; dat den Keurvorst in allerhaest sich naer Ceulen hadde geretireert. Dat ook al 4000 Keysersche tot Andernach waren gekomen te scheep, om sich met den Prince van Orange te conjungeren, met welke scheepen men een scheepsbrugge soude maken etc.

De licenten souden in Holland weder sijn geopent, behalve in granen, sout ende tabak.

De Vroedschap heeft om het onbehoorlijk steygeren van het sout te voorkomen, de schepel gesteld op 4 gulden, bij pene als in de ordonnantie is te sien.

- 21. Tijdinghe gekomen van het Hof dat den Hartog van Luxemborgh met meest al d' oude troupen hier van daen gaet naer Vrancrijk, men seght naer Catalonien om op de Spaensche aldaer een wakend ooge te houden, alswaerom geresolveert is Woerden, Bommel, Tiel ende Crevecoeur te demanteleren ende te verlaten. Den mareschal d' Humieres met sijn onderhebbende troupen, sijn niuwe regimenten, is in aentocht herwaerts, om alhier in plaetse van Luxemborg het commando te hebben.

- 22. Haer Ed. Mog. hebben gecommitteert de Heeren Dijkveld, Sandenborg ende Borgemeester van de Voort om den Hartog van Luxemborg te valediceren, maer men verstaet hij eerst over 5 a 6 dagen vertrekt.

Het gekarm ende gekrijt onder de borgerye ider over sijne sware taux is niet te beschrijven; op heden souden aen den Intendant overgelevert werden de gebreeckighe in de eerste helft op te brengen van haer taux, volgens de waerschouwinghe daervan aengeplakt geweest sijnde.

- 23. Is tijdinghe gekomen, dat ook het regiment van Stouppa neffens d' andere bataillons hier uyt sal trecken, ende nimand in blijve van het oude garnisoen, als het bataillon van het regiment van Normandyen; of den Gouverneur selfs ook

[p. 137]

mede sal gaen, soude men aenkomende maendag den 27^e horen, als wanneer de maerschalk d'Humieres hier wert verwacht.

Men spreekt bij vertrek van de Gouverneur, mons^r. Makelini Gouverneur van Woerden of mons^r. Maison-ville commandeur van Rees, wel d' apparenste te sijn tot het Gouvernement alhier.

Met de brieven van boven verstaet men, dat den Prince van Orange tot Breuil, sijnde een lusthuys tusschen Bon ende Ceulen, enige verversinghe van wijn, vleysch ende fruyt was toegesonden, dat den Keurvorst van Ceulen ende de Bisschop van Straesborg sich in het Carmeliten-clooster tot Ceulen onthielden.

- 24. Is het bataillon van den oversten Pijffer naer Arnhem gemarcheert, ende is des naernoens, naer dat sij d' opgeworpe schansch aen de Doorslag hadden geslecht ende verlaten, dat van Salisch weder in de Weert gekomen.

Den Intendant heeft uyt ordre van de Coningh alle d' officiers in garnisoen tot Naerden hebbende gelegen, doen deselve stad wiert overgelevert, gecasseert, ende sal al het volk ondergesteken worden. Een capiteyn op de brandwacht hebbende gelegen ende niet present sijnde geweest doen men parlamenteerde, versocht in dienst te mogen blijven, also in de overgifte niet hadde geconsenteert, doch te vergeefs; den Intendant seyde, gijluyden moet alle over eene kam werden geschoren.

Men geeft nu weder voor, dat al de trouppen van hier gaen naer Nuys, ende dat de Hartog van Luxemborg staet maekt, derwaerts 27 bataillons te voet te sullen kunnen medenemen. Sij spreken hoog van den Prince van Orange, die sij maer 16000 sterk houden ende boven dat seer gefatigeert volk, te sullen besetten, sij seggen, den Prince van Orange noyt desperater werk heeft gedaen etc.

- 25. Hier tegens houden de briven uyt Holland in, dat den Prince van Orange selfs schrijft, dat hij gedurende den tijd van 14 dagen, dat hij op de marsch is geweest, altijt heeft gehad goet weder, dat te verwonderen is, want het hier noyt een dagh is geweest sonder regenen; dat ook sijn leger in seer goeden staet is, ende de peerden vet ende glad.

[p. 138]

D' ammonitie van oorlog van Woerden aengekomen, ook een grote quantiteyt meel, het welke sij niet in de magasijnen brengen maer te scheep laten blijven: daer beneffens is ook het ontlossen van eenige schepen met graen gecontramandeert, het welke een bedencken begint te geven, of dese Stad ook niet wel mocht komen te verlaten werden.

Den Intendant eyscht van de stad Woerden 20,000 gulden, of dat anders deselve sal doen pilleren ende verbranden, de Baillou verhaelt dat de Franschen aldaer besig waren met de buytenwerken te slechten.

Is ook tijdinge gekomen, dat de stad van Ceulen sich voor den Keyser hadde verklaert, (dese tijdinge is te voorbarig geweest) ende dat den Baron d' Isola met den Marquis de Grana sich souden begeven naer Luyk, om die stad het selve ook te doen verklaren; dat ook de Fransche ende Engelsche Amb^rs. naer Aken wilden, sich niet langer binnen Ceulen betrouwende; dat ook den Keurvorst naer Keysersweert wilde, dewijle de Magistraet van Ceulen ontrent sijn Keurvorstelijke persoons securiteyt niet als ambigue antwoort hadde gegeven.

Ook soude de conjunctie van de gedetacheerde Keysersche troupen met het leger van de Prince van Orange bij Bon geschiet sijn.

Den Spaenschen Ambassadeur de Molina hadde tot Parijs van de Coning van Vrancrijk ordre ontfangen te vertrecken, maer dat daertoe so veel tijts kost nemen als hem goet docht, waerop hij hadde sijn audientie van afscheyd genomen, ende den Coning selfs aengeseyd, dat sijn meester voor het eynde van de maend November aen de Croon van Engeland mede den oorlog soude aenseggen.

- 26. Naer dat die van Vianen op eergister de petitie van den Intendant van 10,000 gulden met 9000 gulden hadden voldaen, is haer op heden weder aengeseyd, datter ordre van het Hof is gekomen, van de stad Vianen te verbranden; waerop aenstonds den Drost met de Borgermrn hier sijn gekomen bij den Intendant, die van haer tot redemptie van de brand eyscht weder de somme van 10,000 gulden.

[p. 139]

Die van Woerden hebben op heden met den Intendant voor hare brandschattinghe geaccordeert op 15,000 gulden, te betalen in 6 weecken, waer voor tot genoegen van de Gouverneur Makelini borge moeten stellen.

Ten 4 uren naer noen hebben wij seer sterk horen canonneren. Monsieur Gassion hier gekomen met...... ruyterye, die hij aen de Bild ende Amersfoort heeft gelaten.

- 27. Is van hier vertrocken het Regiment du Sault, in welk quartier 's nanoens weder geleyd is het eene bataillon van Salisch.

Des morgens seer vroeg is een parthye van 400 man naer de Vaert vertogen, die van een ander parthye van 600 onder den Marquis de Mesleray is gevolght; men hadde geseyd dat sich van die kand enig Princenvolk vertoonde.

Op den middag tijdinge gekomen sijnde, dat bij Harmelen een parthye van 's Princenvolk was gekomen met plat-boymbde schuyten, is onder het geleyde van de Marquis de Coeuvres terstond derwaerts aengecommandeert een detachement van ontrent 1200 man, met 2 veldstukjens.

- 28. Mons^r. du Pas gewesene gouverneur van Naerden is op heden van sijn charges gedegradeert, ende op de Neude sijn degen voor sijn voeten gebroken, een voet voor den neersch gegeven, infaem verklaert, al sijn goederen geconfisqueert, ende voorts in euwige gevangenisse gecondemneert.

Des nachts is hier gekomen het garnisoen van Woerden, waervan de palissaden alleenlijk maer sijn weggenomen, sijnde niets an de wallen, poorten of casteel gedemolieert, ook selfs niet van de buytenwercken, naer men seyd, is nimand van de borgers in het minste aen persoon of goederen beschadight: den Gouverneur hadde des avonts te voren het garnisoen doen op de wallen gaen ende des nachts verblijven, sonder dat imand van de soldaten geoorloft was deselfde te quiteren ende in de stad te komen; ende liet des anderen daeghs tegens den middagh op die wijse het garnisoen van de wallen afmarcheren, de poort uyt; ende was den Gouverneur de laetste geweest,

[p. 140]

die uyt de stad gingh, hebbende medegenomen 12 Ostagiers voor de beloofde 15,000 gulden tot brandschattingh, waervan deselfde alhier brachten 8000 gulden, het welke den Intendant eerst niet wilde accepteren, maer die somme is noch in afkortinghe aengenomen. Het garnisoen bestond uyt de bataillons van Languedok ende la Fere, sterk ontrent 900 man; sij bleven desen avond buyten de Catrijnen. Het huys te Harmelen hebben de Franschen ook verlaten, sonder aen hetselve de minste schade te doen, gevende de sleutels daervan aen de Predicant.

- 28. Hier uyt gemarcheert de twee bataillons van het Regiment de la Reyne, in welcker quartier terstont weder geleyd sijn de beyde bataillons gekomen uyt Woerden,

Hier uyt gebraght al de bagage van de Hartogh van Luxemburgh, ook 12 stucken canon: dit alles is geconvoyeert door...... ruyters ende de voorschreve bataillons de la Reyne.

- 30. De Franschen brengen al haer meel te scheep, sijnde daer bij nacht ende dagh mede besigh; sij pressen daer toe alle schepen, ja selfs de vijf schepen die de gravin van Solms uyt Holland heeft ontboden tot transport van haer meubilen, niettegenstaende paspoort hebben van hier te mogen komen ende weder te vertrecken: sij hebben 2 van deselve met de voornoemde bagage al geladen sijnde, weder doen ontladen. Hebben de papisten den Dom beginnen op te ruymen, een Christus daeruyt brengende etc.

- 31. Den Adv^t. Wijckersloot heeft aen de Staten vertoond een commissie onder het groot segel van Vrancrijk ende bij den Coning geteykend, tot een van de vacerende Raadsheer-ampten ten Hoove, versoeckende daer op ook een commissie van haer Ed. Mog.

De tijdingen van boven brengen mede, als soude Bon met het afgaen van de post aen het parlamenteren sijn geweest (dit is te precipitant): ook dat den Mareschal d'Humieres met 7000 paerden aen het marcheren sijn naer het stift van Ceulen, om den Prince van Orange aldaer daerna aen te tasten,

[p. 141]

ende bij provisie die plaets ende het land daer ontrent te versekeren. Dese paerden sijn te Nuys gebraght.

November

1. Den Gouverneur Stouppa heeft bij sich ontboden de Gecommitteerden van de Staten, ende ook van de Stad, haer voorhoudende, dat d' ordre des Coninghs is dese Provintie te werden verlaten van de Franschen, ende alvoren dese Stad te plonderen ende te verbranden: hoe vreemd dese tijdinghe in de ooren van de Heeren Gecommitteerden klonk, kan men wel bedencken. Haer Ed. allegueerden des Coninghs beloften van dat de Provintie noyt soude werden gebrandschat¹⁾. Den Gouverneur seyde dat den Coning schrijft, dat men de Stad darom so qualijk sal handelen, omdat de borgers altijt hebben gecorrespondeert met den Prince van Orange; dat het hem leed was, dat hij haer dese tijdinge moest aenseggen, maer dat sij wel souden doen van hoe eer hoe liver daer over bij den Intendant te gaen²⁾.

Tegen den avond sijn hier ingekomen 9 compagnien ruyters; dese worden bij de borgers ingeforiert, meest sonder billet: den Almachtigen wil ons bij sijn in dese benoutheyd!

De voornoemde ruyterye soecken selfs haer logementen, vallende tot de luyden in huys, haer kamers besettende met paerden, ook de kost afdwingende; tot M^r. van Balen hakten sij de voordeur open, dewijle, die in de kerk sijnde, de deur niet opengedaen wiert.

Den Intendant is seer haestig naer Aernhem vertogen, maer soude op morgen weder hier sijn; van sijnentwegen is haer Ed. Mog. voorgehouden, dat de stad Utrecht de plunderinghe ende verbrandinghe soude kunnen afkopen met 5 tonnen gouts³⁾,

1) Zie de capitulatie, en daarin deze belofte: Ontroerd Ned., I, p. 267.

2) Voor ons ligt een klein boekje in 4^o, zonder tijd, plaats of naam van den drukker: Rapporten van commissien gegeven bij de Ed. Mog. Heeren Staten 's lands van Utrecht, aen eenige Heeren - om met den Intendant Robert te spreken over de geeyste brandschatting. Het bevat rapporten van 1-23 November 1673.

3) De eisch is te vinden: Ondroerd Ned., II, p. 752.

[p. 142]

Amersfoort met 60,000, Montfoort met 10,000, Wijk met 16,000 ende Rhenen met 6000 gulden.

De Vroedschap heeft dese geeyste brandschatting met gedrukte billetten alle schouten van de resp. gebuurten toegesonden, om ider hetselve haer geburen bekend te maken, ten eynde deselve haer schriftelijke antwoorden hier op aen de Vroedschap intebrengen op morgen¹⁾.

De Franschen sijn bij nacht ende dag besigh met het inladen van haere magasijnen in de schepen, maer men kan niet beseffen hoe sij op sullen kunnen geraken met dese oostenwind.

Op den naernoen sijn hier gekomen over de 400 wagens van Zutphen, om mede volladen te werden.

- 3. De Papisten brengen voorts haer andere ornamenten uyt den Dom.

De schepen met meel, granen ende ammonitie geladen, al op de Lek hebbende geweest om hetselve naer boven te voeren, sijn weder terugge gekomen, dewijle sij door den oostenwind niet op en kosten; ende doordien het de voorleden nacht seer heeft gevrosen, vreesden op de rivier vast te bevriesen.

Met de brieven van boven komt tijdinghe, dat de stad Bon noch niet over, maer sterk belegert was, dat de Keyserschen daer mede voor waren gekomen, ende dat daer ontrent van volk krielde; den Keurvorst met Prins Willem van Furstenberg²⁾ onthielden sich te Ceulen in het Benedictiner-clooster, ende den Bisschop van Straesburg te Keysersweerd.

Des avonds is hier gearriveert den mareschal d'Humieres, werdende op sijn aenkomste de acht stucken noch op de wall staende afgelost, den Intendant quam ook mede. Wij wierden desen avond laet met inquartiring belast van den Aide-de-Camp de mons^r. le mareschal d'Humieres.

- 4. Noch ettelijke 100 wagens sijn hier gekomen van

1) Ondroerd Ned., II, p. 753.

2) De broeder van den Bisschop van Straesburg. Wicquefort, Mém. p. 21.

[p. 143]

Grol, Brevoort ende andere dorpen, noch verder om te laden al d' ammonitie ende voorraet van meel ende graen.

Men heeft ook voor om met enige schepen den Crommen Rhijn op veel goets te verbrengen.

De Intendant is van de Gedeputeerden van de Staten aengesocht om enige versachtinge ende verminderinghe in de eysch, maer wilde daertoe niet verstaen. Hij stelde haer Ed. voor, dat sij aen haer vrienden in Holland souden schrijven, van dat bij den Grave van Waldeck souden procureren, dat haere wagens op de Veluwe van de Hollanders niet en mochten werden aengetast noch verbrand, want dat de Franschen hetselve dan op dese stad souden verhalen; hierop wiert geantwoord, dat de Hollanders so veel te meer dan dit souden doen, want op Utrecht seer gebeten sijn, ende daerom wel mogen lijden dat Utrecht door de Franschen werde verbrand, also sij dan die hatelijkheid van het selfs te doen niet sullen hebben.

Hij heeft ook aen mons^r. Gison, Drost tot Cuylenburg, laten weten, dat indien den grave van Waldeck de ammonitie- ende proviandwagens of schepen laet verbranden, hetselfde op sijn slot tot Cuylenburg sal verhalen; den Drost antwoorde daerop, dat hij niet geloofde, dat de Franschen een genereuse actie van oorlog, met een so bassen actie souden revengeren.

Desen dag voor d' eerste mael niet meer gehoort des morgens, middags ende 's avonts 3 mael 3 bommen van de Domsklok, waeruyt blijkt dat de Papisten die kerk selfs al hebben verlaten. Dit is bij mij wel niet gehoort, maer evenwel heeft de bom geslagen.

- 5. Des morgens vroeg sijn den Hartog van Luxemborgh ende comte du Sault, van hier gescheyden met convoy van ettelijke 100 ruyters, het canon wiert op sijn vertrek losgeschoten.

Den mareschal d'Humieres met den Intendant aen de Vaert geweest.

Den Intendant aen haer Ed. Mog. doen notificeren, dat in-

[p. 144]

dien met hem niet accorderen voor morgen middag, hij met noch een tonne gouts sijn eysch sal verhogen.

Op den avond sijn hier wel over de 1000 ledige wagens gearriveert van boven Nimwegen, ja Emmerik ende daer rontsom, terwijle op desen dagh een mennichte van kleynder vaertuyg met ammonitie geladen, den Crommen Rhijn op naer Wijk is gevaren, daer onder vier Cromme Rhijn-schuyten alleen met geblaude harnassen uyt het Staten-magazijn dat sij gansch ledig hebben gemaekt, gelijk ook dat van de Stad.

- 6. Van hier vertrocken de twee bataillons van het regiment van Piemont, ende het eene van Auvergne, ende onder dit convoy ettelijcke 100 wagens met coorn.

Weynich tijts daerna is het ander bataillon van Salisch uyt de Weerd in de Stad gekomen, ende geleyd in het quartier van Auvergne.

Desen avond sijn de Geëligeerde Heeren Nipoort, de Borgermeesteren Booth ende de Goyer, de Schepen ende de Secretaris de Goyer, de Predicanten van den Hengel ende Lodesteyn, de Commissaris Rosa, den Heer Spiering, de Heer van Rijnesteyn, de Professor de Roy, den Do^r. Wassenaer, de Advocaten Honthorst ende de Leuw, soone van de Borgemeester, die aen een quaed been soude vast leggen, gehaelt tot den Major Stoupa, die deselve van sijn huys in dat van la Riviere heeft gebracht, alwaer deselve met musquettiers wierden bewaert den ganschen nacht over.

- 7. Des morgens vroegh sijn de voornoemde 14 Heeren op vier overdekte wagens onder het convoy van 50 ruyters naer Aernhem gebracht, sullende voor Ostagiers dinen, voor de somme met den Intendant t' accorderen.

Uyt de tijdingen van boven verstaet men, dat Bon op voorleden maendag den 3 is overgegaen ende dat het garnisoen met wapenen ende bagage aldaer was uytgemarcheerd.

Dat het leger van Turenne gansch versmolt.

Den mareschal d'Humieres naer Amersfoort gereden, om 's avonts weder hier te sijn. Des middaeghs is gepubliceert,

[p. 145]

dat nimand sich soude uyt de Stad hebben te begeven, op pene dat haer huysen terstont souden werden geplondert ende ter neder gehaelt. Alle vier poorten werden ook toegehouden ende aen yder het buyten gaen verhindert, ook selfs het binnen komen, als alleen door de Wittevrouwenpoort; een scheepje met schelvisch van Amsterdam gekomen, heeft van 's morgens tot 's avonts voor het heck van de Weerdpoort moeten blijven leggen.

Hier gearriveert 4 bataillons van het garnisoen van Crevecoeur ende Bommel; sij bleven desen nacht in de voorsteden.

- 8. Den Mareschal d'Humieres aen de Vaert geweest, ende aldaer ordre gesteld, dat enighe schepen met ammonitie ende proviand door mochten geraken.

Doordien den Intendant persisteert bij de somme van 450 duysent gulden, ende dat hier onder souden werden begrepen de kleyne steden, dorpen, Ridder- ende andere voorname hofsteden deser Provintie, die hij eerst bijsonder hadde gebrandschat, edoch dat voor de militie uyt dese Stad te vervoeren begeert de somme van 250 duysend gulden, heeft de Vroedschap hetselve aen alle gebuurten doen bekend maken met gedrukte billetten, ten eynde yder in sijn buurte daer toe so veel inschrijve, bij forme van leninghe, als hij kan missen. So sijn bij alle de respective gebuurten vergaderingen daertoe aengeleyd, ende bevint men in de luyden een grote bereydwilligheyd, wantter qualijk imant is, of hij teykend in.

- 9. Des avonts sijn twee bataillons van Bambure uyt de voorsteden in de Stad gebraght, in het quartier van Piemont, hetwelke aldaer groot alarm onder de borgers veroorsaekt, also sij de soldaten moeten de kost geven, ende sommighe noch gelds toe.

- 10. Doordien d' ingeteykende somme bij de borgerije op verre na niet kan toereycken bij de 250 duysend gulden, den Intendant bij contract contant belooft, werden alle gebuuren weder seer serieuselijk versocht in dese hoogdringende nood ider sich ten uytterste t' evertueren, presenterende voor

[p. 146]

de geleende sommen te betalen 6 per cento voor interesse, ende dat dese capitalen voor allen anderen sullen sijn geprefereert.

Het contract met den Intendant opgerecht, is op heden morgen wedersijts geteykend; onder anderen is mede bedongen, dat de wapenen der borgerye alhier sullen blijven, ook dat d' Ostagiers, de gecontracteerde somme betaelt sijnde, nergens meer voor sullen wesen arrestabel etc.

Op desen avond sijn aen den Intendant, als restende in voldoeninghe van de eerste termijn van de taux, de somme van 40,000 guldens verhandreykt.

De tijdingen van boven brenghen mede, dat de Franschen Nuys hebben verlaten ende hebben laten springen.

- 11. Is aen de resp^e. gebuurten met een gedrukt billet genotificeerd, dat deselve hare ingeteykende penningen bij den schout, ende een of twee andere daertoe gecommitteerde uyt de buurten, aenstonts willen doen ontfangen, ende aen de Heeren Gedeputeerden van de Vroedschap aenstonts in het stadhuys brengen: men bevind aldaer den iver so groot, dat de schouten so schielijk komen, datter geen tijd is van het geld te tellen ende t' ontfangen, sodat veele met haer geld weder naer huys moeten, doordien niet en konnen werden geexpedieert.

Desen avond sijn uyt haer huysen gehaelt tot 2 Ostagiers, in de plaetse van de Heeren Nipoort ende van den Hengel, die wederom komen¹⁾, mitsgaders tot noch 6 andere, om te completeren het bedongen getal van 20, dese naervolgende Heeren;

1) Zij waren door den Intendant ontslagen, blijkens het volgende briefje waarschijnlijk aan den commandant van Rees gerigt:
a Utrecht le 22 Novembre 73.
Je vous prie mons^r. lors que vous receverez ce billet, de faire aussy tost mettre en liberte entiere de sortir et aller, où ils voudront, mons^r. Nypoort et le ministre van den Hengel. Je vous donne en mesme temps advis, que l'on vous mesnera d'autres Ostagiers, iusques au nombre de 20, que je vous prie d'avoir soing, qu'ils soyent bien traittez, et que l'on les laisse parler et escrire a qui ils voudront, et se promener dans le fort pourveu qu'ils n'en sortent pas: je suis mons^r. votre treshumble serviteur.
Robbert.

[p. 147]

de Borgemeester Hamel, de Heer van Linschoten, den Domheer de Wilhem, Dominus van de Vliet, den brouwer Ormea, de Heer van Zuidoord, de Secretaris Houwert ende de corenkoper Bijleveld.

- 12. De Heer van Linschoten ende de Secretaris Houwert hebben verkregen, dat beyde haer soonen in haer plaetsen sullen gaen.

Des morgens vroegh, voor dagh, sijn d' overige wagens met granen, ook de bagage van de Gouverneur vertrocken onder het convoy van desselfs regiment.

Naer het vertrek van hetselve regiment is gepubliceert, dat nimand een Switser tot sijnent sal hebben te verbergen, op pene van de dood, ende dat het huys sal werden geplondert ende geraseerd.

Den ganschen dagh sijn enige Gecommitteerde uyt de Vroedschap besig geweest, met de geleende penningen van de gebuurten t' ontvangen, ende aen den Intendant aentetellen.

Op den avond hebben enige Gecommitteerden den Intendant, de Mareschal d'Humieres ende den Gouverneur Stouppa wesen valediceren. Ook sijn gecommitteert de Heeren van Dijkveld, van Sandenburg ende de Borgemeester van de Voort, om aen sijn Hoocheyd, den Prince van Orange, het Stadhouderschap deser Provintie te gaen offreren; den Intendant heeft haer daertoe verleend een paspoort.

De Heer van Dijkveld vertrok in aller haest naer Gorcum om van de Graef van Hoorn tegen morgen tijdelijk te versoecken garnisoen, ende soude van daer voorts vertrecken op........, alwaer hij de twee andere voornoemde Gecommitteerden soude vinden.

Wij bequamen ook heden tijdinge van Monfrere, door een missive, dat sijn Ed. op eergister met het regiment marcheerde naer Geertruidenbergh, alwaer 14 Spaensche ende 14 Hollandsche regimenten souden bijeen komen.

Ook een missive van vader, dat sijn Ed. nevens d' andere Ostagiers tot Rhees op den 10^e was aengekomen, naer veele periculen ende groot ongemak, doch dat wel gemoet was.

[p. 148]

- 13. Op heden morgen vroeg ten half ses uuren sijn de 2 bataillons Switsers van Salisch de stad uytgemarcheerd, ende sijn voorts de 5 Fransche bataillons ende de ruyterye ontrent acht uren gevolght, sodat wij over negen uuren niet één Fransch soldaet meer binnen hadden, waerom de Wittevrouwenpoort voorts wiert gesloten; d' andere waren al gesloten: den Almachtigen sij gelooft voor sijne genade ons hierinne bewesen. Het is remarquabel dat de Franschen den 13 Junij 72, sijnde donderdagh, hier in sijn gekomen, ende op heden, sijnde mede donderdag, ende ook den 13, weder de stad hebben gequiteert, alsulx net 17 maenden de borgerye tot een ondraechelijke last sijn geweest.

Men remarqueerde, dat den Gouverneur Stouppa uyt sijn huys tredende, tegens de borgers aldaer staende seyde, ‘dankt God, dat wij hier van daen gaen, ende biddet Hem, dat wij noyt mogen wederkomen;’ ende jegens de Borgemeester van der Dussen, nevens andere Heeren de sleutelen van de stad sullende ontfangen, gebruykt soude hebben dese formalia, ‘ik geve u de sleutels weder uyt last van den Coningh, bewaert se wel.’

Naer dat de Franschen nu vertogen ende de poorten gesloten waren, quamen ontrent 200, so Franschen als Switsers, ende alleen uyt het Spaenjertsgat op het Vreeburgh 60, te voorschijn, die haer hier ende daer hadden verborgen, niettegenstaende het strikte verbod van daeghs te voren.

Den Dom moest toegesloten geweest hebben, indien de Papisten hadden voorsightig geweest, doch door dien een paep aldaer wilde misse doen, wierd hij eerst door de jongens daerin gestoord, waerop voorts ander meest sleght volk bij quam, ende vielen doen op d'overige ornamenten, alhoewel van geringe weerde sijnde, ende plonderden deselve; ende vermeerderde de verbitterheyd, doen men brand merkte in de schoorsteen van de sacristie, alwaer sich een paep, met sijn misgewaet aengedaen, sat ende wermde; waerop een geroep ontstont, dat de Papisten den Dom wilden in brand steecken. Men sleepte een

[p. 149]

Mariebeeld ende een ander langens de straet, ende verbrande hetselve neffens verscheyde sentinelhuysen van de Franschen; ook wierden tot de weerd in de Rhijnstroom, ende tot de smith bij de Catrijnepoort de glasen ingesmeten, doch wiert noch in tijts het canaljen met goede woorden door de fatsoenlijke luyden ter neder gesteld, ende verdere onordentlijckheden daerdoor voorkomen.

Ende is voorts ten hoochsten verwonderingh waerdig, dat op desen dagh in dese stad beleeft sijn 3 periculeuse gevallen, die alle, den Almachtigen sij daer van d' eere, sonder merkelijke swarigheden sijn vergeselschapt geweest: als daer is, der Franschen uyttocht; den tijd die daer op volgde, dat wij 's Princen volk waren verwachtende, het cannaillie doen meester sijnde; ende dat voornoemde Princenvolk inquam met seer goede ordre, ende de minste alteratie in de stad.

Den L^t. Colonel Boreel was d' eerste die daervan in de stad bracht 250 man gedetacheerd volk, uyt de Regimenten tot Woerden leggende, die ontrent 6 uren des avonts voorts mede binnen quamen, onder het geleyde van de H^r. Fariaux, voor dese Gouverneur van Mastricht; de Regimenten waren van Thouars, Bamfield ende van Voorst, neffens verscheyde compagnien Courlanders; alle dit volk wiert in Marrien-, Pauwels- ende Wittenvrouwenkercken voor desen nacht geleyd.

- 14. Des morgens wiert omgetromt, dat wie eenige Fransche of Switsersche soldaten had gelogeert, deselve soude aenbrengen op pene van......, dewelcke dienst wiert gepresenteert, ende d' onwillighe de Stad verboden ende terstond uytgeleyd.

Tegen den avond is graef Willem van Hoorn met ontrent 500 man van Gorinchem hier binnen gekomen; sijn Ex. bracht ende leyde dit volk in het Stadhuys, belastende de borgerwacht naer huys te gaen.

Op heden sijn alhier ingebraght 6 metale stucken canon, schietende 4 pond bals, ook enige schuppen, spaden ende houwelen.

[p. 150]

- 15. Sijn alhier noch ingekomen ettelijke Duytsche soldaten van de overste.........

Den Grave van Hoorn heeft de Borgerm^r. versocht van de Vroedschap te doen vergaderen, tegens 4 uren 's nanoens, dewelcke de Heeren van Beek ende Dinter, neffens de Secretaris Niustad, committeerde, om welgemelten H^r. Grave in haer vergaderinghe te halen. Sijn Ex. binnen komende, notificeerde aen Borgerm^r. ende Vroedschap, dat aen hem overgeleverd was een request bij d' officieren ende andere notabelste van de borgerije onderteykend¹⁾, seer klagende over de conduite van de jegenwoordighe Regeringhe, ende hem versoekende van de sleutels der stadspoorten ende archiven, ook de besorginghe der stad naer sich te willen nemen, ter tijd ende wijlen bij sijn Hoocheyd daerinne soude wesen voorsien: dat hij sich selven genoodsaekt bevond dit voorschreven haer Ed. bekend te maken, ende dewijle hij ook hadde verstaen datter accoorden met de Franschen waren gemaekt, daer hij geen kennisse van hadde, ende de vijanden noch hier so nabij sijnde, in de Stad de minste onrust seer periculeux wesen soude, darom hadde goedgevonden tot beste van de Stad, haer Ed. bekend te maken, dat sij haer van de exercitie der Regeringhe voor 3 a 4 dagen souden hebben 't onthouden, ende dat ondertusschen van haer Ho. Mog. ordre was verwachtende, wat in dese sake vorders soude dinen te werden gedaen.

De Borgerm^r. van der Dussen antwoorde hier op, dat het Collegie van de Vroedschap te swak was, om daer op te delibereren; den Grave van Hoorn repliceerde, dat daer niet gekomen was, om haere deliberatien hier over af te wachten, maer alleenlijk om haer Ed. het geene voorsegt te notificeeren; ende eyschte voorts de sleutels van de stadsarchiven, die aen

1) Voor mij ligt in Handschrift, en ook gedrukt, een Historische verhael van het geene is voorgevallen tot Utrecht in de maent van November 1673, aengaende het teyckenen van het fameuse Request enz. gedrukt 1680, 4^o. zonder naam van plaats of drukker.

[p. 151]

sijn Ex. voorts verhandreykt wierden. Den grave van Hoorn voorts gevraeght sijnde, wie ondertusschen de saken van de politie ende justitie soude waernemen, antwoorde, dat wat de politie aengaet, dat deselve wel 3 a 4 dagen konde stilstaen, ende in reguard van de justitie, dat hij selfs die ondertusschen soude exerceren in criminele saken, ende op morgen vroegh soude doen publiceren, dat alle ende een ider wel strictelijk verboden wert, de Regenten met schimpredenen t' injurieren.

Den Grave van Hoorn liet op desen dagh placcaten drucken ende affigeren, waer bij verboden wiert, malkanderen met eenige foules ende andere feytelijkheden te beschadigen, op pene als pertubateur van de gemene ruste aen den lijve te werden gestraft¹⁾.

Des middaeghs sijn bij mij gekomen Bosschaert, den Adv^t. Vermeer, ook neef van Oostweert, mij het request²⁾ latende lesen

1) Tegen over het request ontbrak het van de andere zijde niet aan pasquillen op de onderteekenaars; een daarvan ligt in Handschr. voor mij. Uit het Hist. Verhael blijkt dat de verdeeldheid tusschen Voetianen en Coccejanen oorzaak was van dezen twist.

2) Het request zelve luidt in het Mst. Historisch verhael: als volgt:
‘Aen sijn Excellentie de Heer Grave van Hoorn.
Geven seer ootmoedelyk te kennen de voornaemste borgeren ende ingesetenen deser stad Utrecht, dat sij supplianten ten diensten van de kerk en politie, sich genootsaekt vinden, sijn Excellentie mits desen, gants onderdaniglijk te remonstreren, dat de oude regenten, van tijt tot tijt de gemeene saken hebben seer qualijk gehandhaeft ende bestiert, soekende meer haer eygen intereste, als den welstant harer borgeren en ingesetenen; dat sij sich onbequam hebben gemaekt om ten dienste van de landen een Stadhouder te verkiezen, sonder haer zielen met minedigheyt te besmetten, als hebbende sich altemael met solemnele eeden verplight nu noch immermeer tot een Stadhouder te sullen treden; en also sodanige onderdrukkinge van Gods Kerk en politie, niet langer behoorde getolereert te worden, en dat de constitutie van tijt en saken vereyst een stadhouderlijke regeringe: versoekende dat het sijn Excellentie believe goede lieden aen te stellen, waerdoor Gods Kerk en politie beter mogen worden gehandhaeft, en gequalificeert sijnde om den dienste van de Landen en Stad te kunnen maken: dit doende ect.’
Hierop volgen 78 namen, met het toevoegsel: ‘dit sijn de namen der genen die het request getekent hebben tegens haer wettige overigheyt, waermede sij hebben begaen Crimen Laesae Majestatis.’

[p. 152]

ende mijn onderteeckening versoekende; ik antwoorde, dat ik daerin swarigheyd maekte, door dien mijn vader als Ostagier door de Franschen medegenomen sijnde, ik bekommert was dat de Heeren alhier het aen de Franschen mochten overschrijven, ende mijn vader darom mochten doen lijden. Bosschart seyde, dat sal nimand komen te weten; ik antwoorde dat het voor ons te periculeus was om te wagen etc.; ik bevond hetselve van ontrent 40 personen onderteeckend, schier alle kerksche¹⁾.

Laet in den avond sijn hier gekomen de Heeren: Geelvink, de Raedpensionaris, Crommon, Gemmenich, ende Gockinga, uyt het midden der Vergaderingh van haer Ho. Mog., gecommitteert ende gevolmachtight, om op alles hier, so in de Regeringhe als anders, ordre te stellen pro interim.

- 10. Dese welgemelte Heeren, haer Ho. Mog. Gedeputeerden ende Gevolmachtigden, deden alle Heeren van de Vroedschap, so present als absent, ende de Heeren Secretarissen aenseggen, van haer tegens 3 uren 's nanoens te laten vinden in de Staten-kamer; alwaer deselve gekomen sijnde, wiert haer Ed. door monde van de Raedpensionaris wegen haer Ho. Mog. voorgehouden, hetgene de Grave van Hoorn des avonts te voren haer Ed. hadde genotificeert, doch met beter ordre. De Borgemeester van der Dussen antwoorde uyt de naem van de Vroedschap, dat sij daer in consenteerden sonder prejuditie der privilegien deser Stad; de Raedpensionaris seyde daerop, dat haer in mandatis niet en was gegeven te verklaren, dat dese Provintie ende Stad haer privilegien had verbeurt of niet, dat haer Ho. Mog. daer over souden disponeren met sijn Hoocheyd.

De Schepen Suylen klaegde mij desen avond, dat de Regeringe op een ongehoorde wijse wierde gehandelt, ende dat so lange Utrecht Utrecht was geweest, men diergelijke proceduren

1) In het gedrukte Historisch verhael komen als eerste onderteekenaars voor 33 personen, alle luyden van de Voetiaense Gemeynte of Kerck.

[p. 153]

alhier noyt beleeft hadde, ende dat, indien vader hier was, sijn Ed. sich niet soude konnen inhouden; dat sij vader nu al misten. Ik antwoorde dat men hem niet veel geacht hadde; hij repliceerde, daerop dat ik dat in sijn reguard niet seggen konde.

Het regiment van Lendorf is hier binnen gekomen.

Den predicant Landman uyt den Haghe dede in de Dom des avonts de dankpredicatie¹⁾: onder andere historien van de Franschen oorlog verhaelde hij, dat den vyand de sleutels waren te gemoet gebraght; vermaende de borgers, dat sij wel souden te vreden sijn; dat de Gecommitteerden van de Staten-Generael gekomen waren, om de neringhen ende ambachten, die hier vervallen waren, weder op te rechten, ende diensvolgens de welvaert van de Stad te versorgen; sonder van de stadsprivilegien te reppen. Hij en bad ook niet voor de Staten of Magistraet van de Stad ende dese Provintie, maer alleenlijk voor d' andere Provintien.

Den predicant Heymenbergh in sijn gebed na de predicatie bad God, dat de Staten noch de Magistraet in haer privilegien niet mochten werden verkort etc.

- 17. Sijn de Heeren van de voorstemmende Leden, so present als absent, met de beyde Secretarissen van de Staten, mede ontboden in de Staten-kamer, uyt last van de Heeren haer Ho. Mog. Gecommitteerden, ende is haer mede geinsinueert, van sich van de exercitien van de Regeringh te onthouden bij provisie, even als geschiet was op gister aen de Heeren van de Vroedschap.

Aen de Raedsheeren van het Hof Provintiael is voorts deselve insinuatie gedaen.

- 18. Is uyt den naem van de Gecommitteerden van de Staten-Generael gepubliceert ende overal geaffigeert dat d' impositien even als te voren moeten werden betaelt, op pene

1) Achter het Historisch verhael is gevoegd een: sommier en kort verhael van de predicatie die de Eerw. Thadeus Landtman in den Domkerk heeft gehouden, over 1 Reg. 12 vs. 15.

[p. 154]

bij placcaten vermeld. Dese publicatie wiert gedaen door adsistentie van de Heer van den Engh ende den Secretaris Luchtenburg, die op gister weder is gepermitteert haer functien te bedinen. De Heer van den Engh heeft mij geseyd, de Gecommitteerden van de Staten-Generael hem ontboden hadden ende geseyd, dat hij van de borgerye bemind sijnde, sijn functie weder mocht bedinen etc.

- 19. Heden sijn door den Grave van Hoorn, als van sijn Hoocheyd, gedurende desselfs absentie, gesteld om de nodige ordres te stellen in dese Provintie ende Stad, genomineert tot capitains over de borgerye, de Heeren Dinter ende Both van der Eem, mitsgaders Henric. Quint, Justus Vermeer, Bosschart, Pothuysen, Benthem ende den Adv^t. Voet¹⁾; dewelcke een acte daertoe hebben ontfangen van de Grave van Hoorn, ende in sijn handen eed gedaen: haer wiert voorts in mandatis gegeven ende geautoriseert om yder in hare quartiren de militie in te foriren, ende de borgerwacht weder in het Stadhuys bestellen.

- 20. De Borgermeester Nellesteyn weder hier sijnde gekommen, ging ik hem verwelcommen, alwaer ik de Heere Martens ende Predicant Nellesteyn mede vond: de Borgermeester voornoemt seyde eerst, dat dese Stad sulke notabele privilegien hebbende, Holland noch de Generaliteyt geen macht hadden, sich in het bewind van de Regeringe van dese Stad te bemoeijen of die op te schorssen, hetwelke bij de Heere Martens ende den Predicant Nellesteyn geadvoueert wiert.

Des avonds in het gebed bad Dominus Gentman, dat de Regenten, die gesteld souden werden, mochten wesen mannen van verstand ende die den Heere vreesen etc.

- 21. Is uyt de naem van de Heeren haer Ho. Mog. Gedeputeerden ten overstaen als boven, van de Heer van den Engh ende de Secretaris Luchtenburg gepubliceert, dat men

1) Als toevoegsel tot het Verhael vindt men in het Handschrift, dezelfde namen, met de bijvoeging hunner vendelen.

[p. 155]

alhier op den 26^e deses sal houden een dank ende bededagh, over het overgaen van Bon ende het ontruymen van Bommel, Woerden, Crevecoeur ende ook de Provintie van Utrecht, ende dat men daerom op dien dagh alle teeckenen van vreugde sal toonen met luyden van klocken ende afschieten van geschut etc.¹⁾.

Heden sijn de Franschen eerst uyt Rhenen gegaen; sij sijn aldaer tot so lange gebleven, door dien haere schepen met ammonitie aen de grond sittende, sij tot noch toe besigh waren geweest, met deselve ten halven te ontladen ende daerdoor vlot te maken.

Hier gekomen het Regiment van de Grave van Solms.

- 22. Sijn hier wedergekomen de Heer Nipoort ende den Predicant van den Henghel die door de Franschen drie dagen langh, uyt reden voors. sijn opgehouden geweest. Dominus van den Hengel voornoemt, verhaeld dat d' eerste Ostagiers op Niuw-Rees lagen, welgemoed ende gesond sijnde; dat sij door de Borgemeesteren ende Predicanten van Rhees veel vriendschap ende hulp in alles hadden genoten, ende sonderling door den Heere Spaen uyt Cleef, dewelke haer hadde toegesonden 1500 gulden met presentatie van meer geld te sullen senden indien hetselve mochten van noden hebben, ook aen de jagermeester hadde belast, van haer Ed. tafel dagelijx van genoegsaem wild te voorsien. Sij hadden ook nu permissie bekomen, van op parole te mogen overvaren op Rhees, om aldaer haer te diverteren: de laetste Ostagiers waren noch niet bij haer, sij verlangden ook niet na deselve, also engh genoeg waren gelogeert etc. Ik hebbe ook een missive van Monfrere ontfangen, gedateert 17/27 uyt Ginneken, waer in ons 5 a 600 gulden presenteert, ook adviseerd, dat de regimenten dagelijx van quartieren veranderen, dat het leger van de Staet bestont uyt 14 regimenten te voet ende 6 te paerd, dat bij haer noch 12000 man Spaensche soude komen.

- 23. Sijn drie schepen met ammonitie van oorlog naer

1) Zie de uitschrijvingsbrief. Ontroerd Ned., II, p. 758.

[p. 156]

het casteel te Wijk gesonden, ende enig volk onder de Colonel L^t. Boreel, om die plaets in besittinghe te nemen.

- 25. Hier gekomen het regiment van de Grave van Hoorn.

- 26. Heeft men alhier, volgens aenschrijvinghe van haer Ho. Mog. ende uyt last van hare Gedeputeerden, gehouden een dank- ende bededagh wegens het overgaen van Bon, ende verlaten van Utrecht, Bommel, Woerden, Crevecoeur ende andere plaetsen; des avonts tot drimael alle klocke geluyd, ende schoten alle musquetiers van de borgers ende soldaten, die rontsom op de wallen waren gerengeert, tot driemael salvo, alle huysen staken brandende lanteernen uyt etc.

Wij ontfingen op heden mede een missive van Monfrere, gedateert den 24^e uyt Sevenbergen, waerbij ons adviseerd, dat het leger onder den Grave van Waldek ordre hadde ontfangen om te scheyden, ende dat patent hadde om met het regiment te marcheren naer Schoonhoven etc.

- 27. Is hier gekomen het regiment paerden onder den vrijheer van Swartzenburgh.

Men heeft alhier sedert enige dagen seer besig geweest met het toestellen van arcus triumphales, ter eeren van sijn Hoocheyd, waerin de Papisten niet de laetste maer d' iverigste willen sijn, met Simei¹⁾. De Kloppen is op haer ernstig versoek door den Grave van Hoorn toegestaen het Duytschen huys te reynigen ende schoon te maken.

- 28. Bequamen wij een missive van vader, waerin sijn Ed. uyt Over-Rhees den 24^e ons schrijft, dat alsdoen noch wel te pas was, doch het kostelijk ende evenwel bekrompen leven begost te verdrieten; dat met haer 20, behalve de kneghts, kok ende krauwels, logeerden in het commandeurshuys, ende met haer 13 in eene kamer sliepen, niet so groot als onse slaepkamer, dat op legerbedden op de vloer leggende, noyt haer onderklederen quiteerden als alleen, wanneer van hemd veranderden etc.

- 29. Des morgens vroegh is ons bijgekomen Capⁿ Has,

1) II Samuel 19 vs. 16 seqq.

[p. 157]

medebrengende een missive van Monfrere in date van gister, waerin schrijft, dat daeghs te voren tot Schoonhoven met het regiment was gekomen, ende sond ons toe door gemelte capitein 200 ducatons.

Tijdinghe gekomen synde, dat sijn Hoocheyd op gister avond in den Haghe was gearriveert, is den Grave van Hoorn voorts derwaerts vertrocken, om sijn welgemelde Hoocheyd te gaen ontmoeten, of in den Haghe te spreken.

- 30. Do^s. Burmannus des morgens predikende, bad in sijn gebed nae de predicatie voor de Staten deser Provintie ende Magistraet deser Stad, dat God haer in dese vernederinghe wilde aensien, ende indien der veranderinghe mochte vallen, dat die mocht wesen tot Gods eere ende beste van het Vaderland.

Do^s. Nellesteyn bad wederom des naernoens niets ter wereld voor de Staten ende Magistraet dezer Provintie ende Stad.

December

1. Des avonts is hier gekomen Monfrere, wel te pas sijnde; daer voor de Heere geloofd zij.

Hier gekomen het Regiment paerden onder den oversten Kingma.

- 7. Is den Grave van Hoorn hier weder gekomen.

- 11. Is Monfrere van hier vertrocken.

Des naernoens sijn hier binnen gebraght 24 gevangene Fransche ruyters, daer onder een Lieutenant te paerd, ook den Ritmeester Romcour swaerlijk gewont sijnde; desen had de Fransche partye gecommandeerd. Op de plaetse sijn van de haere blijven leggen 13 doden, van de onse isser nimant gebleven, maer een cornet ende twee ruyters gequetst: de parthyen sijn van wedersijden even sterk ende in de 70 geweest; d'actie is voorgevallen tusschen Elborgh ende Amersfoort.

Het Regiment van de oversten Ludsau hier gepasseerd naer Campen gaende, het is gekleed in 't groen.

- 12. Hier door gemarcheerd het Regiment van de Colonel Tork naer Amersfoort.

- 14. Ontving men hier de tijdinghe, dat den Hartog van Luxemborg met sijn leger bij Hasselt, in het land van

[p. 158]

Luyk leggende, seer benart was, also sijn doortocht door Syn Hoocheyd ende de Spaensche onder den Grave van Monterey belet wierd, ook dat al enige van sijn voortroupes waeren geslagen.

- 15. Den Grave van Waldeck hier geweest, etc.

- 23. De Heer Raedpensionaris Fagel alhier gekomen.

- 24. Sijn hier uyt naer de Grebbe gemarcheerd omtrent 2000 man, so te voet als te paerd.

- 25. Des morgens seer vroeg sijn den Grave van Hoorn met de Heeren haer Ho. Mog. Gedeputeerdens ook derwaerts vertrocken met een convoy van ruyterye; men heeft verstaen, dat sij aldaer souden visiteren de gelegentheid dier plaetse, ook of, ende op hoedanige wijse, men aldaer eenige fortificatien soude konnen maken.

- 28. Syn de Heeren haer Ho. Mo. Gedeputeerden ende den Grave van Hoorn met al dat volk weder gekomen.

1674. Februarij 2.

Ben ik met de Heer van Maerssenbroek ende de Secretaris Quint van hier vertrocken om d'overige penningen, 330436 gulden, van het accoort met den Intendant gemaekt naer Aernhem te brenghen; wy hadden tot convoy 200 paerden onder het commando van de Ritmeester Ittersum. Des middaeghs tot Rhenen arriverende, komen daer bij ons de Heeren Rosa ende Hauwert, ons de tijdinge brengende, dat de 200 Fransche paerden aen de Grebbe niet komen souden, also sij deselve elders van noden hadden, ende brachten een nader paspoort mede van de Intendant, om het geld onder geleyde van ons convoy tot Aernhem toe te brengen. Wij waeren hier over seer verwonderd, niet wetende wat te dencken, ende sonden in haest naer Utrecht den advocaat Hauwert, om dit aen de Heeren haer Ho. Mog. Gedeputeerden ende den Grave van Hoorn te gaen communiceren, ende bleven wy ondertusschen in grote bekommeringhe met al dat geld tot Rheenen, sijnde nu, vermits de demolitie van de stadsmuuren ende poorten, maer een open vlek. In de nanacht is den Advocaet Hauwert weder gekomen, medebrengende ordre aen de Ritmeester Ittersum het geld tot aen Aernhem toe te convoyeren.

[p. 159]

- 3. Op de middag sijn wij tot Aernhem gearriveerd; het convoy rangeerde sich in 4 esquadrons op den berg, terwijle wij binnen reden; aen de Ritmeester Ittersum wiert, met bewilliginge van de Ostagiers, ordre toegesonden van met sijn troupes te mogen wederom keeren naer Utrecht, ende tot Rheenen niet te behoeven te wachten.

- 4. Wij sijn met d'Ostagiers des morgens van Aernhem gereden ende des avonts hier sonder ongeluk gearriveerd, waer voor den Almachtigen gelooft zij.

- 9. Sijn alhier een overste Lieutenant, een Major, een Capitain, een chirurgijn ende 3 soldaten, door een parthye binnen gebraght; sij waren bekomen tusschen Aernhem ende Nimwegen.

- 10. Den Grave van Hoorn met een stercke partye ruyters naer Oltbroek gemarcheerd.

- 14. De tijdingen uyt Engeland komende, seggen dat de vreede genougsaam gesloten is.

- 16. Dat de Secretaris van de Amb^r. van Spagnen op eergister avond in den Haghe was gekomen met d' onderteyckende vreede.

- 17. De brieven uyt den Haghe seggen, dat op eergister avond den 15, de Heer Silvius in de Haghe was gekomen ende medegebraght de ratificatie des Coninghs van Engeland.

- 21. De Heeren Crommon, Ghemmenigh ende Gockinga van hier naer den Haghe vertrocken.

Des avonts is hier gearriveerd de Heer van Castricum¹⁾.

Op heden is in alle de dorpen de nootklok geluyt, waerbij alle boeren belast wert sich naer den Leckendijk te begeven, also het water seer hooch begind te worden, ende twee ijsdamme in de rivier sitten, een aen de 40 gaerden ende d'andere aen de Noord.

- 22. Des morgens vroeg sijn de Heeren naer den dijk vertrocken.

1) Geelvinck.

[p. 160]

- 23. Sijn in den nieuw aengemaekten dijk bij de Vaerd 3 openingen gekomen, waardoor deselve in groot perikul is van weder geheel weg te spoelen.

- 24. Is de vreede met Engeland gepubliceerd in den Haghe, naer dat de ratificatien wedersijts waeren uytgewisselt, ende geresolveert de publicatie daer van te doen het geheele land door, den 4/14 Martii, ende voorts des avonts alle teykenen van vreugde te betoonen.

- 25. Hebben 3 matrosen bij nacht een schip met geschut voor Aernhem leggende, de touwen los gemaekt ende hetselve doen afdrijven naer beneden; men bevind in hetselve 19 stucken metael canon, 4 mortieren, een quantiteyt granaden ende andere vierwercken.

- 26. Vriesland ende Stad ende Landen haer advis ter Generaliteyt binnen gebraght, rakende d'affaires onser Provintie. Friesland consenteerd mede dat sijn Hoocheyd soude werden geauthoriseerd voor d'eerste reyse alhier de Regeringe aen te stellen, ook dat dese Provintie in de Unie weder sal werden aengenomen, doch dat haere Gecommitteerden ter Generaliteyt geen sessie sal werden toegestaen, voor ende aleer het dispuyt over den rang tusschen dese Provinsie ende de haere is afgedaen, ende voorts onse Provintie in staet sal sijn van terstont haer quote mede te konnen opbrengen: o liefdeloosheyd!

- 27. Is tydinge gekomen, dat de Franschen preparatien beginnen te maken van Aernhem te verlaten.

Martij

4. Heeft men alhier over de geslotene vreede met Engeland alle teeckenen van vreugde bedreven, so met vieren, luyden van klocken, afschieten van geschut ende musquetten.

- 10. De koude is sedert 14 dagen uytermate vehement geweest, ende den brand schrikkelijk duur, so dat men voor 3 a 4 torven een stuyver moet betalen, een ordinaris talhout 1½ stuyver, een eyckenbosjen 6 stuivers, ende ander hout naer advenant; boven dese miserie sijn alle soorten van leeftocht ook so duur, door oorsake dat, overmits het gesloten weder,

[p. 161]

hier niets kan werden ingebraght: so dat onse uytgemergelde borgerye dese sware inquartiringhe boven maten drukt.

Boven dit alles sitten wij als noch sonder Regeringhe, waerdoor onse Provintie ende Stad een ongelooffelijke schade lijd, terwijle veele dingen in het wild loopen.

- 11. Eenige wagens met torf door ordre van de Graef van Hoorn, met militaire macht gehaelt sijnde uyt de Rhenische veenen ende den Dolder, wierden 14 daervan om een stuyver aen de gemeente uytgereykt, doch sijn 2 a 3 van de voornoemde wagens, door het canalje geplonderd.

- 12. Het begint te doyen.

Den Dijkgraef ende Heemraden is per missive genotificeerd, dat de Staten van Holland aen de Waterschappen van Delfland, Schieland, Amstelland, Rhijnland ende Crimpender-Weerd hadden geschreven, dat van ider den Dijkgraef in persoon, of een Heemraed met den sesden man uyt de respective districten, sich souden vervoegen naer den toestopten dijck aen de Vaert om het gat voorts te helpen dicht maken.

- 13. Sijn aldaer gekomen de Borgermeesteren Cool ende Lingen van Gouda, ende van der Dussen van Schiedam, met twee werkbasen het alvoren komende besichtigen, ende terwijle sij genoegen in het werk hadden, sijn sij vertrocken.

- 17. De Graven van Waldek ende Arpach hier gekomen.

- 18. Is door ordre van de Graven van Waldek ende van Hoorn alhier met eenige regimenten exercitie gedaen buyten de Catrijnepoort.

- 19. Sijn de graven van Waldek, van Arpach ende van Hoorn aen de Vaert geweest, ende aldaer een fort soude werden geleght, ende langens den Vaertschen Rhijn een retrenchement gemaekt.

- 20. Sijn de welgemelte drie Graven naer den Haghe vertrocken.

- 30. Den Crommen-Rhijn ende d' andere canalen beginnen toetedammen.

Aprilis

13. Is sijn Hoocheyd hier gekomen, ende met grote

[p. 162]

acclamatie des volks ontfangen, alle de borgerye ende het garnisoen waeren in de wapenen ende wierden alle de klocken tot drie mael geluyd.

Gaf audientie aen yder.

- 14. 't Regiment van Tork hier door gemarcheerd.

- 15. Sijn alle de Leden van de Staten, daer onder de Vroedschap, in haer Ed. Mog. kamer bijeen sijnde geroepen, ook de Heeren van den Hove door sijn Hoocheyt uyt haere respective eeden ontslagen, ende des naernoens de respective kleyne steden.

- 16. Heeft sijn Hoocheyd een niwe Regering aangesteld, ende des avonts een niuw Hof Provintiael, gelijk uyt de gedrukte lijste te sien is¹⁾. Op den middag is sijn Hoocheyd tot Stadhouder aengesteld.

- 17. Heeft syn Hoocheyd als Stadhouder voor d'eerste mael op de rolle gepresideerd, geadsisteerd bij haer Ed. Mog. en corps.

- 18. Is sijn Hoocheyd, ook den Grave van Hoorn, van hier vertrocken naer Wijck, van daer over Amersfoort naer Naerden.

Des naernoens sijn de Heeren van de Nypoort, Rosa, van Schonauwen, van Ouwerkerk, Verstraten ende Booth bij haer Ed. Mog. gecommitteerd, om sijn Hoocheyd tot Amersfoort te gaen spreken.

- 21. Den vijand Aernhem verlaten, ook Nimwegen ende de Betuwe opgemarcheerd naer het Tolhuys, alwaer den Rhijn sijn gepasseerd op deselfde plaetse, daer hetselfde over 2 jaren deden.

- 23. Overleden de Heer van Beek.

Hier uyt gemarcheerd de Regimenten van de Graven van Hoorn, van Zolms ende van Arpach.

- 24. Ook de Regimenten van de Grave van Waldeck

1) Zie Tweejaer. Geschied. p. 17 seqq.

[p. 163]

ende den Vorst van Birckefeld, ende weder ingekomen die van de Veldmaerschalk Wurtz ende de Heer Beaumont.

Overleden de Heer Foeyt.

- 26. Het Regiment paerden van de Grave van Nassau ingekomen.

- 27. Het Regiment van de Heer Wurtz van hier vertrocken naer Nimwegen.

Het opgestopte water van de Crommen Rhijn heeft men weder beginnen te laten lopen.

May

7. Door dien de Vroedschap weygerde aen de Colonel Beaumont, als alhier commanderende, te laten volgen vry brand ende licht, ook vrij huyshuur, heeft hij verboden dat geen borgers op de wallen mogen komen; de soldaten hebben hierop verscheyde luyden van de wallen doen gaan met bedreygingh van de Geweldighe, doch werd dit gebod niet gerespecteerd ende liep daerom weder te niet.

- 21. Heeft het alhier een swaar weder gemaakt met donder, blixem ende hagel, vermenght met een orcaen, waerdoor veele molens ende huysen sijn omgewayt of beschadight; de stene galg wiert ten halven als afgemayt, niettegenstaende de pylaers van hartsteen ende met een ijsere staf aen malkanderen waren vast gemaekt.

Julij

5. Heeft Monfrere met 192 man, door ordre van de Heer Rabenhaubt in besettinge genomen het eyland in de Mase voor Mook leggende¹⁾. De Franschen sijn omtrent 1000 sterk, so te voet als te paerd, een uur daerna gekomen, ende hebben hetselve eylant bestormt tot 4 malen, doch sijn alle de reysen afgeslagen; sij hadden tot haer avantagie de huysen aen de Kuyksche kant, waer uyt gedurig met musquetten op d'onse schoten, die haer niet schuldig bleven. Daer nu het geveght over de 3 uren hadde geduurd, ende d'onse uyt gebrek van musquetkogels haer knopen hadden verschoten, is het eyland voors. by d'onse verlaten; Monfrere daer af treckende met 8

1) Het begin van het beleg van Grave, Tweejaer. Gesch. p. 294.

[p. 164]

a 10 man in goede ordre, also d'andere of gequetst of weggegaen waren, ook enige doden, op 13 personen gereeckend. Den vijand heefter na haer eygen seggen 171 man op de plaetse verloren, waeronder le Comte de Susanne, een Ritmeester, 9 Capitains, ende andere mindere officiers tot in de 20; van de onse was Monfrere door de linker schouder ende rechterhand geschoten, ende van de 10 officiers maer 3 ongequetst daer af gekomen. Capitain Eck, den Luitenant Hol ende den Venrigh de Meyer, die noch van sijn quetsure is gestorven, wierden door de Franschen gevangen in de Graef gebraght, waer tegens Monfrere weder binnen Nimwegen gevangen inbraght 2 Capitains, 4 Lieutenants ende een Venrich van de Fransche ende enige slechte soldaten.

Julius

22. Is alhier dien vreesselijken orcaen geweest, waer door so schrickelijken schade is geschied aen kerken, toorns, huysen, molens, schuren ende andere gebouwen, ook de overgeblevene plantagie; waervan gedrukte beschrijvingen sijn opgesteld.

Augustus

1. Is de bataille voorgevallen tusschen de legers der geallieerden onder het beleyd van sijn Hoocheyd de Prince van Orange, ende het Fransche onder den Prince van Conde, ontrent Bellincourt¹⁾, de bataillie is seer sanglant geweest, doch hebben d'onse het veld behouden; het geveght is begonnen 's morgens ten 10 uren ende tot middernacht gecontinueerd.

1) De slag bij Senef.

September

5. Is sijn Hoocheyd met de legers der Geallieerden gekomen voor Audenaerden ende deselve stad terstont rontsom besloten ende belegert, doch weinich dagen daerna weder verlaten, waerop sijn Hoocheyd, met misnoegen op de Keyserschen, de legers der Geallieerdens rontsom Gent hebbende gebragt, ende dat van onsen Staet in het land van Aalst, tot 's Hartogenbosch is gekomen met kleyn gevolgh, met intentie om voor de Graef mede te komen, doch aldaer een expressen van de comte de Monterye sijnde gearriveerd, is terstond we-

[p. 165]

derom getogen ende te Dendermonde met welgemelten Grave, geaboucheerd.

- 28. Des avonts is sijn Hoocheyd voor de Graef gekomen, nu al over 2 maenden belegerd sijnde geweest.

October

3. Des morgens hebben de regimenten van de Heeren Golsteyn ende du Tel bestormt ende post gevat op de contrescarpe voor de Graef, in de welcke attaque Monfrere, nevens veel andere officieren, is gequetst geworden in het lincker oor.

- 25. Is de Graef aen sijn Hoocheyd overgegeven, de Franschen hebben seer voordelighe conditien geobtineerd: onder anderen medegenomen 22 metale stucken canon etc.¹⁾.

- 27. Daerover vreugdevieren aengestoken etc.

1) De capitulatie is te vinden, Tweejaer. Gesch. p. 333.

November

30. Heeft men des avonts so swaren mist gehad, als bij menschen gedencken oyt is geweest, men kost het licht van een flambeau geen 4 schreden wijt sien, ja qualijk een hand voor d'ogen, niettegenstaende het op de volle maen was.

December

15. Des avonts hier Prins Maurits gekomen om possessie te nemen van sijn Gouvernement.

- 17. Prins Maurits geeyst beyde de sleutels van de kist, daerin op het stadhuys de sleutels van de stadspoorten altijt opgesloten sijn geweest, om deselve beyde alleen te bewaren des nachts.

- 18. Vader daer over gecommitteerd sijn Hoocheyd te gaen spreeken, doch is niet geobtineerd; in tegendeel heeft sijn Hoocheyd in dato den 20^e aen welgemelte Prins Maurits geschreven van de kist selfs ook van het stadhys t'sijnen huyse te doen halen.

- 29. De boefklok des avonts in plaetse van half tien uren, naer ouder gewoonte beginnen te luyden ten negen uren.

1675. Januarius.

Het stene wachthuys op de Neude bij de Franschen gebout, beginnen aftebreecken.

- 13. Sijn Hoocheyd hier gekomen, ende gelogeerd bij

[p. 166]

Prins Maurits, doch is, naer 3 uren wat gegeten ende gerust te hebben, naer Soestdijk vertrocken.

- 21. Is door 18 Heeren Gecommitteerden van Gelderland aen sijn Hoocheyd opgedragen, de souveraineteyt derselve Provinsie, onder den titul van Hartogh van Gelderland ende Graef van Zutphen.

- 25. Heeft sijn Hoocheyd hetselve aen de andere Provintien bekend gemaekt ende versocht derselver advis.

- 29. Hebben de Staten deser Provintie geresolveerd sijn Hoocheyd daer over te feliciteren ende noch meerder digniteyten toe te wenschen.