Berigten van het Historisch Gezelschap te Utrecht. Deel 1

[p. 35]

Iets over de Leidsche schilders van 1610, in verband met het geslacht der Elsevieren.
Door Jonkh. W.J.C. Rammelman Elsevier.

Als men in de werken van Campo Weijerman, Houbraken, Immerzeel en anderen de levensgeschiedenissen van alle die kunstenaars naslaat, die door hun genie de hollandsche schilderschool in de geheele wereld hebben beroemd gemaakt; als men daarin zoovele bijzonderheden vindt opgeteekend, (waaronder er echter zijn die den toets van waarheid bezwaarlijk kunnen doorstaan) die aantoonen welke onderscheiding van hooggeplaatste personen zij dikwerf genoten en met hoe veel eer zij werden overladen, dan is men geneigd zich die vroegere schilders wel met een ander gewaad en kleed getooid voor te stellen als onze tegenwoordige kunstenaars dragen, maar toch in denzelfden maatschappelijken toestand verkeerende. Leest men van schildersgilden, dan denkt men ligt, dat daartoe alleen de ambachtslieden behoorden. De kunst is in deze eeuw zoo geheel vrij, zoo geheel algemeen geworden, dat het moeijelijk met onze denkbeelden is overeen te brengen dat men haar vroeger door gilden, even als elke andere zaak heeft zoeken te monopoliseren; dat dit evenwel het geval geweest is,

[p. 36]

bewijzen de navolgende stukken, getrokken uit de gerechtsdagboeken van de stad Leiden, die hier worden medegedeeld.

Vooreerst een rekwest door de Leidsche schilders in den jare 1610 aan de Regering ingediend tot het weren van vreemdelingen, die schilderstukken buiten de vrye marct wilden verkoopen, waarbij tevens het verzoek was gevoegd tot het oprigten van een schildersgild.

Dit stuk is van den volgenden inhoud:

Aen mynE. Heeren, mijne Heeren, Burgemeesteren en Gerechte der stadt Leyden.
Geven reverentelyck te kennen de schilders, borgers ende inwoonders deser stadt Leyden, hoedat zy in October 1609 voorleden UwE. aendienden, dat alhier uyt Brabant en andere omliggende plaetsen tot diverse tyden ende ooc alsdoen gecomen waren eenige personen met verscheydene stucken schilderyen, die zy door den uytrouper (nadat de vrye marct uyt was) verkoft hebben en door anderen de overblijfsels toeleyden om te vercopen, dewelcke zoude hebben geschiet, ten ware t zelve by UwE. op de suppliants versouck verboden hadden geweest, desniettegenstaende omtrent eene maent geleden van Amsterdam wederom gecomen zyn eenige van gelycke personen, die in October voorz. ooc verkoft hadden (hoewel hun van de supplianten 't verbot van UwE. was verwitticht) hen vervordert hebben, door uytroupen, 't overige met opene winckel te vercopen, als of zy hier woonachtich waeren, de welcke in geen andere steden toegelaten wert, noch ooc alhier in geen observatie en is, waardoor de supplianten grootelycks werden vercort.
Dit gemerckt, bidden zy verthoonders zeer instantelyck, dat UwE. believe daerin te voorsien, en wel scherpelyck te interdiceren gheene schilderyen alhier te mogen brengen buyten de vrye marckt om te vercopen, by wat middel het zy, opdat de verthoonders de penningen mogen verdienen

[p. 37]

ende alzoo haerl. familie in dezen zwaeren duren tydt mogen versorgen, ende toe te laeten dat zy remonstranten een gilde mogen opstellen.
Dit doende &.
Coenraert Schilperoort, Aernout Elsevier, Jan Adriaens, J. van Leeuwen, v. Adman (misschien de Man), Joris van Schooten, Joost Dirx Grijp, Adriaen van Tetroede.

In margine stond geapostilleerd: De supplianten sullen eerst en alvorens hierop te disponeren, vertoonen wat het gebruyc is in de andere omliggende steden, principalicken in 't regard van haerl. schilderyen of dezelve aldaer toegelaeten werden te mogen vercopen of niet. Actum den 11 Maert 1610.

In dorso van het Rekwest stond:

Die van de Gerechte der stadt Leyden hebben de supplianten op eene prouve en by provisie voor den tyt van een jaer, op huyden ingaende verleent, vergunnen en accorderen by dese dat niemant, binnen deser stadt niet woonachtich, eenige stucken schilderyen buyten de vrye jaermarct alhier sal mogen vercopen, t zy by openbare opveylingen of andersints sonder daertoe te hebben verlof en consent van de Burgermeesters deser stede, en hebben haerluyden verder versouc (het oprigten van een schildersgild) voor alsnog afgeslagen. Actum den 16 April 1610.

Men ziet uit het antwoord der regering, dat zij gebeel onkundig was omtrent hetgeen ten opzigte der schilders in andere plaatsen in gebruik was, en men zal gerust kunnen aannemen dat zij de belangen der schilders vóór 1610 weinig ter harte heeft genomen.

Het weigeren tot de oprigting van een schildersgild binnen Leiden, waar reeds zoo vele verdienstelijke schilders geleefd hadden, is onverklaarbaar, te meer daar zulke gilden reeds in andere plaatsen bestonden.

[p. 38]

Dat er derhalve in 1610 nog geen schildersgild binnen Leiden bestond, is hieruit genoegzaam gebleken, doch na dien tijd heeft zoodanige inrigting aldaar bestaan volgens van Mieris, beschrijving van Leiden; hoewel mij de juiste tijd der oprigting van een schildersgild, nog niet is gebleken.

Wij hebben reeds gezien, dat de regering op het rekwest der Leidsche schilders niet dadelijk wilde beschikken, maar verlangde dat zij eerst eenige authentieke stukken zouden inleveren, waaruit zoude kunnen blijken, dat hun verzoek gegrond was.

Hieraan hebben zij voldaan door het te berde brengen van een rekwest van de Amsterdamsche en de verklaringen van eenige Delfsche schilders

Deze stukken luiden aldus:

Aen mynE. Heeren de Burgermeesters van Amsterdam.

Verthonen met behoorlycke reverentie de Deecken ende Overluyden van St. Lucas Gilde binnen deser stede, hoedat onlangs binnen derselver stede ten versoucke van eenige vreemdelingen, alhier poorters noch burgers en noch in 't voors. gilde zynde, by openbaere afveylingen en afslag tot meermalen zyn verkoft, verscheydene soorten van schilderyen, comende van Antwerpen en andere des vyants quartieren, welcke voors. schilderyen door 't listich en ongoddelyck opdringen van seeckere uytgemaecte personen zeer verre boven de waerde van dien (als zijnde meestendeel slechte copyen) hebben gehouden, dat de voorseide vercopers nu aen 't profyt beginnende te verleckeren en oversulx zoekende desen handel te continueren, met alle vlijt pogen zoo tot Antwerpen als elders in die contryen byeen te raepen al dè schilderyen die zylieden kunnen becomen; zulks dat er eene groote menichte schilderyen tegenwoordich by haerl. voorhanden is, omme mede alhier in maniere als voren vercoft te worden, ende alsoo achtervolghende de ordonnantie van haerl. sup-

[p. 39]

pliants gilde, eenige vreemde personen binnen deser stede niet mogen vercoopen eenige schilderyen dan in de vrye jaermarcten, mitsgaders gemerct dat door invoering ofte toelatinge van soodanige gépractiseerde malisieuse openbare opveylingen van vreemdelingen die van dage tot dage zouden toenemen, in corten tyt dese stede, ja het geheele landt met vodden en slechte leerkinderen werck zoude worden vervult, sulcks dat diensvolgende allen schilders hier ter stede wonende, haere nootwendige brootwinninge zouden werden verachtert, en ooc daerenboven in heure eerlicke studien in de schilderconste (welke altoos by allen Princen en welgestelde Republycquen zyn geavanceert) terug gedreven, ja ooc die goede burgery die door den banck weynich kennisse van schilderye hebben, bedrogen worden. Soo en versoucken zy supplianten, zeer ootmoedelyck dat UwE. gelieve hen supplianten, in haere eerlicken en nootwendige brootwinninge bysonder in desen costelycken duren tydt goedentierlyck te beschermen, mitsgaders de Deecken ende Overluyden van 't voors. gilde te authoriseeren om soodanige nieuwe gepractiseerde en onrechtvaerdige opveyling te beletten.
Dit doende &. &.¹⁾.

In margine stond geapostilleerd:

‘Op huyden is by MynE. Heeren van de Gerechte verstaen ende verclaert dat de vreemdelingen binnen dese stede comende met eenige stucken schilderyen, deselve by openbaere opveylinge niet en zullen mogen vercopen of doen vercopen, sonder daertoe eerst en alvorens te hebben oorloff ende consent van de Heeren en Burgermeesters deser stede, ende of niettegenstaende eenigen hen mogten vervorderen, soodanige vercopingen sonder het voors. verlof en consent te doen, soo worden mits desen geauthoriseert de Overluyden

1) De kopij levert geene naamteekening op.

[p. 40]

van St. Lucas gilde requirants in desen, omme soodanigen vercoopingen te beletten.
Actum Amsterdam 10 November 1608.
(get.) Claes Frans, (Burgemeester).
Pieter Hasselaer, (Schepen).
S. Rooseboom, (Secretaris).
Accorderende met de principale minute.
Amsterdam den 23 Maart 1610.
Jac. Ghijsberti,
Not. publiq.

De verklaring der Delftsche schilders, was van den navolgenden inhoud:

‘Op huyden den 27 Maert 1610 compareerde voor my Otto van Setten, openbaer en by den Hove van Hollandt geadmitteert, Notaris en getuigen naegenoemt: Pieter Ariens, glaesschrijver, oud 47 jaeren, Mr. Cornelis Jacobs Delft, oud 39 jaren, en Jan Garbrants de Jongh, oud 37 jaeren, schilders, allen wonende binnen deser stadt Delft, en verclaerden by heurl. conscientie en saligheyt in plaetse van eede ten versoucke van Mr. Cornelis Boissens, schilder binnen de stad Leyden, oock van wegen de andere meestersschilders binnen de voors. stadt waerachtig te zyn dat boven memorie alhier binnen de stadt Delft is gebruyckelyck geweest onder die van het ambacht van schilderen of anders genaemt St. Lucas gilde, dat niemandt van die neringe oft ambacht beroerende en moet doen eenige neringe ofte meesterye daervan exerceren, tenzy hy eerst en alvorens poorter derzelver stede ende in 't gilde van St. Lucas is, en dat oock gelycke personen wesende van plaetsen daer de medepoorters deser stede nyet vry en zyn, insgelycks binnen deser stede geene schilderyen of stucken mogen te coop brengen en vercopen tenzy zyl. betaelen zeeckere boeten daertoe van ouds gestaen hebbende, jaermarcten en weeckmarcten alleen uytgesonderd.
Verclaerende voor redenen van wetenschap tot verscheidene

[p. 41]

tyden, hooftmans van 's voorz. gilde geweest te zyn en de voorseide Mr. Jan Garbrantz jegenwoordig hooftman te wesen ende conform heurl. gildenbrief is gebruyct.
Verclaerende hier beneffens de voorseide getuygen dat zyluyden nooit verstaen ofte haers wetens by iemant van de voorgaende hooftmans verstaen is geweest, dat iemant niet zynde in 't voors. gild of personen sulcks als voren hebben mogen houden eenige boelhuys of openbaere vercopinge van heurl. schilderyen, ende als zyl. dezelve openbaere vercopinge wilden doen op marctdagen, albier verstaen soude worden t zelve niet te mogen doen.
Presenterende tot alle tyden des versocht zynde met eede te verstercken.
Aldus gedaen ende verleden binnen de stad Delft, ten huyse van my notaris, ten voorseide dage en jaere, in presentie van Mr. Adriaen Coolwijck, advocaet, ende Nicolaes van Nes, clercq myns notaris.
Otto van Setten.
Not. Pub.

Onder het getal der onderteekenaars van het Leidsche rekwest, komt Arnout Elsevier voor, aan wien trouwens Houbraken en Immerzeel een klein artikel hebben gewijd, en ik geloof dat hier de geschiktste gelegenheid is, om van hem nadere bijzonderheden te leveren, die mij in verschillende archieven zijn voorgekomen, te meer omdat daarbij eene opgave kan gevoegd worden, van eenige door hem en anderen gemaakte schilderstukken, zooals die op een inventaris van 1626 voorkomen, met vermelding der prijzen waarvoor twee schilders, Cornelis Lieffrinck en Johan van Goijen, die stukken toen hadden gewaardeerd.

Van dezen Arnout en van zijne afstammelingen maken de verschillende genealogien der Elseviers geene melding, misschien daaraan toe te schrijven, dat die tak in 1719 geheel we uitgestorven.

[p. 42]

Hij werd te Douai geboren (waarschijnlijk in den jare 1575) en vestigde zich met zijne ouders Louis Elsevier en Maria Duverdijn te Leiden in 1580.

Dat hij in Januarij 1607 reeds schilder was, blijkt uit zijn huwelijks-acte van dat jaar met Maria van Swieten, dochter van Simon Thomasz. van Swieten, secretaris der weeskamer te Leiden, en Jacomina Bailly.

Zijne eerste huisvrouw stierf te Leiden in 1626, nalatende 4 kinderen, toen allen minderjarig¹⁾.

Kort na dat sterfgeval, is er een inventaris der nagelatene goederen gemaakt, waarin onder anderen voorkomt: ‘Schilderijen des boedels gepryseert bij Mr. Cornelis Lieffrinck en Johan van Goijen, beyde Schilders alhier.’ te weten:

1.	Drie groote Lantschappen, gemaect door Aernout Elsevier, te zamen.	ƒ 84,-
2.	Nog twee idem.	ƒ 28,-
3.	Vier groote Lantschappen, door A. Elsevier	ƒ 64.-
4.	Een groot en gemeen landschap door A. Elsevier	ƒ 24,-

1) Te weten:
a. Simon, geb. 1607 en in 1635 gehuwd met Cornelia Jacobsdr. van den Berch, eerst Luitenant ter zee onder Kapitein Claerebout, naderhand Kapitein van de pleiten en het geschut te Delft. Hij overleed 1644, nalatende eenen zoon Jacob, die in 1719 (oud 82 jaar) overleed, zonder bij zijne vrouw Elisabeth van Exel kinderen gehad te hebben. Op de bibliotheek te Utrecht is eene dissertatie van 1686, door Pieter Mulerius, aan dien Jacob opgedragen.
b. Louis, geb. 1617, eerst gehuwd met Helena Waelpot, en in 1660 met Ida Hem, dochter van Dirk Hem en Eva van Warmont. (Zij woonde toen in de Zuilenstraat te Utrecht, met hare innocente zuster Geertruida Hem).
Deze Louis was even als zijn vader, schilder, en woonde te Delft, doch hiervan nader.
c. Jacomina, gehuwd met Adriaen Pieterz. Waelpot.
d. Maria, gehuwd met Nicolas à Recwijck.

[p. 43]

5.	Zes stucks, daeronder één van Tingnagel, twee banckettgens en drie rondekens van A. Elsevier	ƒ 25,-
6.	Twee contrefeytsels van Aernout Elsevier en zijne huisvrouw
7.	Nog twee dito van Paulus van Sommeren, begonste contrefeytsels.
8.	Een tronie van Aernout Elsevier.
9.	Een landschap van S^r Jacob Pinas, zijnde een nacht	ƒ 30,-
10.	Een stuck van Jacob Pinas, zijnde een Nebucadneser	ƒ 40,-
11.	Nog een stuk van Jacob Pinas, zijnde David en Batsabé	ƒ 36,-
12.	Een stuck van Pinas, zijnde een Moyses	ƒ 66,-
13.	Den Prins, graaf Hendrik en nog twee stucks, en een stuck van Daniel Verdoes	ƒ 36,-
14.	Een groot stuck van Wttenbrouck daerop geschildert is de Historie van Jacob	ƒ 60,-
15.	Een stuck van Wttenbrouck	ƒ 28,-
16.	Acht stucks te zamen, en daeronder een van Mr. Pieter van Veen	ƒ 31,-

Deze Arnout Elsevier hertrouwde in 1626 met Christina Everaerts (toen weduwe van Dirk van Boetselaer, boekhouder van den Prins van Oranje) dochter van Pieter Everaerts¹⁾

1) Zie Resol. van Holl. 10 Januarij, 1596. 16 Oct. 1596. 13 Aug. 1599. 23 Sept. 1604.
Hij komt in eene notariële acte van 1584 voor als predikant te 's Hage, was toen 33 jaren oud, en verklaart dat hij op zijne studiekamer te Nieuwpoort zittende, gezien heeft dat zekere Craene, door de françotse soldaten op straat onder zijn venster is dood geschoten.
Hij had bij zijne vrouw, de volgende kinderen:

a.

Samuel, in 1628 predikant te Monster.

b.

Jacob, in 1628 kwartiermeester van de Willemstad.

c.

Christina, weduwe van Dirk van Boetselaar.

d.

Magdalena, getrouwd met Cornelis Ruijsch, secretaris van de Generaliteits-Rekenkamer.

e.

Abigael, getrouwd met Everaert Both van der Eem, substitutegriffier van den Hoogen Raad te 's Hage. Zie Resol. van Holl. 22 Oct. 1599.

[p. 44]

predikant te 's Hage, en Magdalena Canin¹⁾.

Uit dit tweede huwelijk zijn geene kinderen gesproten.

Het blijkt verder uit een register der St. Pieterskerk te Leiden, van Litmaeten die naer elders vertrecken, dat Arnout Elsevier, met zijne huisvrouw en hare voordochter Abigael van Boetselaer, op den 2 Dec. 1629, zich naar Rotterdam met ter woon hebben begeven; doch het baart bevreemding dat hij in dat zelfde register op den 12 April 1632 voorkomt als naar Utrecht te vertrekken, (anderen van dien voornaam bestonden er niet). Op den 19 Aug. 1633, onderteekent hij te Utrecht eene notariele acte, voorkomende bij den Utrechtschen notaris Willem Brecht.

Hoe dat ook moge zijn, het is bewezen dat hij in 1643 nog leefde en te Rotterdam ergens als getuige voorkomt.

Houbraken en Immerzeel zeggen, dat hij ten jare 1647 te Dordrecht in het schildersgild werd opgenomen; zonder dit voor alsnog te hebben onderzocht, kan zulks wel hebben plaats gehad, te meer omdat hij in de Willemstad eenige vaste goederen, van wege zijne tweede huisvrouw bezat²⁾.

Arnout Elsevier had, bij zijne eerste vrouw, eenen zoon Louis, die thans mede als schilder bekend staat.

Na eerst te Leyden gewoond te hebben, is deze Louis met zijne vrouw Helena Waelpot op den 28 April 1646 naar Delft vertrokken.

Hij hertrouwde in 1660 met Ida Hem, waarbij hij geene kinderen gehad heeft.

1) Zij stierf te Leiden 22 Oct. 1628^.

2) Hij zoude dus op eenen ouderdom van 72 jaren, nog lust gehad hebben om te schilderen, dit aanmerkende komt mij het jaar 1647 onwaarschijnlijk voor.

[p. 45]

Betreffende de schilderstukken van dezen Louis heb ik geene bijzonderheden gevonden.

Hij is te Delft in de Oudekerk met zijn wapen en dat zijner vrouw op den 30 November 1675 begraven¹⁾.

De Heer van der Lelij heeft in de vorige eeuw aan de stad Delft, een door hem vervaardigd boek ten geschenke gegeven, bevattende al de opschriften der zerken en wapens in de verschillende kerken van Delft. In dat boek komt dezen Louis insgelijks voor.

Een dergelijk boek van hem is ook nog op het archief te Delft, waarin al de kwartieren der Delfsche Regeringsleden met hunne genealogien voorkomen.

1) Hij liet eenen zoon na, Johan genaamd, die in 1687 overleed, zonder bij zijne vrouw Clara van Buyren, kinderen na te laten.