Berigten van het Historisch Gezelschap te Utrecht. Deel 1

[p. 137]

Drijfkunst.

Adam, Paul en Christiaan van Vianen.
Door Dodt v. Fl.

Onze nederlandsche kunstgeschiedenis kent, onder meer andere kunstenaars met den naam Van Vianen, twee broeders, Adam en Paul, en roemt hen als zilverdrijvers boven of naast de bekwaamste werklieden hunner eeuw; zonder evenwel in vele bijzonderheden te treden, ten aanzien hunner meesterlijke voortbrengselen, veel min nog stil te staan bij hunnen levensloop of hunne maatschappelijke betrekkingen. Bovendien is er nog een derde Van Vianen, genaamd Christiaan, welligt de voortreffelijkste kunstenaar van zijn geslacht, althans een man, die in den vreemde hoogelijk wordt geprezen, doch bij ons in geenerlei kunstboeken genoemd wordt. Zeggen wij eenige woorden omtrent den eenen en anderen, en beginnen wij met Adam en Paul.

Wie van hen beiden de oudste geweest zij, wordt ons niet uitdrukkelijk berigt; doch wij lezen, dat Paul in het begin der XVII^e eeuw zou zijn geboren. Maar, of men voor dit gezegde eenigen grond hebbe gehad, zouden wij wel genegen zijn, om te betwijfelen. Immers, ware dat zoo, dan zou Adam, die oorkondelijk blijkt, zich reeds in 1593 in den echt te hebben begeven⁽¹⁾, wel moeten worden aangenomen, althans 25 jaren ouder te zijn geweest, dan zijn broeder Paul, iets, dat ons voorkomt, niet waarschijnlijk te zijn.

Van hunne ouders gewaagt de kunstgeschiedenis niet dan

(1) Zie hierna bladz. 139.

[p. 138]

met een enkel woord, en wil, dat hun vader en leermeester tevens een goudsmit te Vianen zou zijn geweest. Op zich zelven beschouwd, is dit ook niet onaannemelijk, maar wij kunnen ons toch van de vrees niet geheel ontdoen, dat men zulks wel eer blootelijk gegist, dan op eenigen grond hebbe ter neder gesteld, en wij vermoeden, dat men eensdeels uit den naam der beide gezegde kunstenaars, en anderdeels uit hun kunstbedrijf, dien goudsmit te Vianen hebbe gecreëerd, om toch hunnen vader te kunnen noemen, en iemand te hebben, die gezegd kon worden, de leermeester dier kunstrijke mannen te zijn geweest. Wij zeggen, vermoeden, want verder durven wij niet gaan; en dit vermoeden heeft zijnen grond in de daadzaak, dat Van Vianen, de vader dezer gebroeders, blijkt eigenlijk Willem Eerstensz. van Vianen te hebben geheeten, en in de XVI^e eeuw⁽¹⁾ lange jaren met der woon te Utrecht te zijn gevestigd geweest, gelijk mede Gijsbert van Vianen, hun oom, met zijn geheele familie, aldaar gevestigd was. Uit dezelfde bescheiden, waaruit wij dit leeren, blijkt mede, dat deze Willem Eertensz. van Vianen, die in 1604 niet meer leefde, behalve ons kunstenaarspaar, nog andere kinderen moet gehad hebben, aangezien Adam in zekeren brief van zijne broeders- en zusters- kinderen spreekt, welke zuster gehuwd was aan Willem van Portengen, een utrechtsch geslacht, dat mede meer dan eenen kunstenaar heeft opgeleverd,⁽²⁾ zoo als daarvan te zijnen tijde nader zal blijken.

Naar alle waarschijnlijkheid was Adam de oudste der beide beroemde broederen en door ons bedoelde kunstenaars. Wij

(1) Zoo vinden wij hem aldaar in 1579: ‘Willem Eerstensz. van Vianen, als administratie hebbende van de nagelaten goederen van za. Goffr. Elisabeth, Adam van Diemen's weduwe, etc. (Transportbrief 23 Febr.1579); en daarna bij herhaling.

(2) ‘Adam van Vyanen, ende heeft voor hem selven ende sijne erfgenamen, ende hem voorts sterck makende, etc., voor zijne broeders, ende susters kinderen, geprocreëert bij Willem van Portengen zijnen zwager, al te zamen kynderen ende erfgenamen van za. Willem Eerstensz. van Vyanen, haerlieder za vader ende petevader,’ etc. Tr. br. 31 Octob. 1604.

[p. 139]

stellen zijne geboorte omstreeks het midden der XVI^e eeuw, naar wij weten, dat hij in 1578 een in de kunst reeds bedreven man was. In 1593 trad hij in het huwelijk met Aaltje, dochter van Aert Matthijsz. Verhorst, bij welke hij althans een zoon verwekte. Niet van langen duur kan echter dit huwelijk geweest zijn; want wij vinden, dat hij vijf jaren daarna een tweede huwelijk aanging met Catharina van Wapenvelt, gelijk een en ander aangeteekend staat in het utrechtsche buurspraakboek, een register in het stedelijke archief berustende. Mag men oordeelen, naar hetgeen deze Van Wapenvelt zijner dochter, bij dit huwelijk, uitzette,⁽¹⁾ dan zal Adam van Vianen aan deze dochter geene slechte partij gedaan hebben. Wat wij verder omtrent dezen kunstenaar vonden aangeteekend, was wel slechts van ondergeschikt belang, maar toch kwamen wij daardoor tot de zekerheid, dat hij tusschen 1625 en 1628 te Utrecht moet zijn overleden. Althans, in stukken van het eerste jaar⁽²⁾ komt hij, als nog in leven zijnde, voor,⁽³⁾ terwijl in opentlijke acten van het laatstgemelde jaar reeds van zijne weduwe de rede is. Wanneer dus Sandrart zegt, dat Adam van Vianen in 1630 nog in leven was, dan begaat hij in deze blijkbaar een' misslag, die, naar onze opgave, nu eenigzins kan worden verbeterd.

Van dezen Adam van Vianen is de bekende platte grond van

(1) ‘Adam Willemsz. van Vyanen, ende verclaerde van meninge te zijn, zyn onmondige zoon, geprocreëeit by Aert Mathysz. Verborst dochters sa. zijn moeders goet te bewijsen, ende dit, alvorens hem weder in huwelyken state te begeven, ende sulx te doen heeft hij comp. synen voorsz. onmundigen soon, syns moeders goet bewesen, aen alsulcke 2000 gl., als de voorn. Aert Mathysz. Verborst, met zyne voorn, dochter ten huwelyke belooft ende gegeven heeft, ende hy oock by schriftelycke scheydinge ende deylinge met de naeste vrienden van dat voorz. onmundige kyndt, etc. gedaen date den 1. Jun. 1597, te zynen laste heeft genomen gehadt’, etc. Tr. br. 25 Oct. 1598.

(2) Stedel. register op den 25. Aug. 1625.

(3) ‘De weduwe van Adam van Vyanen ontboden zynde’, etc. Stedel. register 23 Fehr. 1628.

[p. 140]

Utrecht, in 1578 door hem opgedragen aan de regering der stad, welke steeds op de aanmoediging van kunst en wetenschap bedacht, hem daarvoor eene recognitie toelegde, ten bedrage van ruim 100 gl.⁽¹⁾. Wat zijn drijfwerk aangaat, de heer Immerzeel meldt, dat er op de verkooping van het kunstkabinet van mevrouw Hogguer, in 1817 te Amsterdam gehouden, voorkwam een Drinkschaal, met Bacchus en Ceres er op, die voor 95 gl. werd geveild; en de heer Schinkel schreef ons:

‘Onder meer, ander drijfwerk, bezit ik zes in zilver gedreven platen in basrelief, door de gebroeders Paulus en Adam van Vianen bewerkt. Die keurig gedreven platen stellen de hier volgende onderwerpen voor:

1.	Een Bacchusfeest, voorgesteld door elf naakt zijnde kinderen, welke zich onledig houden met plukken van druiftrossen, met drinken uit kannen en schalen, en met spelen en rijden met bokken. Een dier bokken, die den door wijn overladen Bacchus op zijnen weg torscht, bezwijkt onder den last en stort ter aarde; - verder ziet men eigenaardig bijwerk. Het geheel is zeer geestig voorgesteld, en met regt mag deze gedreven plaat een meesterstuk qenoemd worden. Die plaat is waarschijnlijk het werk van Paulus en is 26 ned. duimen en 7 strepen breed, en 17½ Ned. duimen hoog.
2.	De vier Evangelisten met hunne zinnebeelden. Afgedeeld in vier langwerpig vierkante vakken. Niet minder fraai dan het vorige bewerkt, breed 21, hoog 15 ned. duimen.
3.	Een herder en herderin, waarbij een' ram, een schaap en een bok. Blijkbaar is deze kunstplaat naar eene teekening van den beroemden kunstschilder Berchem vervaardigd. (De Vianens en Berchem, zegt men, dat vrienden geweest zijn.) De bewerking van dat kunststukje is mede allerkeurigst. Het is 12 ned. duimen breed en 9½ duimen hoog.

(1) ‘Item, Adam van Vyanen, goutsmid, voor het snijden van een copere plaet dese stadt van Utrecht met alle dependentien van dien, 112 gl.’ Kameraers-rek. van 1598. Die plaat, herhaaldelyk gebruikt, wordt nog ten stadhuize bewaard.

[p. 141]

4.	Het laatste Avondmaal, voorgesteld op het oogenblik dat Magdalena de voeten van den Zaligmaker wascht. Niet minder van bewerking als de bovengenoemde. Dit plaatje is ovaal en heeft eene breedte van 10 bij eene hoogte van 7½ ned. duimen.
5.	Ruth korenairen lezende. Boas komt haar op den akker bezoeken. Hij spreekt Ruth aan, die met eene korenschoof in den arm knielende voor hem ligt en met een lagchend gelaat tegen hem opziet. Allerkeurigst bewerkt, breed 11½ en hoog 8 ned. duimen.
6.	De graflegging van het ligchaam van Christus, bestaande uit zeven keurig bewerkte figuren en eigenaardig bijwerk, breed 8 en hoog 12 ned. duimen.

Wij lezen verder bij Immerzeel, dat het meerendeel zijner kunstwerken in plaat werd gebragt door Theodorus van Kessel, welk werk te Utrecht, met italiaanschen, franschen en hollandschen tekst het licht zag.

Van Adams jongeren broeder, Paul, wordt berigt, dat hij, na Italië te hebben bezocht, te Praag zou zijn overleden. Dit laatste althans bleek ons 1620 te gezegder stede werkelijk te hebben plaats gehad⁽¹⁾, gelijk mede, dat dit overlijden voor den jare 1620 moet zijn voorgevallen. Trouwens, van dat jaar af aan, ontmoeten wij zijnen broeder als voogd over zijne nagelatene onmondige kinderen⁽²⁾. Denkelijk zal hij dus kort te voren zijn gestorven. Naar het voorbeeld van andere kunstenaars, was Paulus van Vianen, met achterlating van vrouw en kinderen, naar Italië vertrokken, en schijnt zich over zijn huisgezin, als over eene ondergeschikte aange-

(1) ‘Gysbert van Vyanen, als oom ende voogd over de onmundige kynderen van Pauwels van Vyanen, gestorven tot Praghe, constitueert Schaden broick, om van Adam van Vyanen te vorderen reckeninghe van zyne administratie, by hem gehad over der voorn. kinderen goedered, etc’ Acte van procuratie 15 Septemb. 1625.

(2) ‘Adam van Vyanen levert zekere rekeninghe van zyne administratie, die hy gehad heeft van zyn zal. broeder, Pauwel van Vyanen's kynderen sedert den lesten April 1620, omme die gehoort ende gesloten te worden.’ Stedel. register.

[p. 142]

legenheid niet zeer bekreund te hebben, een bewijs voorzeker, dat men, als schilder en metaaldrijver, een groot meester kan wezen, zonder daarom nog, als vader en gade, een gevoelig hart te bezitten. Wie die ongelukkige vrouw geweest zij, die hij alsdus met hare kinderen heeft laten zitten, bleek ons niet. Aan Hester Gerbrandsz. Valck⁽¹⁾, welke wij ongeveer dertig jaren later als weduwe van eenen schilder Paulus van Vianen vermeld vinden, viel reeds hierom niet te denken, al hadden wij niet ontdekt, dat deze in 1644 nog leefde.⁽²⁾ Voor het overige kan de omstandigheid, dat onze Paul van Vianen in 1620 reeds kinderen verwekt had, wel mede tot bewijs strekken, dat hij voor 1600 moet zijn geboren.

Ook van Paulus van Vianen zijn nog sprekende bewijzen van deszelfs hooge meesterschap in de kunst over. In de gemelde kunstverzameling van mevrouw Hogguer, bevond zich, volgens Immerzeel, van dezen kunstenaar: Een lampetschotel, waarop Diana bespied door Acteon, van onderen een hertenjagt, verkocht voor 610 gl. Een antike lampetkan, waarop Jupiter en Calisto, voor 300 gl. geveild. Een drinkkan met deksel, waarop een ruiter en rondom herders en herderinnen, voor 460 gl. verkocht, en eindelijk een soortgelijk stuk met boeren en boerinnen, voor 400 gl.

‘Moeijelijk,’ zegt de heer Schinkel, ‘is het werk der gebroeders te onderscheiden. Men beweert dat Paulus boven Adam hebbe uitgemunt. Ook ik ben van dit gevoelen. Het plaatwerk, vroeger in het bezit van den heer Jacob, en waarvan ik mede een groot gedeelte heb bezeten, bestaat uit modellen van kannen, potten, enz., ter navolging voor zilversmits.

(1) ‘Hester Gerbrantse Valk, wed. van Paulus van Vyanen, constschilder. omtrent de Smeebrug, doet overleveren acte van seclusie’, etc. Stedel. register 13 Octob. 1652.

(2) Metgen, Jans van Royen, weduwe van Ja. Meerten Jansz. van Antwerpen, in zyn leven ysercooper, geassisteert met Sr.Paulus van Vianen, constschilder, horger te Utrecht, haren neve, als hare voocht, bekende, dat sy van een somme van 1000 gt., etc., voldaen was, die de voorn. Paulus van Vyanen ende Hester, Gerbrantsz, Valck, zyn huisvrouw, te hare laste sprekende hebben’, etc. Tr. br. van den 6. Aug. 1644.

[p. 143]

Volgens het monogram waarmede die platen zijn gewerkt, zijn ze door eenen Vianen gesneden (denkelijk door een zoon van Adam). Ook Jan van Vianen is een plaatsnijder geweest. Als plaatsnijders hebben de Vianens niet uitgemunt; ten minste de gravuren, die ik van hem gezien heb, zijn droog en hart, en steken aanmerkelijk af bij het werk van de kunstgraveurs van dien tijd.

Eindelijk komen wij aan Christiaan van Vianen, hoogstwaarschijnlijk een bloedverwant van Adam en Paul. In welken graad hij echter aan die beide meesters vermaagschapt was, kunnen wij niet bepalen. Evenwel, daar hij in de eerste helft der XVII eeuw gebloeid heeft, zoo vermoeden wij, dat hij een zoon van een dezer gebroeders zal geweest zijn. Inlandsche kunstboeken gewagen, als gezegd, van dezen Christiaan met geene enkele letter. Maar het buitenland heeft zich erkentelijk betoond voor verscheidene meesterstukken uit zijne werkplaats ontvangen. Walpole inzonderheid roemt zijne kunstvaardigheid hoogelijk; doch houdt hem verkeerdelijk voor een' Neurenberger, een misslag, reeds door den duitschen kunstkenner Fiorillo opgemerkt, die, naar aanleiding van Walpole, het volgende van hem berigt:

‘Christian von Vianen wird mit vollem Recht zu den grössten neuern Silber- und Goldarbeitern gezählt. Walpole hält ihn für einen Nürnberger, er scheint aber eiu Niederlander und Verwandter von Paul und Adam von Vianen gewesen zu seyn, die in der Nähe von Utrecht auf die Welt kamen. Seine vorzüglichsten Arbeiten waren die grossen silbernen Leuchter, Vasen und Silbergeräthe mit zahlreichen Figuren in der Capelle des heiligen Georg zu Windsor, die im Jahre 1642 van dem Capitain Foy geraubt wurden. Von seinen noch vorhandenen Werken handelt Walpole. Ungefähr gleiche Geschicklichkeit besass Theodore Rogiers, der das Silbergeschirr des Königs mit mauichfaltigen poetischen Vorstellungen schmückte und unter andern einen grossen Becher nach einer Zeichnung von Rubens verziert hat.’⁽¹⁾

(1) Gesch der Mahlerei in Grossbrit. p. 399.

[p. 144]

Dat nu Christiaan van Vianen met der daad een Nederlander was, zou, naar de teregtwijzing van Fiorillo, al geredelijk worden toegegeven. Doch, om de aanspraak van Nederland, op dezen treffelijken meester, buiten bedenken te stellen, kan, ons inziens, dienen de volgende acte, inhoudende eene overeenkomst aangaande het aannemen van eenen utrechtschen leerjongen, met wien Christiaan van Vianen, toen in dienst des konings van Groot-Britanpië staande, naar Engeland vertrok, welke acte er voorzeker geheel anders zou hebben uitgezien, ware Christiaan van Vianen een Engelschman of een Neurenberger geweest. Dezelve luidt als volgt:

Op ten 3. Augustus 1637 compareerde de E. Christiaan van Vianen, de constryke silverdryver, werker ende dienaar van Zyne Majesteyt in Engelandt op d'een, ende Margaretha Houfslach, wedue van Jan Claesz. Verschuer, als moeder ende voochdesse van Reynier Verschuer, haren minderjarigen zoon op d'andere zyden, verklaerden ende bekenden met den anderen overcomen ende veraccordeert te zyn, in voegen als volcht: te weten, dat de voorn. comparante aenbesteijt ende den voorsz. Vianen aenneempt den voorn. Reynier Verschuer voor den tyt van 8 achtereenvolgende jaren, ingaende den eersten Septembris naestcomende, omme denselven Verschuer te instrueren, leeren ende onderwysen de voorsz. conste, oick sulcx, dat den voorn. Verschuer, nopende 't selve onderwys ende instructie, sal syn gehouden hem te reguleren, ende daer naer coustumen in Engelandt gehoorsaemlijck sijn voorn. meester sulcx behoort, mits dat den voorn. Vianen gehouden sal wesen voor de diensten aen hem te doen, aan den voorn. Verschuer te versorgen ende onderhanden, soo van overclederen ende andere behoeften, uitgesondert het linnen ten lyve van de voorn. Verschuer behorende, welcke de comparante belooft den voorn. haren soon sulcx toe te schicken, ende op behoorlyeker tyt te versorgen, daer aen de voorn. Vianen genoegen sal, te haren costen, welverstaende, indien die voorn. Vianen aen den voorn. Verschuer nyet en genoechde, ende dat hy oordeelde denselven totte voorn. konste ende het leren van dyen nyet beguaem te wezen, ofdat denselven Verschuer

[p. 145]

het leren als voors. misnoechde, dat hy Vianen vermogen sal, de voorn. Reynier Verschuer te licentieren ende binnen het eerstcomende jaer zijn voorn. moeder toe te schicken tot sijns Vianens coste. Alles onder het verbant ende submissie van contrahenten personen ende goederen, tot reale executie der E. hoven van Engelandt, Utrecht, ende allen anderen rechteren, met renunciatie van allen exception in gelijcken noodich. Versoeckende respectivelijck hiervan acte, een of meer in behoorlijcke forme.

Aldus gedaen ende gepasseert ten comptoire mijns notarii, staende op de Gansmerckt binnen Utrecht, ter praesentie van Antonis van Honthorst ende Joh. Bor, als getuygen hiertoe versocht.

Christiaen van Vianen

Margaretha Verschuer.

Anthonis van Honthorst Jan Bor.

W. van Galen, Nots.

Sr. Christ. van Vianen⁽¹⁾ was voogd over Jan, nagelaten onmondigen zoon van Jan. Claesz. Verschner, welke voogdij hij echter, naar luid der acte van decharge, hem in 1651, als wanneer hij weer burger te Utrecht was, gegeven, wegens zijne uitlandigheid geheel aan de moeder der kinderen had moeten overlaten.⁽²⁾

(1) Na het afdrukken van het vorige blad IX., zijn wij door den WelEd. Geb. Heer van Dam van Noordeloos te weten gekomen, dat uit het plaatwerk, boven vermeld, blijkt, dat deze Christ. van Vianen een zoon is geweest van Adam, en dat deze Adam in 1627 nog werkte.

(2) ‘Johan Verschuer, nu meerderjarich, etc., verclaerde, dat Sr. Christiaen van Vianen, borger alhier t' Utrecht, zyn comparants gewesene momboir’, etc. (Acte van den 13. Nov. 1651); voorts: ‘Margareta Hoeislach, wed. van Jan Ceaesz. Verschuer verclaert, dat haren man za. tot een medemomber, etc., besteld hadde, etc. Sr. Christiaen van Vianen, denwelcken vermits zyne uitlandicheit, etc., nooyt enighe administratie diesaengaende gehad heeft, latende, etc. Acte als boven van den 21. Nov. 1651. Die Jan Verschuer, Reiniers broeder, was toen 20 jaer oudt en adelborst op het schip de Walvisch, naer Oost-Indië bestemd.