Berigten van het Historisch Gezelschap te Utrecht. Deel 1

[p. 127]

Geschiedenis der kunsten.
Biographiën der Kunstenaars.

[p. 129]

Schilderkunst.

Heyndrick ter Brugghen.
Door Dodt v. Fl.

Ofschoon Heyndrick ter Brugghen onder de voorname nederlandsche schilders van zijnen tijd genoemd wordt, en zelfs Rubens gezegd wordt met zijne behandeling van het penseel te zijn ingenomen geweest, is hij nogtans weinig bekend. Maar het weinige, wat wij van hem weten, is van dien aard, dat het ons, van den eenen kant, begeerig maakt, hem nader te leeren kennen, en, van den anderen, prikkelt, om de gebrekkige berigten van hem en zijne werken voorhanden, naar vermogen, te verbeteren en aan te vullen.

Het was met deze bedoeling, dat wij er ons toe zetteden, om, hetgeen wij aangaande het leven en bedrijf der nederlandsche kunstschilders, en bepaaldelijk aangaande Ter Brugghen, sedert eene reeks van jaren, uit nog ongebruikte bescheiden hebben geput en te boek gesteld, te vergelijken met de berigten, door de biographen tot dus verre van hem gegeven, om, in het belang van 's lands roem en eer, de verdiensten van dien kunstenaar meer te doen uitkomen en naar waarde te doen schatten.

Dan, tot ons leedwezen, betreffen onze aanteekeningen voor het grootste gedeelte ter Brugghen als mensch, en niet als kunstenaar, en moeten wij juist die vragen, welke wij zelfs het liefst zouden zien opgelost, even als

[p. 130]

onze voorgangers onbeantwoord laten. Wij zijn er dan ook verre van, om ons te verbeelden, dat dit opstel op den naam van eene afgeronde biographische schets, eenige aanspraak zou durven maken. Integendeel, het is voor het gebrekkige van hetzelve, naar vorm en inhoud, dat wij de toegevendheid van den lezer, zoo als wij er ons eenen voorstellen, meenen te moeten inroepen; welke toegevendheid hij ons echter daarna misschien gereedelijker zal willen laten geworden, wanneer wij hem, in verloop van tijd, door verdere mededeelingen omtrent onderwerpen uit dat gebied, al meer en meer in de gelegenheid zullen hebben gesteld, om het door ons bijeengebragte materieel te overzien, en met meer zekerheid te kunnen beoordeelen, of wij wel gedaan hebben, met hetzelve, in welken vorm dan ook, algemeen te maken, dan of wij beter gedaan hadden, met onzen apparatus aan de vergetelheid over te laten.

Dat Sandrart⁽¹⁾ en de Bye⁽²⁾ den naam van onzen kunstenaar verkeerdelijk opgaven, Verbrugghe te zijn geweest, wist men sedert Houbraken⁽³⁾, en is dus niet eerst door Fiorillo opgemerkt, zoo als men naar diens woorden zou kunnen misleid worden om te gelooven⁽⁴⁾ Dat hij voorts zijnen naam, in den bloeitijd van zijn leven zoo schreef, als wij dien in het hoofd van dezen gesteld hebben, is buiten allen twijfel. Meer dan één stuk, behalve het hier beneden medegedeelde, door hem zelven geteekend, is ons onder het oog gekomen.

Zonderling is het verschil, dat omtrent de plaats zijner geboorte bij de biographen bestaat. Want, noemen hem de beide cerstvermelde schrijvers⁽⁵⁾ een utrechtsch schilder, wordt hij door Houbraken⁽⁶⁾ gezegd Transisalanus,

(1) Joach. Sandrart. Teutsche Akademie. Immerzeel noemt dezen Sandrart verkeerdelijk Jacob.

(2) Corn. de. Bye Gulde Kabinet.

(3) Schouwburg, etc. II. p. 133.

(4) Gesch. der zeichn. Künste, etc., III. p. 103.

(5) Sandraet en de Bie.

(6) Lt.

[p. 131]

Overijsselaar, te zijn geweest, Fiorillo, dit Transisalanus denkelijk voor Transsylvanus nemende, maakt hem tot een' Siebenbürger⁽¹⁾, terwijl Immerzeel⁽²⁾ bepaaldelijk Deventer als deszelfs geboorteplaats opgeeft. Dat echter, met ter zijdestelling van Fiorillos abuis, hieromtrent geene keus kan bestaan, dan tusschen Overijssel en Utrecht, mag met eenigen grond wel niet betwijfeld worden. En, hoezeer Houbrakens opgave eene oorkondelijke basis schijnt te hebben, zoo meenen wij toch, dat bij de te doene keus, in het voordeel van Utrecht, mag in aanmerking komen, dat lang vóór den jare 1581, als wanneer Henriks vader, uit Overijssel naar Utrecht zou zijn verhuisd, te dezer stede vele ter Brugghens als met der woon gevestigd gevonden worden⁽³⁾, die, naar de doopnamen⁽⁴⁾ te oordeelen, wel zouden mogen worden geoordeeld met de hier bedoelde familie tot één geslacht te hebben behoord.

Zeker is het, dat de vader van onzen Heyndrick, Jan ter Brugghen, in 1614 eenen ouderdom van 53 jaren had bereikt⁽⁵⁾, dus in 1561 moet zijn geboren, en gevolgelijk in 1588, wanneer Hendrick ter wereld kwam, in zijn 27^e jaar moet zijn geweest. Oorkondelijk blijkt mede, dat deze Jan ter Brugghen, behalve onzen schilder Heyndrick⁽⁶⁾, nog eenen zoon had, mede Jan geheeten, die ter onderscheiding van zijnen vader,

(1) Ll.: ‘Heinbich ter Bruggen ward im Jahre 1588 in Siebenbürgen geboren... Sowohl Sandrart als auch de Bie irren sich in Ansehung dieses Kunstlers... im Vaterlande.’

(2) De levens en werken der Nederl. en Vlaamsche schilders, in voce.

(3) Althans reeds in 1553, en vervolgens veelvuldig.

(4) Jans en Henriks. Er ontbreekt ons eene schakel in de keten, anders zouden wij dien mededeelen. Misschien zijn wij nog zoo gelukkig, denzelven te vinden, en zullen dan niet nalaten, daarop terug te komen.

(5) Eene acte van getuigenis, ten behoeve van joncfr. Ida van Zuylen v. Nyevelt, tegen Abrah. v. Goorle, haren man, begint in dezer voege: ‘Op huiden den vierden April 1614, compareerde Jan ter Brugghen, de oude, out omtrent drie ende vijftich jaar, en attesteert...’

(6) Op den 30. May 1616 cedeerde Jan ter Brugghen, de oude, Henrick ter Brugghen, schilder, zijn' zoon, etc. Oorspronkel, acte.

[p. 132]

de Oude bijgenaamd, als Jan ter Brugghen de Jonge voorkomt, en zelf Jan Janz. ter Brugghen teekende⁽¹⁾.

Van Heyndriks jeugd, zijne eerste opleiding en vorderingen in de schilderkunst, is, als gezegd, weinig bekend. Alleen wordt berigt, dat hij onder Abraham Bloemaert den eersten grond daarin zoude hebben gelegd. Of hij nog andere meesters hebbe gehad, en hoe hij zich verder in de kunst ontwikkelde, zijn eveneens vragen, bij gebrek aan bescheiden, niet te beantwoorden. Alle biographen komen daarna onmiddellijk aan zijne buitenlandsche reizen, zonder evenwel ook hieromtrent in eenige bijzonderheden te treden. Doch Houbraken berigt ons, dat ter Brugghen zich alleen te Rome 10 jaren zou hebben opgehouden, niet gerekend de tijd, dien hij nog elders buiten 's lands doorbragt⁽²⁾. Dan, of men in deze verzekering maar zoo kan berusten, mag wet allezins betwijfeld worden. Immers, uit eene schriftelijke getuigenis zullen wij zoo aanstonds zien, dat ter Brugghen in 1615, den ouderdom van 25 jaren had bereikt, en in 1614 uit Italie was teruggekeerd, zoodat men, om de gezegde van Houbraken te kunnen aannemen, zou moeten stellen, dat ter Brugghen, nog kind zijnde, zijn vaderland zou hebben moeten verlaten, waaruit dan weer zou volgen, dat hij zich buiten 's lands genoegzaam geheel tot schilder

(1) Acte als boven, van den 16. Oct. 1627. Deze jonge Jan ter Brugghen blijkt castelleni te zijn geweest van het tone reeds druk bezocht wordende logement, het casteel van Antwerpen, aan de oude gracht, tusschen de bakker- en de jansbrug, dat de naam het oude casteel van Antwerpen aannam, toen op de gansmarkt het logement, het nieuwe casteel van Antwerpen geopend werd. Reeds in het midden der XVI^e eeuw (althans in 1575), vinden wij dat (oude) casteel in de transportbrieven genoegzaam zoo omschreven, als het nu nog door den eigenaar bezeten wordt, ‘van voor van de graft tot after aan den steenwech of St. Elisabethsbuert’ etc Wij treden hieromtrent in geene verdere bijzonderheden, als liggende zulks hier buiten ons bestek.

(2) Ll.: ‘Dus heeft hij vele buitengewesten in zijne jeucht (behalve dat hij tien jaren te Rome gewoond heeft) bezocht.’ Op welken grond Immerzeel deszelfs geheel buitenlandsch verblijf tot 10 jaren bepaald, blijkt niet.

[p. 133]

hebbe gevormd. Hoe dit zij, de bescheiden, welke wij omtrent ter Brugghen's verblijf in den vreemde bezitten, vallen althans te schaars en zijn te onbestemd, om daarnaar desaangaande iets naders te kunnen vaststellen. Zelfs de werken, waarmede hij eenige italiaansche kerken zou versierd hebben, zijn ons naauwelijks bij naam bekend. Intusschen is ons eene getuigenis voorgekomen, door onzen ter Brugghen en zijnen kunstgenoot Tyman van Galen, betrekkelijk zekere reisontmoeting, ten gezegden jare 1615 afgelegd, die, hoezeer niet in regtstreeksch verband staande met ter Brugghen's verblijf in het land der kunst, en geenszins nog dat opleverende, hetgeen wij omtrent hem te weten wenschten, echter, nevens het aanbod van de daadzaak, waarvan wij voor onze argumentatie tegen Houbraken gebruik maak ten, eenen blik laat werpen in het kunstenaarsleven, van dien tijd, zoo als ons niet dikwijls vergund is. Het stuk luidt als volgt:

Op huiden den eersten dach van April a^o xvi^c vijfthien, olden style, compareerde voor my Claes Verduyn, notaris publyck by den hove van Utrecht geadmitteert, ende voor ondergenomineerde getuygen, d'eersame personen Thyman van Galen⁽¹⁾, oudt omtrent xxiiii Jaren, ende Heinrich ter Brugghen out omtrent xxv Jaren, beyde schilders, woonende binnen der stadt Utrecht, daertoe vermaent zijnde, omme der waerheyt getuycheniss te geven, ten versqucke ende instantie van Lodewijck de Knibberch notaris publyck residerende in 's Gravenhage⁽²⁾, als oom ende voocht van Fransgen de

(1) ‘Thyman Galen (sic.) is als schilder bekend door de voorstelling van een ruim tempel, hetwelk hij ten geschenk gaf aan het St. Hiobs gasthuis te Utrecht’, zegt Immerzeel, naar Hoevenaer, van dezen kunstenaar. Ik hoop nader van hem te spreken.

(2) Deze Lodew. de Knibberch was een zwager van 's lands agent in Duitschland, Pieter Cornelisz. van Brederode. Dit blijkt uit de volgende aanteekening in de generaliteits-notulen, 1618. Mey 31: ‘Gelesen req^e. van Lodewijk de Knibberch, presenterende door last van Dr. Pieter van Brederode, zijnen swager, haer ho. mog. agent in Duitschland, zijn staet van residentie..’ ‘Adriaen de Knibberch was secretaris van 's lands ambassadeur in Engeland, Noel de Caron. Resol. der alg staten. 1618, Sept 12.

[p. 134]

Knibberch, filius Franchoïs, ende verclaren syl. comparanten, by haerl. mannen waerheyt ende ziel ende zalicheyt, warachtich te wesen, dat zyl. ettelicke jaren in Italien heurlieder conste geexerceert hebben, dan verleden somer a^o xvi^c veerthien bynnen der stadt Milanen in Lombardien geweest ende aldaer gevonden hebben Michiel vanden Zande⁽¹⁾, oick schilder, die aldaer voer eenen jongen by hem hadde, den voergen. Fransgen Knibberch, ende dat hy met den selven aldaer qualycken handelde, hem zeer qualicken liet gecleet gaen; verclarende vorders, dat zy den voorn. Fransgen nooyt by den voorn. Michiel hebben zien werken, dan wel om hem te dienen, mede dat denselven jongen gewrocht heeft op zyn zelven om de coste by eenen hoochduytschen schilder S^r Pauly aldaar tot Milanen, die eene Italiaanse vrouwe hadde; daerby den voorn. Thyman van Galen noch verclaerde, dat hy wel weet denselven jongen hem, Michiel noch gedient te hebben, doen hy by den heere grave, Don Francisco Doro wrochte, ende met denselven jongen zeer qualicken handelde, zulks dat den voorsz. jongen hem deposant dicwijls geclaecht heeft van dat hij, Michiel, hem qualicken onderhouden wilde, jae zulcx, dat hy, jongen, genootsaeckt is geweest van hem te scheyden ende afscheyt te nemen, daerna hy comparant de acte van afscheyt mede geteyckent heeft, berustende onder den voorn.

(1) Nog wel eene enkele maal vonden wij van dezen kunstenaar in de utrechtsche registers melding gemaakt. Eene acte van den 25. Aug. 1625 houdt zakelijk in, dat Arent Wolfertsz van Cuylenburch, wapensnijder, aan zijnen zwager Jan van Batenborch, onder anderen, tot verzekeringhe hadde overgegeven, een avondmaal in albaster, en twee landschappen met vergulde lijsten, geschildert bij Michiel vanden Sande, benevens een strantge schilderijken, met swarte lijste en vergult cantgen, gedaan bij Adam Willers’. Van den Sande mag dus mede een utrechtsch schilder genoemd, en gesteld worden althans mede het vak van landschapschilderen te hebben beoefend. Hij moet niet lang na ter Brugghen en van Galen in 't vaderland zijn wedergekeerd. Hij was getrouwd, maar leefde in 1635 niet meer. ‘Op den 27. Oct. 1635 compareerde Alidt van Santhen, wed. van Michel vanden Sande, wonende alhier, een derde erfgenaam van haren broeder, Daniel van Santhen, maakt machtich Dirck van Santhen, haren broeder, etc.,’ Schepenreg., de dato. Onze schilderboeken kennen dezen mr. Michiel niet.

[p. 135]

Michiel, ende dit terwylen den voorn. Fransgen by den voorn. hoochduytschen meester over jaer ende dach gewrocht heeft op zyn zelven. Vorder verclaren zy comparanten gelijckelijcken, mede wel verstaen te hebben, dat denselven jongen by eenen zekeren edelman gearbeyt hebbende, zoe veel verdient hadde, dat hy een mautel daermede cofte, welcken mantel hy daerna geleent heeft den eenen Nicolaes de Dubbelde van Amsterdam, die een reys naer Venetian heeft gedaen, ende dat den voorn. jongen als noch denselven mantel niet weder en heeft, verclarende vorders, dat zyl. in den nazomer 1614 naer dese Nederlanden reysende, ende in haerl. geselschap hebbende den voorn. Michiel vanden Zande, die met hemluyden versouck den voers. Fransgen beweecht hebbende, om mede off te comen, 'twelck geschiedende, bevonden hebben denzelven Frans zeer qualicken gecleet te zijn, als toen zonder mantel, veeltijts die maele van den voersz. Michiel dragende, ende zoe te voet hemluyden volchde, willende hy Michiel den voorn. jongen nauwelyck de cost geven, 'twelck heml. comparanten verdroot, ende syn alsoe tsamen gecomen tot in Zwitserlandt in 't geberchte van Gottert, alwaer sy luyden deur sekere questie, die sy met den voorn. Michiel vercregen, van den anderen gescheyden ende omtrent voor Bamisse lestleden thuys gecomen zyn. Anders en wisten sy lieden comparanten van dese zaecken nyet meer te deposeren, presenterende al 't gunt voersz. is, met solemneelen eede te stercken, des versockt sijnde, ende consenteerende hier van gemaeckt te worden acte in forma. Aldus gepasseert binnen de stadt Uytrecht ten huyse, etc., ende ter presentie van Gillis Paewaert ende Cornelis de Beer, als geloofwaerdige getuygen hiertoe versocht, die dese mette comparanten hebben onderteyckent op daghe ende jaere voersz.

by mijn Heyndrick ter Brugghen.

by mijn Timan van Galen.

Gillis Paewaert

Cornelis de Beer.

C. Verduyn Nots.

1615.

[p. 136]

Zoo verre deze getuigenis. Wij leeren verder van Houbraken dat ter Brugghen, te Utrecht gevestigd zijnde, zich aldaar in den echt begaf, bij zijne vrouw althans éénen zoon, Richard, verwekte, en eindelijk, in het 41^e jaar zijns levens, in 1629 overleed, hetwelk, zoo men ziet, niet te best stemt tot ter Brugghens eigene opgave in 1625, van toen 25 jaren oud te zijn, zoodat men wel het omtrent in deze acte mag te baat nemen, om hier in overeenstemming te brengen. Van voortbrengselen van zijn penseel noemt Houbraken alleen een ‘uitmuntend kolorietstuk bij den Heer Van der Streng, in leven ontfanger-generaal, verbeeldende een vrolijke maaltijd, de beelden levensgroot’. Dezelfde schrijver berigt ons, als gezegd, dat ter Brugghen ook in het buitenland eenige proefstukken van zijne uitmuntende konst gelaten hebbe, en bepaaldelijk te Napels, alwaar een altaarstuk van zijne hand tot de cieraden der hoofdkerk behoort. Wat Immerzeel daar bij voegt, omtrent vinding en uitvoering, mag wel voor waarschijnlijk gehouden worden; want het laat zich vermoeden, dat men het werk van eenen vreemden jongeling geene plaats zou gegeven hebben naast de meesterwerken van groote italiaansche meesters, waarmede zoodanige kerken toch wel mogen worden aangenomen te zijn versierd geweest, zoo het zich niet door studie, ordonnantie en uitvoering ten uiterste voordeelig had onderscheiden. Had Immerzeel betere gronden voor zijn oordeel, dan was het zijne zaak geweest, die op te geven. Op de verkooping der door den heer Jacob de Flines nagelatene schilderijen, die in 1720 te Amsterdam geveild werden, bevonden zich twee van onzen ter Brugghen n^o. 27, een kaarslicht, en n^o. 28, een lagchende snaek, terwijl onder de schilderijen van den graaf van Hogendorp, in 1757 in 's Gravenhage verkocht, als n^o. 14 voorkwam: een stuk, verbeeldende eenen joodschen Rentmeester, met het jaargetal 1621. De heer Kram, aan wien wij deze opgaven verschuldigd zijn, zegt, niettegenstaande al zijn onderzoek en oplettendheid, nooit een zeker spoor van eenig ander werk van ter Brugghen te hebben mogen ontdekken.