Berigten van het Historisch Gezelschap te Utrecht. Deel 1

[p. 35]

Joh. Bapt. Houwaert.
Door Prof. L.G. Visscher.

Als rederijker was Johannes Baptista Houwaert een der beste navolgers van Matthijs de Casteleyn, en de roem der brusselsche kamers. Sweertius⁽¹⁾ noemt hem poeta belgicus inter primos, en dat kan er, tijd en omstandigheden in aanmerking genomen, mede door. Immers toen Houwaert bloeide was er nog geen Hooft, geen Cats, geen Vondel, en bewogen zich de vlaamsche en hollandsche rederijkers als in een' cirkel, altijd met groote levendigheid, maar doorgaans zonder dichterlijken geest, zonder geleerde kundigheden, zonder warmte, en gevolgelijk zonder eenige belangrijke uitkomst, althans niet voor de kunst. Wel ingezien schreef Houwaert weinig meer dan berijmd proza; maar die proza was zaakrijker dan de refereinen zijner tijdgenooten, terwijl de onderwerpen, die hij behandelde, voor het minst genomen, van eene grootere belezenheid getuigden. Houwaert schreef in het midden der XVI. eeuw, in de dagen van hervorming en herleving, onder wier dubbele werking hij derhalve geplaatst was. De hervorming, ofschoon zij den dichter tot geene nieuwe godsdienst deed overgaan, bezielde hem voor de vrijheid van geweten, voor afkeer van dwang en geweldenarij; de herleving vestigde zijne aandacht op de ouden, op de geschiedenis der Grieken en Romeinen, en vooral op beschaafder vormen, en grammatikale naauwkeurigheid, die hij, langs den weg der navolging, zocht meester te worden.

(1) Sweertius, Val. Andreas, Foppens hebben ieder een artikel aan Houwaert gewijd, daarna de Vries, Willems, Geysbeek en Snellaert.

[p. 36]

Intusschen krielen zijne werken van stijve, vergezochte, onnatuurlijke uitdrukkingen, en zijn met bastaardwoorden⁽¹⁾, als blijken van geleerdheid, op eene belagchelijke wijze overladen. Bedriegen wij ons niet, dan werd Houwaert reeds spoedig een vergeten man, en ook in Braband door meer ongekunstelde dichters verdrongen, zoozeer zelfs, dat zijne werken hoogst zeldzaam zijn geworden, en, door derzelver inhoud en vorm schier geene kans hebben om uit de vergetelheid weder in het leven terug te komen. In het belang der fraaije letteren mogen wij voor Houwaert geene geestdrift meer verlangen, en toch bij de beoefening der geschiedenis kunnen onderscheidene voortbrengselen van dien ouden rederijker ons bijzonder nuttig zijn, terwijl eindelijk de geschiedenis der nederlandsche letteren nog altijd behoefte heeft aan eene meerdere volledigheid omtrent alle dichters en schrijvers, die voor de schoone dagen der XVII. eeuw geleefd hebben. Uit dien hoofde brengen wij Joh. Baptista Houwaert weder ter sprake, waardoor althans de zeer gebrekkige opgave zijner werken een weinig verbeterd kan worden, en ook de allezins schrale berigten, omtrent zijn leven en bedrijf, eenige toevoegsels moeten ontvangen.

Van zijne geboorte en afkomst weet men niets; maar bij het ontstaan der onlusten vinden wij Houwaert te Brussel⁽²⁾, waar hij omgang had met de aanzienlijksten des lands, en, als raad en rekenmeester van Braband, onder de patriciers geteld werd.

Meer dan waarschijnlijk was hij aan eene der kamers van rhetorica als factoor, als deken, of welligt als beschermer verbonden, althans bij de blijde inkomste des prinsen van Oranje, dat is bij de verheffing van Willem I tot ruwaard van Braband, zien wij hem een bedrijvig aandeel nemen in de feest-

(1) Op de bastaardwoorden in den stijl van Houwaert heeft Ypeij, Gesch. der Nederl. tale, I. 401, reeds opmerkzaam gemaakt, maar niet begrepen dat dit verschijnsel zeer algemeen en een gevolg was der herleving, zooals zij door onze schrijvers werd opgevat.

(2) Zie hierboven bladz 10.

[p. 37]

vieringen der rederijkers, die hij tot groote voldoening der gemeente allervoortreffelijkst bestuurde. - Die van het Boek vertoonden toen ‘Mozes of de verlossing van Egypte; die van de Korenbloem, - ‘hoe dat Joseph geroepen werd tot het staatsbestuur; en die van het Mariakransjen, - ‘hoe dat David den reus Goliath versloeg.⁽¹⁾

Een jaar later gold het de blijde inkomst van Matthias, en de benoeming van Willem I., tot algemeen stedehouder des aartshertogs, eene benoeming, die den prins vooral aan het volk van Brussel te danken had, en van de zijde der rederijkers wederom met groote hartelijkheid gevierd werd. Houwaert en het Mariakransjen kwamen daar andermaal aan te pas, en vertoonden vooreerst ‘hoe het land, naar het oordeel van een geestelijk personaadjen, door Matthias kon gered worden, voorts ‘hoe dat Minos, uit Alexander, Hannibal en Scipio, den laatsten als de deugdzaamste verkoos.⁽²⁾

Houwaert beschreef zoowel de eene als de andere feestelijkheid, en vlocht er zijne verzen door heen, en zoo ontstonden er een paar monographieën, nog door geen' levensbeschrijver vermeld, en echter voor eene betere kennis van den tijd, ja, voor eene juiste waardering der gebeurtenissen van het grootste belang. Jammer maar dat wij geene van beiden konden magtig worden.⁽³⁾

Intusschen behelpen wij ons met van Loon, die, onder mededeeling van een paar fraaije gedenkpenningen, op Houwaert

(1) Henne et Wauters, hist de la tille de Bruxelles, I. 465.

(2) Vonnis van Minos, over 't geschil van Alexander, Hannibal en Scipio. Rotterd. bij J. Waasbergen, 1612. 8^o. Zie Naamrol van Nederl. tooneel. speldichters, bladz. 45.

(3) De triumphante inkomste des prince van Oranje, 23 Sept, 1577, Rhetorickelijck ghecomponeert door J.B Houwaert, Antw. Ch. Planhjn 1578. 4o
Sommare Beschryoinge van de triumphelijcke inkomst van den doorluchtighen ende hooghgeboren aertshertoghe Malthias, binnen die princelijcke stadt van Bruesele in 't jaar 1578, den 18. Januar. Mitsgaders die tooneelen, poincten, etc, gheinventeert ende ghecomponeert deur J.B. Houwaert, Antw. Ch. Plantijn, 1579. 4o met de portretten van Matthias en Willem 1.

[p. 38]

geslagen, ons uit de Triumphelijcke inkomst van Matthias het volgend berigt⁽¹⁾.

‘Op den achttienden van Louwmaand, zijnde den dag, die tot des aartshertogen inhaling verordend was, zijn verscheidene leden der algemeene staten van den geheimen raad, van de rekenkamer, van de zeven geslachten der stad, van den magistraat en andere luyden van adel en aanzien, een half uur, den aartshertoge, tot boven Schaerbeke, te gemoete gereden, hebben hem verwellekomd en naar de stad geleid, tusschen de burgerij, die deftig uitgedost, in de wapenen ter wederzijde, den weg bezet had. Door de Lovensche poort kwam hij in Brussel, wiens straten met eerepoorten, tooneelen, lofdichten, zangers en zangsters alom versierd en vervuld waren. Onderanderen werd hij met keurig maatgezang aan het einde van den Steenweg in dezer voege verwelkomd:

Ghelijckerwijs vol rouwen
Sat 't volck van Israel
In d' Babyloensch landouwen
Deur tyrannie fel:

Zoo hebben wy gheseten
In 't soete Nederlant,
Vol lydene onghemeten
Door Spaingsche jock en bant.

Maar God heeft ons ghesonden
Van Nassouwen een helt,
Welk heeft den bant ontbonden,
Die ons dus heeft ghequelt.

Daernaer is 't lot ghevallen
Op u Matthias goet,

(1) Van Loon, Nederl. historiepenningen, I. 245.

[p. 39]

 

Die voortaen sult voor allen

 

Ons qualen geven boet.⁽¹⁾

 

 

 

Gy sult te vreden stellen

 

Onsen lantsheer ontpayt,⁽²⁾

 

Ende die leughen vellen

 

Die van ons is ghesayt.

 

 

 

Zoodat wy aan Matthias

 

Hopen, dat by sal fijn,

 

Recht als eenen Messias,

 

Onsen verlosser sijn.

 

 

 

Dus sijt ons wel ghecomen

 

Eel bloet van Oostenrijck:

 

Stelt u altijt tot vromen

 

En vordert ons ghelijck.

 

 

 

Opdat u wordt ghegeven

 

Des conincks lof en faem,

 

Van Hongheren verheven,

 

Daer ghy af voert den naem.

 

 

 

Al sijt ghy jonck van jaren

 

Weest daerom niet beswaert,

 

Pompeius was ervaren

 

Al was hy onghebaert, enz.

Op deze wijze, zoo vervolgt van Loon, altijd afschrijvende uit de Triumph. inkomste, ‘op deze en dergelijke wijze hoorde men verscheidene andere verwelkomingen langs al de straten, die naar 't hof strekten, van de andere opgeregte tooneelen, hem in 't voorbijrijden, onder een keurig muzijk van zang en snaren toegalmen. Op 't hof gekomen werd hij

(1) Boet is beterschap.

(2) Ontpatt, ontevreden, vertoornd.

[p. 40]

van de algemeene staten verwelkomd, het geschut op de wallen gelost, de klokken geluyd, en de gansche stad, door 't ontsteken der vreugdevuren, als in vollen brand gezet.’

Als een groot voorstander van Matthias en den prins van Oranje, hechtte Houwaert zich ook aan Marnix van St. Aldegonde, en vertaalde zijne beroemde oratie, voor de duitsche rijksvorsten te Worms gehouden.⁽¹⁾

Tot verdediging van Brussel opgeroepen, was Houwaert ongemeen waakzaam en ijverig; hij bestuurde de fortificatien, deed zijne ronden en wachten, en schreef, onder het rumoer der wapenen weder een gelegenheidsstuk op de toenmalige onderdrukking van het vaderland: Milenus Klachte⁽²⁾; onder dezelfde omstandigheden: Annius en Lucius, een rederijkerskamerspel⁽³⁾; voorts over de gebeurtenissen van den dag: Die clachte ende troost van. Belgica⁽⁴⁾. Verder bewerkte hij een uitvoerig leerdicht, getiteld: Pegasydes Pleyn en lusthof der Maechden,⁽⁵⁾ inzonderheid ten dienste van het vrouwelijk geslacht. Hij betoogde wijdloopig genoeg, immers in 16

(1) Scheltema, in zijn Geschied- en Letterk. Mengelwerk, IV. 1. stuk, handelt over de oratie van St. Aldegonde, maar heeft de berijmde overzetting van Houwaert niet gekend. De titel was aldus: Oratie der ambassadeuren van den doorluchtighen prince Matthias, aertshertogh van Oostenrycke, verhaelt in den rijckxdach, ghehouden tot Worms, Rhetorijckel. in ons Nederl. tale overghestelt door J.B. Houwaert, Antw. Ch. Plantijn, 1578. 4^o. Catalogus van v. Hulthem IV. 325.

(2) Milenus Clachte, waerinne de groote tirannye der Romeynen verhaelt, ende den handel van desen tegenwoordigen tijt claerlijck ontdekt wordt, Antw. W. Silvius, 1578. 4^o.
In den Catalogus der bibl. van v. Hulthem aldus opgegeven: Milenus Klachte..... met ghelijcke clachte van den ambassadeur der Hebreën - d'antycke, tofereelen. Antw. W. Silvius, 1578. 4^o.

(3) Annius en Lucius, Antw. bij Plantijn, 1579. 4^o.

(4) Die clachte ende troost van Belgica, Rhetorijckelijck gheinventeert by J.B. Houwaert, Bruesele, 1583 4^o. Catal. van v. Hulthem, IV. 156.

(5) Pegasides Pleyn en lusthof der Maechden, gheinventeert ende Rhetorijckelijck ghecomponeert by J.W. Houwaert, Antw. Ch. Plantijn 1582-83. 4 vol. 4^o. met platen. Delft, 1623. 2 deelen 4^o. Leiden, 1611, 2 deelen 4^o. Catalogus van v. Hulthem, IV. 118.

[p. 41]

boeken, hoe dat de schoone sexe dikwijls in groot gevaar is en niet beter kan beminnen dan God.

‘In dat eerste boeck, zegt Houwaert, sult ghy bevinden hoe meest alle menschen tot weelde ghenegen zijn, ende hoe aenlockelijck, bedrieghelijck ende ongetrou die luxurieuse Venus met haere soone Cupidine is, ende hoe sorghelijck, peryculeus ende variabel d'eerdsche vreucht is, ende hoe, naer cleyn weelde oft vreucht, gemeenlijck volght groote allendicheydt swaericheydt ende bitter lijen, ende hoe men die wysheydt behoort gheloove te gheven ende te volghen, ende d'aartsche vreught, Venerem ende Cupidinem, te verlaten.’

Op dien voet gaat het voort, in het 2, 3, 4 en 5 boek, over de geringe waarde van ligchamelijke schoonheid, over de ongelegenheden als een maagd zich laat violeren, over den opschik, de zucht tot uitspanning en feesten, enz. enz. In het zesde boek loopt het andermaal over den vleeschelijken Cupidinem, en die stoffe, door allerlei bijbelsche en classische voorbeelden ondersteund, en soms met geestige, veelal met naive en verstandige opmerkingen verlevendigd, wordt in tien volgende hoofde stukken nog in het oneindige omschreven en toegelicht, alles tot groote verwondering der vlaamsche en brabandsche rederijkers, die onuitputtelijk waren in goedkeuring en lofspraak.

Kortheidshalve treden wij omtrent die toejuiching in geene bijzonderheden, maar moeten toch de aandacht vestigen op de finale conslusie des boeks, en voorts op dat gedeelte van het voorwerk, hetwelk min bekende bijzonderheden omtrent des dichters leven bevat.

Wat dan vooreerst de finale conslusie betreft, ziehier hoe Houwaert zich ten slotte verklaart:

Ick soude dees sesthien boecken hebben ghesonden
Eer dat sy wel waren geschreven correct,
(Hoe wel dat sy waren cieratelijck ghebonden,
Kostelijck vergult en met flouweel bedekt),
Aan de edel dochter, die my hadde verwect
Tot desen wercke, maar recht soot wilde wesen,
Zoo sach ick voor mijn ooghen wel perfect

[p. 42]

 

Te mywaerts komen, deselve dochter ghepresen,

 

Mijn coleur veranderde my mits desen,

 

En my docht dat mijn herte vlooch tot in de locht,

 

Door vierighe liefde die consolatie socht.

 

 

 

Naer de ghewoonelijcke reverensie,

 

Zoo heeft dees edele, sckoone, playsante maecht

 

My met een vloeyende eloquensie

 

Zeer minnelijck en courtooselijck ghevraecht,

 

Oft ick de boecken (daer sy my af hadde ghewaecht,

 

Ja sesse maenden te voren om hadde ghebeden)

 

Zom hadde ghemaect, en sy heeft wat gheblaeckt,

 

Omdat ick dry boecken sekeren tijt gheleden,

 

Een jonghe dochter (die amoureus was van zeden)

 

Hadde ghegheven, die haer comen ter hant waren,

 

En die, soo sy sprack, stichtelijck en playsant waren.

 

 

 

Ick sprack, lieve vriendinne, willet my vergheven,

 

Ick beken mijn schult, ick heb daer aen misdaen,

 

Maer want de sesthien boeken nu ierst sijn volschreven,

 

Zou ick u die ghesonden hebben van stonden aen,

 

Met dien dede ick de boecken langhen saen,

 

Die ick kuste, en haer joustelijck offereerde,

 

Die dees edel dochter met een danckelijck vermaen,

 

In seer grooter wierden accepteerde,

 

Daer en boven soo recoínpenseerde,

 

Sy mynen arbeyt door haer goede deucht,

 

Met een vriendschap, die ghy niet weten en meucht.

 

 

 

Doen sprack ick, beminde vriendinne eersame,

 

Heb ick my in 't dichten niet wel ghequeten?

 

Oft is u de materie niet aenghename?

 

Oft heb ick daer in te stellen iet vergheten?

 

Ick bid u loet dat toch onverweten;

 

Want dat is toekomen door den wonderlijcken tijt.

 

Tis qualijck moghelijck dat de divijn poeten

 

Haren gheest konnen baren in tyen van strijt,

[p. 43]

 

Als ick meynde wereken, heb ick dickwijls subijt

 

Voor de penne de wapen moeten aenveirden

 

En voor de boecken de briesschende peirden.

 

 

 

In plaetse dat andere Phoebi konst verachten

 

En willen t' onderbringhen met ghewelt,

 

Zoo heb ick als sy sliepen by nachten,

 

Al den meestendeel van mijn dichten ghestelt,

 

Om hier te vergaderen groot goet en ghelt,

 

En heb ick noyt willen employeren mijn zinnen,

 

Ick heb liever mijn vierse dan mijn kroonen ghetelt, enz.

Tot lof dezer zestien boeken, die Braband deden gelooven, dat er een andere Homerus was opgestaan, zeide J.J. van der Noot:

Ick can ghetuigen met goeder conscientien,
Dat dees boecken vol constigher invention,
By den autheur in eenen winter zijn ghemaeckt,
Want het gheschiedt is in mijnder presentien,
En nochtans zijn sy vol excellentien,
Dat ick om die te begrypen dicwils heb ghewaeekt,
Ja ghelijck dat den visch naar d'water haeckt,
Heb ick wel ghehaeckt om die te doorlesen,
Al waert dat sy van Momus waren ghelaeckt,
Soo sullen sy van constenaers ghepresen wesen,
En van alle vrouwen en dichters boven desen,
Tot des autheurs eeuwighe glorie,
Die behaelt heeft een onsterflijcke memorie.

Dan wij mogen bij die overdrevene bewondering niet stilstaan, en kunnen alleen melding maken van dat gedeelte der lofdichten op Houwaert, waarin ten zijnen aanzien met er daad iets nieuws gezegd wordt. Zoo verzekert bijv. een antwerpsch rederijker, genaamd Pieter Custodis, dat de verovering van het kasteel te Antwerpen aan hem, den nieuwen Homerus, moet worden toegeschreven. Willem van Haeght, Factoor der ant-

[p. 44]

werpsche Violieren en mede een groot aanhanger van Oranje, geeft ons dezelfde verzekering, na eerst gezegd te hebben, dat God zijnen persoon had uitverkoren:

Om wonder met uyt te rechten waerachtigh,
Sonder u hadde Brussel gheweest verloren,
Onder ander als de grave van Egmont door thoren
De stadt meynde t'onderbringhen crachtich;
Ghy stelde te vrede, die daer waren tweedrachtich,
En belette dat de stadt niet en was ghestelt in bloet.

En verder, wat het kasteel van Antwerpen betreft:

Ghy hebt noch gheslist maenich groot crackeel,
En meer dienst ghedaen het Brussels pryeel,
Dan ick wel uytspreken sou konnen,
Ghy hebt persoonlijck op d' Antwerps casteel
Gheavontuert oock lijff en goet gheheel,
En seven en twintich vroom soldaten ghewonnen,
Die principael het gherockte hebben afghesponnen,
Al willen hun andere die eere toeschryven,
Die haer rock daer niet en souwen hebben ghesohnen,
Ick laet staen, gheavontuert hun lyven.

Mogt ook dit geen poëzy wezen, het bevat nogtans gewigtige bijdragen tot het leven van Houwaert, wij gaan daarom, met van Haeght, voort:

Noch hebt ghy de burgers van Antwerpen geanimeert;
In de wapen ghestelt en gheconduiseert
Met twintich soldaten, naer u nieuwe stadt,
Die de vyanden hadden gheoccupeert,
En tuwer comste zijn ghedelogeert,
Naerdien dat ghy hadt eenen roep laten uytgaen, dat
Ghy veel crijchsvolk met u brocht hadt, om te bat
Te verdryven de vyanden van die staten,

[p. 45]

 

Waerdoor sy cosen het viercant gat,

 

En hebben soo schandelijck Antwerpen verlaten.⁽¹⁾

 

 

 

Doen men u victorieuselijck sach wederkeeren,

 

Hebben u die jouffrouwen, die borghers en die heeren

 

Hooghelijck verheven en gepresen,

 

En om uwen loff noch te vermeeren,

 

Hebben sy u ghedaen sooveel eeren,

 

Als de Romeynen eertijts bewesen

 

Hun victorieuse keysers, en voor desen

 

En meer andere diensten, en heb gy niet begheert

 

Goet, noch eere, die u van selfs comt toegheresen,

 

Die hem selven niet en soeckt is veel eeren weert.

 

 

 

Ick sou seer qualijck connen verhalen,

 

Al waer ick oock eloquent ter talen,

 

De diensten die ghy den vaderlande ghedaen hebt,

 

Die ghy so ghetrouwelijck sonder falen,

 

(Oft u lijff hadde gheweest van stalen),

 

Met cloecken moede dicwils bestaen hebt,

 

Veel seditien ghy, met soet vermaen, hebt

 

Gheappayseert in menighe stede,

 

Boven den loff die ghy daer off ontfaen hebt,

 

Wil u Godt ionnen den eeuwighen vrede.

Ook in de noordelijke gewesten vonden de werken van Houwaert, blijkens derzelver herhaalde drukken, vrij wat bijval. Het schijnt echter dat zij voor velen wat al te classisch en althans voor onze friesche schoonen met te veel geleerdheid, geschiedenis en fabelkunde als overladen wa-

(1) Bor, in het XI boek bl. 853, handelt breedvoerig over de ontruiming van Antwerpen, 1577, doch maakt van Houwaert, die zich echter bij deze gelegenheid moet hebben verdienstelijk gemaakt, geen gewag. Zoude ook de gedenkpenning, in 1578 op Houwaert geslagen, en van zijne beeldtenis voorzien, eene erkentelijkheid zijn voor het moedig gedrag te Antwerpen getoond? Van Loon hield dien penning voor eene belooning ter zake der Triumfel. inkomste van Matthias, dat echter min waarschijnlijk is.

[p. 46]

ren, althans wij lezen in de Sprokkels van den heer J. Dirks⁽¹⁾, dat zekere Wijbrand Michiels, in 1616 te Beetgum wonende, een paar werken van Houwaert, en in de eerste plaats den Lusthof der Maechden van eene te groote uitvoerigheid gezuiverd, en in handschrift heeft nagelaten⁽²⁾.

Zoo arm als Houwaert zich voordoet, was hij echter verre van onbemiddeld te zijn; want, behalve zijn vaderlijk erfdeel, bezat hij tamelijk aanzienlijke goederen, die hem, bij huwelijk met Catharina van Couwenberg, waren aangekomen. Reeds in 1560 kocht hij den zoogenaamden wyngaertsberg te St. Josse ten Node, eene der voorsteden van Brussel, waar ook Granvelle zijne villa had. Van Houwaert vereenigde den wijngaertsberg met den strytbeemt, en bouwde er kleyn Venegien, een schoon en wel bevestigd buitenverblijf, met wallen, ravelijnen en ophaalbruggen, en daar binnen met geheel een museum van middeleeuwsche wapenen⁽³⁾.

Op dat hooge huis inventeerde en bewerkte hij zijnen Lusthof der Maeghden, en, om denzelfden tijd, drie soortgelijke leerdichten, als: 1^o. de vier wterste van de doot, van het eeuwich leven, van de pyne der helle, enz,⁽⁴⁾; 2^o. den generalen

(1) Friesche Volks-Almanak, 1846.

(2) Handschr. bij de Maatsch. van Nederl. letterkunde te Leiden, volgens Dirks, in drie bundeltjens bestaande, zijnde het laatste Mengelmoes getiteld, en uit eenige friesche en hollandsche rijmpjens van Wijbrand Michiels te zamen gesteld, terwijl het eerste gedeelte (van het tweede gedeelte spreken wij later) de vernieuwde bewerking van Houwaerts lusthof bevat, en wel als:
Stichtelicke Rymen, hoe haer de jonghe maeghden met aengename zedicheyt ende goede manieren, item de gehoude personen ende weeduen, een iegelijck in zijn staet, huyshoudinghe ende beroepinghe suyver, vreedelijck ende eerbaerlijck zall houden ende draghen, niet min noodich als vermakelijck om leesen, getrocken uyt het Lusthoff der Maeghden, geplant van den seer beroemden const ende reedenrycker hovenier Jean Baptista Houwaert, ende in deesen ordre ghestelt deur Wibrand Michiels van Beetgum, A^o. 1616.

(3) Nog in 1635 bestond deze verzameling. Het kasteel is thans eene fabriek van den Heer Schumaecker. Henne et Wauters, Hist, de Brux III. 602.

(4) De vier wterste van de doot, van het oordeel, van d'eeuwiche leven, van de pyne der hellen, schrifturelijck gheinventeert ende rhetorijckelijck ghecomponeert by Jehan Baptista Houwaert Conseillier, enz. Antw. Ch Plantijn, 1583. 4^o. 's Gravenhage 1605. De eerste uitgave was bij v. Hulthem IV. 119 voorhanden. Voorts vermeldt men eene editie, 's Gravenh. 1613. 4^o. en eene andere, Leiden. 1614. 4^o. Ook uit dit werk van Houwaert verzamelde de straks gemelde Wibrandt Michiels eene bloemlezing, alsnog in handsch. aanwezig en getiteld:
Schriftvirlicke rymen, leerende hoe een Christen mensche hem teegen des bedrieghlyken weerelts ende vleesche aenlockende lusten des duyvels tentatien ende kettersche vervoeringen in waren gelove, hope ende liefde met becommernisse zyner zalicheyt zall wapenen ende draghen, getogen uytte 4 uytterste, met grooten arbeyt Rhetorijckelijck gecomponeert deur den vermaerden ende constigen nederlantschen poëet heere Jean Baptista Houwaert, in 't kort vervatet ende in deesen ordre gestelt deur Wibrant Michiels van Beetgum, A^o. 1616. Zie Mr. J. Dirks Sprokkels.

[p. 47]

loop der wereld⁽¹⁾; 3^o. Paranesis Politica of polityke onderwysinghe⁽²⁾; die alle te zamen eene zedelijke en godsdienstige strekking hebben, eenigermate overeenkomende met de werken van Cats; doch veel minder onderhoudend en geenszins naar de behoefte des volks berekend.

Nog gaf hij den Handel der amoureusheyt⁽³⁾. In deze spe-

(1) Den generalen loop der werelt begrepen in zes vermakelijcke boeken, Amst. 1602. 4^o. (v. Hulthem, Catal IV. 119). Anderen hebben Amst. 1612. De eerste uitgave, die vermoedelijk omstreeks 1582 heeft plaats gehad, is ons tot dus verre niet voorgekomen, evenmin als van de:

(2) Paranesis Politica. Politysche onderwysinghe tot dienste van alle menschen, om te gebruycken matigheid in voorspoet en standvastigheid in tegenspoet. Leeuwarden 1614. Eerste uitgave bij Abrah. van den Rade, Boekdr. voor rekening van Jan Lamrinck van Bolswart en Barend Arents van Leeuwarden, beiden boekverkoopers.

(3) De handel der amoureusheit begrepen in dry boecken, inhoudende dry excellente, constighe, soetvloeyende poetische spelen van Sinne, van Jupiter en Yo. Brussel, 1583. 4^o.
Den handel der Amoureusheyt inhoudende vier poëtische spelen: 1. van Aeneas ende Dido, 2. van Narcissus ende Echo, 3. van Mars ende Venus, 4. Leander ende Hero, Poetelijck geinventeert ende Retholijckelijck ghecomponeert door Heer ende Meester Johan Baptista Houwaert, tot Rotterdam by Jan van Waesberghe de Jonge, op de Korenmerct, A^o. 1621. 8^o. Ongepagineerd maar in vier boecken, niet in vier spelen, verdeeld, en houdende ieder boek 2, 3, of 4 spelen op hetzelfde argument. Van een zinnespel op Jupiter en Yo, dat in de eerste uitgave schijnt voor te komen, is in de tweede geene sprake; welligt is het ook niet meer dan een bibliographische misslag in de opgave der brusselsche editie, zoodat er voor Jupiter en Yo, veeleer moet gelezen worden; Jupiter en Jonstich harte, twee hoofdpersonen der beide eerste stukken, en waarnaar dat boek kan betiteld wezen.

[p. 48]

len van zinne, zegt Snellaert⁽¹⁾, bevinden zich de stukken van De Mol⁽²⁾, getiteld: van Eneas en Dido. Wie, zegt hij, is nu de waarachtige schrijver? Wij weten het niet; en kunnen ook de eerste uitgave niet raadplegen; maar volgens den Rotterdamschen druk, die vier boeken ieder met een afzonderlijk lofdicht bevat, schijnt er geen twijfel te zijn of de stukken, elders aan de Mol toegeschreven, moeten voor het werk van Houwaert gehouden worden. Inwendig beschouwd komen ook de betwijfelde zinnespelen, van Aeneas en Dido, met den geest, de strekking en het taalgebruik der overige dramatische voortbrengselen van Houwaert volkomen overeen. Om echter in geene noodelooze langwijligheid te vervallen, gaan wij den inhoud van geheel deze rederijkers tooneelpoëzy, zoo geheel van den handel der amoureusheid vervuld, zonder eene opzettelijke beschouwing, voorbij.

Bij de overgave der stad vinden wij Houwaert, die zooveel tot hare verdeding beproeft had, in de commissie van verdrag, 1585⁽³⁾; later moet hij nog eenig dichtwerk voltooid en aan den hertog van Parma hebben opgedragen⁽⁴⁾,

(1) Snellaart, Nederl. dichtkunst in Belgie, bladz. 169.

(2) De Mol, van Jacob de Mol, een antwerpsch rederijker, vermeldt met een paar mythologische stukken, waarin Venus en Jupiter, Eneas en Dido, Jonstich herte en fama van eere, ieder stuk in 6 bedrijven. Wijlen de heer J. Koning te Amsterdam, bezat een handschrift van de Mol, getiteld:
Van Eneas en Dido, twee amoreuse spelen ghemaect ende ghespeeldt t' Antwerpen, anno 1551. (in de kamer der violieren.) Achteraan leest men laat wrueten de mol, Composuit A.D. 1552, ende is t'Antwerpen ghespeeldt in Mayo 't zelfde jaar. Vergelijkt Catal. van Henskes, No. 5. bladz. 1.

(3) Henne et Wauters, Hist. de la ville de Bruxelles. I. 575.

(4) In de Bibliotheca Harleyana bevindt zich volgens den Catalogus libb. mss. (II. p. 691.):
‘No. 2419. In Dutsch neatly written on vellum, the poems of John Baptista Houwaert, dedicated to Alexander, prince of Parma. The titel, or rather inscription, is this:
Den hooghgheboren doorluchtighen ende victorieusen Alexander, prince van Parma, etc., ridder van der oorden van den gulde vliese, stadhouder gouverneur ende capiteyn generaal van de Nederlanden, Johan Baptista Houwaert’

[p. 49]

en zullen wij den Heer Jeron. de Vries⁽¹⁾ gelooven, dan overleed hij reeds ten jare 1586. Bedenken wij echter, dat Houwaert nog op de blijde inkomst van Ernest, 1594, gecongratuleerd en gemoraliseerd heeft⁽²⁾, dan wordt het meer dan waarschijnlijk, dat Sweertius en Foppens zich niet bedrogen hebben, stellende den dood des dichters op XI. Maart 1599, in den ouderdom van 68 jaren⁽³⁾.

Hoe dit zij, Houwaert werd in de kerk te St. Josse ten Node, waar ook zijne vrouw begraven is, met veel plegtigheid bijgezet. Een sierlijke grafsteen vertoont ons den stichter van klein Venegien, in het gewaad van een' tuinman⁽⁴⁾, waarboven des dichters spreuke: Inter utrumgue tene (Hout Middel Mate). Verder kent men het grafschrift van Joannes Bochius, dat

(1) De Vries, Gesch. der Nederd. dichtk. I. 55, stelt het overlijden van Houwaert op 1586, en is daarin door Willems, Geysbeek en anderen gevolgd.

(2) Den willecomme en congratulatie van den hooghgeb. vorst Ernesto, des roomsche Keysers broeder (door J.B. Houwaert), Bruessel, J. Mommaert. - Houwaerts Moralisatie op de coemst van denzelven prince. Ibid, idem 1594. Catal. van v. Hulth. IV. 338.

(3) Ook Henne en Wauters geven voor het sterfjaar weder 1599 op. Ten aanzien van den ouderdom des dichters moet er nogtans eene vergissing wezen in de opgave van Sweertius en Foppens; want, volgens de gedenkpenning op Houwaert, telde hij in 1578 eerst 45 jaren, zoodat hij, in 1599 gestorven zijnde, slechts 66 jaren kan bereikt hebben.

(4) De afbeelding van J.B. Houwaert vindt men, met zijn blazoen en zinspreuk, op den meergemelden gedenkpenning, voorts ook op het titelblad van Pegasides Pleyn, dat mede zijn familiewapen bevat. Ten aanzien van het blazoen, drukt van Loon zich volgenderwijze uit: ‘Op de achterzijde ziet men een spade, schrijfpen en passer, door een laurierkroon zamen verknocht, op het middelpunt van een rondgetrokken kring rusten, die door een streep aan tweën gedeeld is, ter wier eene zijde een arend en fruithoorm, en ter andere zijde een schildpadde en bedelnap gesteld zijn. Tot beteekenis dat ieder die den lauwerkrans van onsterflijken roem, zoo door den arbeid van de handen als van 't verstand wil bekomen, tusschen den hoogstvliegenden arend en de laag-kruipende schildpadde, en tusschen den overvloedshoorn en 't arm bedelnapje, de juiste lijn van middelmate dient te houden, 't geen ook het ondergestelde bijschrift aanwijst: Houdt Middelmate.’ Houwaert zelf drukte dit, naar den geest des tijds, volgenderwijze uit.
Symbolum auctoris.
H oudt middelmate in 's werelts ciborie,
O pdat ghy victorie crijght door const en arbeyt,
V sal volghen onsterffelyke glorie,
W ant tusschen weelde en armoede die haer scheyt,
A Is ook tusschen rascheyt, en traecheyt, daer leyt
E en seker mate, soo ghy sien meucht, perfeckt,
R echt doorgaende, die ons door haer middelbaerheyt,
T ot wel leven, salich sterven, en deucht verweckt.

[p. 50]

wij echter, tot meerdere volledigheid dezer levensschets, uit de bibliotheca Belgica zullen overnemen:

Non tibi pacificas excussit Martius artes

Horror, ad extremum funeris usque diem.

Vidimus ad geminas animum te vertere lauros,

Una decus patriae quae foret, una tuum.

Serta sed infelix necdum Peneia sumpsit

Belgica, digna tua praemia fronte virent.

Hanc tibi Belgiades Musae, Baptista, corollam

Munera post cineres haud peritura ferunt.

Donec et Ausoniis Arioste legeris in oris,

Donec et in Lauram scripta, Petrarcha, tuam:

Jactabit Bruxella suum cultissima vatem,

Et petet hinc numeros Belgica Musa suos.