Berigten van het Historisch Gezelschap te Utrecht. Deel 1

[p. 51]

Over Jan van Rode, vertaler der Summe le Roy.
Door Prof. L.G. Visscher.

Volgens Le Long, boekzaal des bijbels, bestaat er eene overzetting der Summe le Roy, ten jare 1308 door Jan van Rode in het karthuizer klooster te Zeelem vervaardigd, en tot dus verre onuitgegeven⁽¹⁾.

Men kent verder eene gedrukte uitgave der Summe le Roy, ten name van Jan van Brederode, reeds in 1478 te Delft verschenen⁽²⁾. In de voorrede van dat boek noemt de ver-

(1) Le Long, Boekzaal des Bijbels, bl. 224. Het handsch. van Le Long bevindt zich thans in de boekerij van den baron van Westreenen van Tiellandt, te 's Gravenhage.

(2) Hier beghint een boec dat men hiet Summe le Roy of des conincx summe, ende leert hoedat men die sonden biechten ende beteren sal. Achteraan leest men: Hier gaet wt dat boexkijn dat men heet Summe le Roy, of des conincx summe, ende wort gheeyndt ende voldaen in die printe te Delft, in Hollant, in 't iaer ons heren duysent vier hondert acht ende 't seventich, den vier ende twintichsten dach der maent Aprilis, dat was 's daechs nae sinte Jorys dach, Ridder ende Martelaer. Hieronder vindt men de wapenschilden der drukkers, zijnde Jacob Jacobsz. van der Meer, en Mauritius Yemantz van Middelborch. Eerste en hoogst zeldzame uitgave, 4^o., ongepagineerd en van geene drukmerken voorzien. Een exempl. bevindt zich in onze verzameling. Min naauwkeurig vermeldt bij Panzer, I. 370. Ebert, II. 656.
Een 2. uitgave is getiteld:
Hier beghint een boec dat men noemt Summe le Roy of des conincx Summe, ende leert hoe dat men de sonden biechten ende beteren sal. Aan het slot staat: Hier geet wt dat boeck dat men noemt Summe le Roy of des coninx Summe: ende waert vollenbrocht te Hasselt in den stichte van Utrecht, ter eren Gods ende sijnre ghebenedider moeder Marien, in den jare doe men schreef na Gods gheboerte duisent vier hondert ende een ende tachtentig, des acht en twintigsten daghes van October, op sinte Simon ende Jude, von der hilligher Apostelen P B., zonder naam van den drukker, V. bladen inleiding 222 tekst in 4^o. Min naauwkeurig bij Visser, p. 12. Panzer, I. 457.
3. uitgave. Hier beghint, enz. in fine: Hier voleyndt dat boec dat men noemt Summe le Roy ofte des coninx Summe, ende is gheprint tot Haerlem in Hollant, in 't jaer ons Heren MCCCC ende LXXXIII, op ten lesten dach van Meye, Haerlem 4^o., opgegeven, door Panzer, I 454, Ebert, II. 656, Maitt, p. 457, Visser, p. 16, Marchant, Diction. I. 105.

[p. 52]

taler zich Convaers der Carthuser oerde tot Zeelem, en hoezeer daar ook verder gelezen wordt, dat deze overzetting uten franchoyse in duitsche een werk is van den jare ons heren dusent vier hondert ende achte, zoo kan het nogtans niet twijfelachtig zijn of wij hebben ter dezer plaatse aan een schrijf- of drukfout te denken. Van die veronderstelling uitgaande, houden wij de vertaalde en in druk uitgegeven Summe le Roy voor het werk van Jan van Rode, en nemen derhalve, bij eene eerste misstelling, omtrent den naam des vertalers, nog tevens aan, dat de drukker zich in het jaartal bedrogen heeft, stellende verkeerdelijk dusent vier hondert en achte voor dusent dry hondert en achte.

Immers in 1308 leefde er in het brabandsche klooster van Zeelem een broeder Jan van Rode, die, blijkens het handschrift van Le Long, als vertaler van de Summa bekend is. In 1408 daarentegen ontmoet men bij dezelfde karthuizers een' geheel onbekenden Dirk van Brederode, van wien noch in het handsch. noch in de Delfsche uitgave eenige sprake is, maar die evenwel aanleiding zal gegeven hebben tot die kleine verwarring in naam en jaartal, waardoor de hier bedoelde overzetting aan twee onderscheidene vertalers wordt toegeschreven. Wat meer is, omstreeks den jare 1408 was er een Jan van Brederode in de beroemde familie van dien naam, dan hoezeer ook deze eenigen tijd karthuizer is geweest, en zelfs gedichten op de heilige maagd, en eene zoogenaamde Engelsche groete geschreven heeft, kan hij nogthans, op geenen redelijken grond, voor den vertaler van de Summa gehouden worden; want behalve dat deze Jan van

[p. 53]

Brederode, zoon van Reinier van Brederode en Johanna van Abcoude, zich in het karthuizer klooster bij Utrecht en geenszins in dat van Zeelem, bij Diest, heeft- opgehouden, zoo is het tevens zeker, dat hij reeds ten jare 1407 van zijne gelofte ontslagen werd, en tot het wereldlijke leven terugkeerde⁽¹⁾.

Uit het een en ander besluiten wij, dat ook deze van Brederode in geene betrekking staat tot de Summe le Roy, en komen tot den Zeelemsche monnik, broeder Jan van Rode, terug, om nog met een paar woorden bij het boek zelven te verwijlen, en deze bibliographische merkwaardigheid eene plaats te geven onder de ascetische proza-geschriften, die in onze letterkunde met de XIV. eeuw opkwamen, en vooral na de uitvinding der boekdrukkunst tot in het ongeloofelijke verspreid en meer dan andere werken gelezen werden.

(1) Zijn geheele levensloop was hoogst avontuurlijk. Na eerst, met graaf Aalbrecht, tegen de Vriezen gestreden te hebben, bezocht hij het vagevuur van St. Patricius in Ierland, stichtte toen eene kapel, ter eere van dien heilige, in de nabijheid van Haarlem, en ging ten jare 1402 in het karthuizer klooster bij Utrecht, zich scheidende van zijne vrouw, die, uit de overblijfselen van een ridderlijk vermogen, een vrouwenconvent te Wijk bij Duurstede bijeenbragt, en zich achter die geestelijke muren insgelijks aan de wereld onttrok. Dan naanwelijks waren de beide echtgenooten gekloosterd, of de heer van Abcoude verloor zijn' eenigen zoon en vermoedelijken opvolger, waarna hij zelf overleed zonder eenig mannelijk oir na te laten; zoodat Jan van Brederode, van wege zijne vrouw, alsnu tot eene hoogst-aanzienlijke erfenis geroepen werd. In die omstandigheid verlangde bij in de wereld terug te keéren en verkreeg pauselijke dispensatie. Brederode veronderstelde, dat zijne vrijlating door die zijner geliefde moest gevolgd worden; doch de geestelijke overheid had daaromtrent een ander inzien, en gaf niet meer dan zij verpligt was. Van daar oorlog tusschen den nieuwen heer van Abcoude en den bisschop van Utrecht, geweldadige aanranding van het vrouwenklooster te Wijk, en zelfs schaking van de eene echtgenoot door den ander. Op den duur evenwel schoot heer Jan voor de kerkelijke wapenen te kort, hij moest zijne vrouw aan het klooster teruggeven, en toog toen op andere avonturen de wereld door, totdat hij eindelijk in fransche dienst trad, en, bij den slag van Azincourt, het leven verliet. Bockenberg, geneal. Brederodiorum, p. 25, 28. D. Voet, Mém. des Seign. de Brederode, p. 71-73. Paquot XI, 234.

[p. 54]

Schier geheel onze stichtelijke letterkunde der middeleeuwen is aan de toenmalige fransche of algemeen-latijnsche kloosterliteratuur ontleend; en zoo ook vertaalde broeder Jan van Rode naar een boek dat een groet clerc van den predicaer oerder den coninc Philips van Vrancrijc maekte, in den jaer ons Heren dusent twee hondert ende t' seventich, bedoelende daarmede den dominikaner Laurent, biechtvader van koning Philips den stoute, wiens werk, reeds in handsch. verspreid, een' grooten opgang maakte, en, eenigen tijd na onze nederlandsche uitgave, almede een' drukker vond, om den gegeven tekst te verspreiden en in de behoefte van het oogenblik te voorzien⁽¹⁾.

Wat den inhoud betreft, si leert ons, zegt de vertaler, hoe wi onse rekeninghe maken sullen teghens den groten rekendach, die wi ymmer ten ionxten daghe doen moeten, daer men Summa Summarum voer den groten coninc brenghen moet. Van alle boeken, zegt hij vervolgens, die ooit ter mijner kennisse kwamen, weet ik er geen zoozeer voor het dagelijksch gebruik der leeken geschikt; want het tracteert eerst van den thien gheboden, dan van den twaelf articulen des kersten gheloves, dan van den seven sacramenten der heiligher kerken, dan van den seven dootsonden, die men die hoeftsonden hiet, mitten sonden die daer wtspruiten daghelix of dootlix, dan hoe een mensche sal leeren sterven, enz. enz.

Verder volgt weder: hoe een mensche die sonde sal leren verdriven ende die doechden vercrighen, dan van den achte salicheden.

Ende dus veel, zegt van Rode, heb ik overgheset in duyt-

(1) La somme des vices et vertus, Paris, Antoine Verarde 4^o., zonder jaartal maar in het laatst der XV. of begin der XVI. eeuw gedrukt. Een handsch. op perkament bezaten de franciskaners te Parijs. Aan het slot leest men: C'est livre compila et perfit Frère Lorens de l'ordre des Prechours, confesser lou roi de Franche, à la requeste dou roi Philippe: le quel livre est de vices et de vertus de VII dons dou S. Esperit, et des VIII. beneurties (beatitudes) en l'an de l'incarnation nostre seignour Jhesus Christ MCC soixante et dix et neuf. Deu graces.

[p. 55]

sche, ende dat dan navolget heeft een ander overgheset, ende dan dat pater noster mitter glosen.

Van den pater noster komt het boek op de seven gaven des heilighen geestes, waardoor de zeven doodzonden worden uitgeroeid in het harte des menschen, terwijl hij wederom zeven deugden deelachtig wordt, te weten: drie goddelijke deugden en vier deugden cardinael, ende daarna, zoo vervolgt de voorrede, geeft deze Summa nog veel swaerlike ende goede materien, die ic niet alle repeteren en can, en met regt, want al wat slechts eenigermate de christelijke zedeleer betreft, wordt hier aangeroerd, en, naar de beschouwing en leer der kerke, met groote duidelijkheid besproken.

Van de bewerking dezer middeleeuwsche overzetting hebben wij elders reeds eene proeve gegeven, waaruit men over taal en stijl zal kunnen oordeelen. Van Rode zelf zegt er van, dat hij den zin des oorspronkelijken werks zooveel mogelijk is getrouw gebleven; evenwel daar het fransch eene andere manier van uitdrukking heeft dan het nederlandsch, soe heb ic onderwilen meer woerden daertoe gheset, onderwilen min.