De Belgische Illustratie. Jaargang 15

Lieven Bauwens.

In het voortreffelijk werk de Opkomst der Stoomtuigen van den eerw heer kanunnik J.B. Martens, leeraar van natuur-wetenschappen, bij het seminarie van St. Nicolaas - een boek dat de verdienstelijke boekenrei, door het Davidsfonds uitgegeven, zal vergrooten - wijdt de geachte schrijver eenige bladzijden aan den Gentenaar Lieven Bauwens, buiten Gent niet genoegzaam bekend.

Wij willen onze lezers een oogenblik met die historische figuur bezig houden; ons artikel zal tevens eene aanbeveling zijn voor het boek, dat wij hopen iedereen zien ter hand nemen, zooals de vroegere wetenschappelijke schriften van den achtbaren man, die inderdaad de wetenschap tot ieders begrip brengt.

Wij moeten alvorens ons met Lieven Bauwens bezig te houden, wat hooger in het werk van kanunnik Martens opklimmen en te binnen brengen, dat de fransche geleerde Berthollet, na Scheele's uitvinding van den chloor, er in gelukte het bleek water uit te vinden, 't geen ‘het middel verschaft om op weinige uren de stoffen schooner en witter te bleeken, dan men het eertijds kon doen, met ze weken lang op het gras in den zonneschijn open te leggen en met water te besproeien.’

Berthollet hield zijne uitvinding niet geheim, nam er geen brevet op, trok er dus geen aanzienlijk voordeel uit: hij liet er iedereen de vruchten van genieten. Hiervan genoten de Engelschen in ruime mate, evenals van de verbeterde stoomtuigen van Watt en den spinmolen van Arkwright (1769), en daarmee uitgerust, konden de Manchestersche fabrikanten alle mogelijke konkurrentie uitdagen en hunne produkten aan een zoo geringen prijs stellen, dat de moed aan hunne toenmalige medestrevers moest ontzinken.

Zelfs Indië moest weldra voor Manchester zwichten. ‘De Engelschman kocht het katoen in Indië, en vervoerde het naar zijn land, gansch Afrika omvarend, wat eene reis van 5000 uren uitmaakte; toen bestond immers de vaart van Suez nog niet. In Engeland werd de stof verwerkt en dan onder de gedaante van weefsels naar Indië teruggestuurd, waar zij, niettegenstaande al die reiskosten, nog beterkoop konden verkocht worden dan de inlandsche weefsels.’

Welhaast kreeg de indische nijverheid een anderen slag: men plantte het katoen in zuidelijk Amerika, en in 1784 verscheen te Liverpool een amerikaansch schip dat 8 balen katoen aan boord had. De overheid, met de tolrechten belast, weigerde die koopwaar als amerikaansch produkt te beschouwen.

‘Amerikaansch katoen!’ riep men; wel dat bestaat er niet! ‘Het bestond niettemin en de invoer klom zoodanig dat men vijftig jaar later, in Engeland voor 265 millioen franken katoen uit Amerika ontving, en dertig jaar later beliep dit cijfer 850 millioen.

Om terug te komen tot de verbeteringen aan de nijverheid toegebracht, herinneren wij dat Manchester de onbaatzuchtigheid van Berthollet niet aan den dag legde en integendeel de prohibitie erlangde van allen uitvoer der mekanieken, die den bloei en den rijkdom van gemelde stad uitmaakten.

In 1758 kwam een Duitscher te Manchester en wierf er eenige werklieden aan, om de nijverheid naar Duitschland over te planten; hij werd gegrepen en tot 12.500 franken boeten verwezen; een jaar later werd andermaal een Duitscher tot dergelijke boete verwezen, omdat hij eenige werktuigen gekocht en deze had willen uitvoeren.

Die strengheid was nog niet afdoende; want de fabrikanten van Manchester onderhielden op eigen kosten, rond de stad, een kring van wachten, om den uitvoer van alle werktuigen te beletten en de overtreders bij het Magistral aan te klagen. Inderdaad, Albion heeft zijnen naam van inhaligheid niet gestolen!

Welnu, het was Lieven Bauwens, die deze willekeurige en baatzuchtige maatregels wist te verschalken, en Europa deelachtig maakte van de weldaden der verschillende uitvindingen, in Engeland op het gebied der nijverheid, gedaan. Ziehier hoe onderhoudend kanunnik Martens de lotgevallen van den kloeken Gentenaar vertelt:

I.
Lieven Bauwens.

Lieven Bauwens was zoon van eenen welstellenden huidevetter van Gent. Van zijne kindsheid af gaf hij blijken van eene bijzondere genegenheid en bekwaamheid voor kunstwerktuigen; op twaalfjarigen ouderdom werd hij bezig gevonden aan het verveerdigen van een uurwerk. Dit beviel vader Bauwens niet, die in het bestaan moest voorzien van dertien kinderen en zich soms lastig mocht maken om rekeningen wegens onkosten, zonder zijn oorlof, door Lieven gedaan. Deze kreeg streng verbod van zich in 't vervolg met zulke zaken nog bezig te houden en hem werden aanhoudende bezigheid in het huiswerk aangewezen.

Als hij zeventien jaren oud was, zond zijn vader hem bij eenen leertouwer van Londen, om er te werken als een dienstbode en zich aldus te oefenen in dit bedrijf, waarin de Engelschen toen bijzonder sterk waren. Lieven, hoe jong ook, vervulde zoo wel de verwachting zijns vaders, dat hij bij zijne terugkomst, na drie jaren afwezigheid, al de geheimen der overzeesche leertouwers medebracht. Daarop werd de huidevetterij der familie op reusachtigen voet heringericht: zij werkte met vijf honderd vijftig overgroote kuipen, en zoo voortreffelijk was het leder, aldaar bereid, dat het aftrok vond tot in Engeland toe, niettegenstaande de hooge invoerrechten, welke het moest betalen. Hoe aanzienlijk de handel van het huis Bauwens toen werd, kan men hieruit opmaken dat de Engelsche schatkist jaarlijks bijna een half millioen franken op hunne koopwaren hefte.

Men moet bekennen dat dit een schoone uitslag was voor eenen zoo jongen knaap; daarmee was hij echter nog niet tevreden. Hij had in Engeland op alles acht gegeven, maar wat meest van al zijnen geest getroffen had, waren de spin- en weeftuigen, met de voordeelen daarvan voor de samenleving. Daar, bij voorbeeld, eene vrouw hier voor hare kleedij in dien tijd vijftig frank uitgaf, kreeg eene Engelsche dat gedaan voor zes frank...

Hier was geen scherpziend oog vandoen om gewaar te worden, dat in zulken staat van zaken de oude manier van spinnen noodzakelijk moest ten onder gaan, wat Vlaanderen's val moest meebrengen. Er was maar één middel om in den strijd tegen Engeland niet te bezwijken, te weten: met dezelfde wapens uitgerust zijn. Lieven zegde meermaals aan wie het hooren wilde, dat hij gansch zijn vermogen er aan wou verbeuren, kon hij zijn land met die heerlijke uitvindingen begiftigen, waarover de Engelschen zich zoo trotsch als jaloersch toonden. Hij gaf welhaast het bewijs dat deze woorden geen ijdel gezwets waren, want hij kwam tot het vastberaden besluit van de kans

[p. 107]

toch maar te wagen, al moest de duchtige kamp, welken hij met de Engelsche ijverzucht en het bloedgerecht van Groot-Brittanje aanging, hem het leven kosten.

II.
Een waagstuk.

Lieven stak dan wederom over zee, waar hij zich niet in het onbekende bevond, want dit was nu al zijne twee en dertigste reis naar Engeland. Hij maakte gebruik van zijne kennis der streek en der landtaal, om met alle voorzichtigheid betrekkingen aan te knoopen met werktuigmakers en werklieden, en degenen, waarin hij meende vertrouwen te mogen hebben en bij wie hij bekwaamheid vond, stak hij met de macht van goud de oogen uit. Hij slaagde in zijne pogingen en hij bekwam niet alleen tegen overgroote sommen de teekeningen der werktuigen, maar de werktuigen zelven werden voor hem ter sluik gemaakt. Daarenboven wierf hij uitwijkelingen aan, die hem op 't vaste land zouden volgen, om in de nieuwe aldaar op te richten spinnerijen dienstig te zijn.

Nu kwam onze man voor het gevaarlijkste deel zijner taak, namelijk zijne uitgekochte mannen en zijn kostelijk gereedschap over zee krijgen. Nu was het te zien en te ondervinden of hierbij de kat op de koord niet zou dansen.... Om tot zijn doel te geraken, wordt Lieven koopman in koloniale goederen: hij verbergt zijne werktuigen, gansch uiteen gedaan, in suikerkisten en koffiebalen, en krijgt alzoo een aantal stukken weg zonder dat er een haan achter kraait... Even zoo stil gaat er eene eerste afdeeling van zijne uitgekochte mannen onder zeil.... Nog eene enkele inscheping en zijn doel is bereikt. Het was te Gravesend, niet verre van den mond der Teems, waar het laatste deel zijner manschap en zijn overig gereedschap hem wachtten, dat hij in zee moest steken. Hij zegt dan een eeuwig vaarwel aan Londen, waar hij zoolang gewoond had, en waar hij nu in zijn leven den voet niet meer zetten mag.

Te Gravesend vindt hij alles in regel om onder zeil te gaan, maar ziet.... op den laatsten oogenblik komt de vrouw van Harding, den bijzondersten zijner aangeworven mannen, bijgesprongen en verzet zich met geweld tegen het vertrek van haren man. Het krakeel doet eene groote menigte samenscholen; de policie wordt bijgeroepen en neemt Harding in hechtenis. Lieven Bauwens stond nevens hem, maar door zijn lang verblijf in Engeland, had hij zóówel de taal, de dracht en de houding van eenen Engelschman aangenomen, dat hij eerst voor eenen nieuwsgierige aangezien werd, wat hem de gelegenheid gat om zich uit de voeten te maken. Het was tijd: men werd gewaar waarvan er quaestie was en met wien men te doen had. Het schip werd in beslag genomen en de stoutmoedige Vlaming oogenblikkelijk opgezocht; maar te Gravesend is hij niet meer te vinden. De policie loopt naar Londen bij den leertouwer, in wiens dienst hij vroeger geweest was. Daar verneemt men dat hij een schip gehuurd heeft en daarmee vertrokken is. Zulken prijs hechtte men aan zijne vangst, dat het Staatsbestuur hem oogenblikkelijk met verscheidene vaartuigen der Koninklijke Zeemacht op de hielen deed zitten. Een dezer schepen kreeg hem in 't gezicht; hij ging ingehaald worden en reeds kwamen, al over de baren, de dreigementen der Engelschen in zijne ooren tuiten... maar hij had de haven in 't gezicht, kon ze bereiken en... hij was gered!...

Ondertusschen brak door gansch Brittanje eene onweersbui van verwenschingen los tegen den vermetele, die zich aan zulke verraderij jegens het Engelsche volk plichtig gemaakt had. Er werd een proces ingespannen, en ingezien de gewichtigheid der zaak, werd zij op eene buitengewoon plechtige wijze bepleit. Men kon evenwel moeielijk bewijzen dat de aangehoudene werklieden volle kennis hadden van des Vlamings snoode inzichten. Niettemin werden verscheidene strenge straffen uitgesproken, en Harding in 't bijzonder werd tot eene zware boete verwezen en veroordeeld om naar eene strafkolonie weggevoerd te worden, waarover Bauwens hem en zijn huisgezin in 't vervolg eene rijke vergoeding schonk.

Maar wat men wel kan denken, 't is dat de koninklijke advokaat al zijne strengheid spaarde voor den stoutmoedigen, trouwloozen vreemdeling, die, niet tevreden met de leertouwers van 't land te onderkruipen, nu nog Engeland's kostelijkste juweelen wilde rooven, die kunstige werktuigen, waarvan 's lands welvaart en rijkdom afhingen. Ook eischte hij voor die misdaad niet min dan de doodstraf. De rechters stemden dit streng besluit bij, en Lieven Bauwens werd veroordeeld om opgehangen te worden... Het vonnis werd uitgevoerd op eene der openbare plaatsen van Londen, maar gelukkiglijk voor den hals van onzen Gentenaar, moesten de Engelschen zich getroosten met dit in beeltenis te doen, aangezien zij den fielt zelven in handen niet hadden.

III.
Gevolgen van Lieven's stout bestaan.

Lieven, aan de strop ontsnapt, bevond zich niettemin in eenen netelachtigen toestand: met de mannen, veertig in getal, en de onvolledige werktuigen, welke hij den eersten keer buiten Engeland gesmokkeld had, was hij zeer weinig gevorderd. Geen dier werklieden kende de samenhang der verschillige werkingen, en aan het gereedschap misten sommige volstrekt noodzakelijk stukken. Lieven moest dan zelf aan het zoeken gaan hoe hij zijn gerief voltooid zou krijgen; daarin slaagde hij eindelijk, maar het kostte hem twee jaren studie en arbeid.

Dat Bauwens zeer nauwziende geweest is op de middelen, welke hij in 't werk stelde, om aan de Engelsche kunsttuigen te geraken, zal ik niet beweren. Maar wie weet het? De man zal misschien bijzonder sterk geweest zijn in de geschiedenis en alzoo geredeneerd hebben: ‘De Engelschen mogen ons wel iets hunner nijverheid afstaan voor al het goede, dat zij zelven ons verschuldigd zijn. Zij ontvingen inderdaad van overouds en herhaaldelijk op hunnen bodem Vlaamsche uitwijkelingen, van wien zij toen nog veel te leeren hadden in 't vak van landbouw, wol- en lijnwaadweverij enz. Ja, 't waren landgenooten van ons, die de eerste grondvest legden van den ongehoorden voorspoed, tot welken Brittanje zich later zou verheffen.

Overigens moet hier bij gevoegd worden ter eere van Lieven Bauwens dat hij zich wel wachtte van de baatzucht onzer naburen van overzee na te volgen: hij hield de overgevoerde werktuigen niet geheim. Had hij het uitsluitend gebruik daarvan slechts een termijn van tien jaar voor zich alleen behouden, hij kon honderd millioen winnen. Maar neen, de eerste fabrieken, welke hij oprichtte, eene tot Gent en eene bij Parijs, stelde hij open voor het publiek, en iederen naijveraar, die dezelfde onderneming wilde aangaan, stond hij gereedelijk met allen raad bij. Men moet bekennen dat dit edelmoedig gehandeld was.

Wij hebben het hooger gezegd: gelijk de zaken toen in Engeland stonden, moest onze nijverheid noodzakelijk grondig hervormd worden of zij liep naar eenen onvermijdelijken ondergang. Met het ouderwetsch spinnewiel blijven werken zou niet wijzer geweest zijn, dan met pijl en boog te velde te trekken tegen eenen vijand met vuurwapens uitgerust. Daarin is de verdienste van onzen landgenoot gelegen, dat hij ons het middel verschafte om die hervorming te bewerken.

Aan Lieven Bauwens zijn wij het dan verschuldigd, dat wij die onvoorkomelijke crisis met goeden uitslag doorworstelden. Aan hem heeft de stad Gent in 't bijzonder haren bloei te danken en den naam van Vlaamsch Manchester, dien zij welhaast verwierf, ter oorzake van de ongemeene uitbreiding, welke de verveerdiging van stoffen van allen aard aldaar in de tegenwoordige eeuw gewonnen heeft. Ook is het gedacht meermaals vooruitgezet de on baatzuchtige handelwijze van den invoerder der Engelsche werktuigen eene welverdiende hulde te brengen, met hem in zijne geboortestad een standbeeld op te richten, en zoo ik mij niet bedrieg, is zelfs het model daarvan gemaakt; doch tot het gieten in brons is nog nooit overgegaan. De vaderstad van Lieven Bauwens, om den naam van den moedigen man tot het verste nageslacht over te zetten, heeft zich vergenoegd met een middel, dat haar op verrena zooveel niet kostte: zij heeft eenvoudiglijk een harer openbare plaatsen met zijnen naam gedoopt. Menigeen mijner lezers kent wel de Lieven-Bauwens-Plaats te Gent, tusschen de Marcellisbrug en de standplaats van den Staatsspoorweg.