De Belgische Illustratie. Jaargang 14

Een bezoe[k] aan het eiland Terschelling.
(Vervolg en slot.)

VIII.
Het duiken in het zand.

In het voorgaande opstel beloofde ik uitvoeriger terug te zullen komen op de uitvinding van den heer W.H. ter Meulen, bekend geworden onder den naam van het duiken in het zand, en waarlijk, zij verdient de aandacht van ieder, die prijs stelt op de kennis van 't geen in Nederland op het gebied van werktuigkunde wordt voortgebracht. Menigeen die den naam dezer uitvinding leest, zal een glimlach niet kunnen onderdrukken, omdat hij, op zich zelf beschouwd, een onmogelijkheid belooft. Duiken in het water, dat laat zich begrijpen, maar duiken in het zand? Toch moet ik verklaren, dat de naam zeer juist is gekozen en de onwaarschijnlijkheid zal al spoedig verdwijnen, wanneer men verneemt, dat met de toestellen, die bij het duiken in zand worden gebruikt, het zand, waarin de duiker moet afdalen, tot een soort van pap wordt gemaakt, of met andere woorden, tot een vloeistof, wel dikker dan water, maar toch vloeibaar genoeg dat een duiker er zich in kan bewegen. Een beknopte beschrijving der toestellen, die de gebruikelijke, wel bekende duikertoestellen op zoo merk waardige manier aanvullen, zal, hoop ik, niet onwelkom zijn. Alvorens daartoe over te gaan, moet ik de aandacht vestigen op de bezwaren, die het bevisschen der Lutine - want voor deze onderneming werd het duiken in het zand hoofdzakelijk uitgevonden, - voor den gewonen helmduiker onmogelijk maken.

Het is het lot van alle wrakken op onze zandige kusten, dat zij, wanneer zij niet spoedig worden opgeruimd, zoo als men het noemt ‘verzanden.’ Dit is zeer natuurlijk. Zoolang het wrak op het zand ligt, biedt het tegenstand aan het stroomende water; de periodiek terugkeerende eb- en vloedstroomen graven een kuil rondom het wrak; dit zakt meer en meer en in de stille uren tusschen eb en vloed valt het zand toe. Deze werking houdt eerst op wanneer niets meer van het wrak boven het zand uitsteekt, en van dat oogenblik af was tot heden nagenoeg alle uitzicht op redding van de lading verdwenen. Een wrak dat slechts een halven meter onder het zand lag, werd tot dusverre onbereikbaar genoemd. Wel kan een gewone duiker onder water in het zand graven, maar hij vordert niet: hij kan geen noemenswaardigen kuil maken; want bij elken schep dien hij opneemt, zal een even groote hoeveelheid water, met zand vermengd, toevloeien, of met andere woorden: de duiker veroorzaakt door zijn graven onvermijdelijk een zuiging, die het Omliggende zand in den kuil jaagt. Daarenboven kan hij het zand, dat hij op zijn spade heeft, niet werpen waar hij wil: het verdwijnt als van zelve. De duiker loopt en beweegt zich in een tooverwereld, die vooral daarin van de onze verschilt, dat er geheel andere zwaartewetten heerschen. Het raadsel kan echter bij nader inzien gemakkelijk verklaard worden, want het is geheel een gevolg van de zwaarte van het water, waarin de helmduiker zich beweegt, gelijk wij in de achthonderdmaal lichtere lucht.

Men spreekt daarom terecht van de vloeibaarheid van het zand onder water. Zelfs krachtige baggermolens kunnen veelal niet dan na langdurig werken een merkbare plaatselijke diepte maken en ook dit wordt onmogelijk, wanneer grooter aanvoer van zand bestaat, dan de molen afvoert; dit zou waarschijnlijk het geval zijn, wanneer men wilde beproeven het zand van de Lutine af te baggeren.

Bij het beschreven bezwaar der zand-overstelping voege men nog het bezwaar der deining of golvende beweging der zee, een bezwaar, dat op de Lutine en voorzeker op de meeste wrakken voorkomt, omdat de deining, die, wanneer zij sterk is, in branding overgaat, de tweeling-zuster moet worden genoemd van ondiepte en beide te samen de hoofdoorzaak zijn van het verlies van menig schip en menschenleven.

Ook van dit bezwaar heeft de Lutine ruim haar deel. Alleen op dagen met zeer gunstig weder, waartoe vooral zachte aflandige, oostenen zuidoostenwinden gerekend worden, is het water op de Lutine stil, doch dit is zeldzaam, en wie er werken wil moet op deining rekenen, alsmeê op vele dagen waarop het zelfs niet mogelijk is de plaats te naderen en de huizenhooge branding alle kunstwerken, zoo zij op de Lutine waren aangebracht, zou wegslaan.

Nu wij de voornaamste bezwaren, die het bevisschen der Lutine bemoeielijken, hebben nagegaan, en alzoo de schaduwzijde dezer onderneming beschouwden, is het mij een genoegen ook de lichtzijde te kunnen toonen, gelijk ik die heb leeren kennen. Zij bestaat in een zóó eenvoudige oplossing van het vraagstuk - het redden der millioenen uit de Lutine - dat ieder, die zich de moeite geeft, haar ook kan beoordeelen.

De gegevens zijn spoedig te overzien: er ligt op een plaats in zee, die men kent, door dat men er vroeger met duikers heeft gewerkt, veel goud en zilver onder het zand; een gewoon helmduiker kan er niet bij, maar hoe is het met den zandduiker?

Ik gaf hiervoor reeds op, dat het beginsel van het duiken in het zand hierin bestaat: het zand, al is het nog zoo vast op elkaar gepakt, wordt los gemaakt en veranderd in een vloeistof door het inpersen van water.

Het werktuig, dat bij de beschrijving, van een zandduiker het eerst in aanmerking komt, is de boor. Deze bestaat uit eene soort van rooster met een cirkelvormig grondvlak, eenigszins gelijkende op een wagenwiel, dat plat is neêrgelegd. Het is van plaatkoper gemaakt, dat in zeewater minder roest dan ijzer, en er kan water in geperst worden, dat geen anderen uitweg heeft dan eenige honderden gaatjes in den onderkant van den vlak liggenden hollen rooster. De aanvoer van het water geschiedt door een slang, die op het midden van den hollen rooster is gezet en waaraan hij ook kan hangen; de waterslang is dan verticaal, de rooster hori-

[p. 151]

zontaal, en indien men het toestel tot proef in de open lucht laat werken, gelijkt het volkomen op een kolossaal stortbad. Tot het aanvoeren van het geperste water is de stoomboot Antagonist ingericht; in die boot bevindt zich een krachtig waterwerktuig (een zoogenaamde centrifugaal-pomp) dat, door stoom gedreven, per minuut tot twintig kubieke meters water kan leveren. Bij de proefnemingen met den zandduiker is echter gebleken, dat twee kubieke meters per minuut reeds meer dan voldoende zijn. Het waterwerktuig van de Antagonist werd trouwens ook bestemd voor proefnemingen om zandbanken los te spoelen, wat wellicht de aandacht van deskundigen verdient, doch te ver van ons onderwerp zou voeren.

Nevens de boor bevindt zich een ‘zoeker, die, op zich zelve en onafhankelijk van de boor, gebruikt kan worden om naar een onder het zand verborgen wrak te zoeken. Het is niet anders dan een met lood bekleede en daardoor verzwaarde ijzeren gaspijp van vier meters lengte, die aan een afzonderlijke waterslang hangt van veel kleiner kaliber dan de slang aan de boor, en het best te vergelijken is bij een gewone brandspuitslang, grootendeels van opzettelijk niet geheel waterdicht linnen gemaakt. Wanneer de zoeker gebruikt wordt, spuit er niet alleen een straal water uit, maar de slang slaat, zoo als men het noemt, ook door; het gevolg is gemakkelijk te begrijpen. De straal water baant zich een weg in het zand voor de zware pijp, die slechts vijf centimeters dik is, en de natte slang glijdt met de pijp zoo gemakkelijk door het nauwe gat in den harden zandgrond, dat de zoeker in minder dan twee minuten 25 voeten diep zinkt, tot dat hij op wrakhout stoot, - indien het er ligt, hetgeen men aan boord van de Antagonist terstond kan voelen door den trillenden aanslag op het harde voorwerp. De zoeker of steker gaat dan ook de boor als verkenner vooraf en stoot hij op een wrak, dan kan dit de plaats zijn waar geboord moet worden. Om daarvan echter nog meer zekerheid te hebben en al dadelijk eenigszins te kunnen oordeelen over den aard van 't geen men onder het zand voelt, is de zoeker voorzien van een zoogenaamd electrisch mondstuk, waardoor hij een verklikker wordt van alle blanke, niet geroeste metalen (goud of zilver). De werking van dit mondstuk berust op de bekende wet, dat blanke metalen de electriciteit geleiden. Men denke zich twee kleine voelhoorns met blanke metalen toppen, onder aan het mondstuk, die door telegraafdraden in verband staan met eene kleine batterij op de Antagonist. Zoodra de voelhoorns beide te gelijk op hetzelfde stukje blank metaal, bijv. een goudstaaf of muntstuk rusten, loopt de electrische stroom, en een gewone electrische bel laat zich hooren. Natuurlijk zal men dan niet dralen, de boor met den zandduiker neder te laten.

Laat ons dit geval onderstellen; de boor gaat omlaag en stuit weldra op den harden zandgrond. Maar zoo als reeds gezegd is, spuit de boor water uit, waardoor de zandgrond week wordt. Het toestel kan dan door eigen zwaarte zakken zonder dat het noodig is haar een draaiende (borende) beweging te geven.

Een boor van 7 decimeters doorsneê boort een gat van ongeveer 1 meter; men verkrijgt een put of mijnschacht naar het wrak onder het zand. De Lutine ligt ongeveer 14 meter diep. Wanneer van deze totale diepte 6 à 7 meters voor waterdiepte moet worden afgetrokken blijft voor den zandbedekking nog 7 à 8 meters over. In het voorbijgaan zij aangemerkt, dat deze berekening alleen bij onderstelling gemaakt is; want de tegenwoordige waterdiepte op de Lutine bedraagt weinig meer dan 3 meters. Bij de proefnemingen met de zandboor zag men haar in zuiver zand bijna 1 meter per minuut zakken; in het onderstelde geval van 7 of 8 meters zand op de Lutine, zou men dus de boor in minder dan tien minuten in het wrak kunnen neêrlaten en den duiker zijn werk laten beginnen, zoo als ik nader zal beschrijven.

Zien wij eerst op welke manier de zandboor wordt af- en opgewonden en overwegen wij het bezwaar der deining. Zoo als de eerste inrichting aan boord van de Antagonist was, hing de boor, vóór aan de boot en moest de zee zeer kalm zijn om den duiker en de boor te samen in het gat, dat men boorde, te vertrouwen; liep er deining dan zou de Antagonist gedurig aan de boor rukken en den duiker in gevaar brengen onder of naast de boor tusschen deze en het wrakhout bekneld te raken en gestooten te worden. Om dit bezwaar weg te nemen werd het windas van de boor overgebracht op een vlot, dat voortaan in zekeren zin de stoomboot vervangt, dewijl al de werktuigen, noodig voor het duiken in het zand, daarop zijn overgeplaatst. Alleen het waterwerktuig bleef op de Antagonist. Hoe is het nu mogelijk, dat het vlot ook in de deining zoo stil blijft liggen, dat de duiker er geen last van heeft? Een antwoord op deze vraag zou aanleiding geven tot eene omslachtige beschrijving, die nog moeielijk te verstaan zou zijn. Om zonder deze de werking duidelijk te maken, voeg ik hier een schets bij, die de hoofddeelen van het vlot met een enkelen oogslag doet zien.

Een woord vooraf over het beginsel der inrichting.

Wie mijner lezers, die een zeedorp bezocht, heeft niet wel eens het landen van een visscherspink gezien. Hoe zulk een scheepje met een flinken bries en sterke deining op het strand werd gezet, en hoe daarbij het ranke vaartuig door de golven gedragen, rijzende en dalende als een steigerend ros het vaste strand naderende, plotseling in zijn vaart gestuit, stil bleef liggen? Wie aan boord waren bemerkten bij de landing voorzeker eenige hevige stooten, die het lichte en sterk gebouwde vaartuig echter geen schade deden; ook spanden de visschers zich in om den overgang van ‘vlot’ tot ‘gestrand’ zoo kort mogelijk te doen duren. Welnu, de oorzaak waardoor een visscherspink op het strand en het duikersvlot op de Lutine stil liggen in deinend water is voor beiden, in beginsel, dezelfde en men kan laconiek opmerken, dat beide stil liggen omdat er geen water genoeg staat om te deinen. Van een pink behoeft dit geen verklaring, maar van het duikervlot dient men te weten dat het een aanzienlijken ballast medevoert, die aan ketens hangt en tot op den grond kan worden nedergelaten; de deinende beweging kan langs dien weg beperkt, ja zelfs geheel voorkomen worden, gelijk uit de onderstaande gravure nog nader zal blijken.

A en B zijn twee luchtketels; C en D twee ballasten, die op den grond liggen. EF is het platform boven water, dat tot werkplaats bestemd is en waaraan de zandboor G hangt. HI is de oppervlakte van het deinende water. Zoo als men ziet, dragen de luchtketels het platform en zij zouden voorzeker naar de oppervlakte van het water rijzen, indien de ballasten het niet verhinderden. Deze zijn namelijk zwaar genoeg om de ketels onder water te houden en de lengte der kettingen wordt geregeld naar de diepte van het water, zoo dat de ketels even onder de oppervlakte van het water komen te liggen en dus met de deining niets meer gemeen hebben. Met andere woorden, het vlot, dat hier slechts figuratief in zijn hoofdbestanddeelen is voorgesteld, wordt door zijn samenstel van luchtketels en ballasten ongevoelig gemaakt voor de deining en ligt even vast als ware het een op palen gebouwde werkplaats.

Het zou mij te ver voeren, indien ik eene volledige beschrijving der onderdeelen van het vlot wilde geven; alleen nog een woord ter verklaring van de tegenspraak, waarin ik boven scheen te vervallen door van een ‘vlot’ te spreken, dat door zijn ballast wordt ‘ondergetrokken’; beide is waar, maar als het vlot met zijn ballast drijft, en in dien staat door de Antagonist kan gesleept worden, zijn de luchtketels geheel ledig (droog), doch als het vlot bij het duikerwerk stil moet liggen met zijn ballast op den grond, dan is in de luchtketels een bepaalde hoeveelheid water gelaten, die als waterballast het vlot zoo zwaar maakt, dat het den ijzeren ballast niet langer kan dragen; het spreekt van zelf, dat men den ijzeren ballast eerst op den grond moet laten voordat men waterballast inneemt, want zoo het eerste niet tijdig gedaan ware, zou het vlot door het tweede met alles naar den grond gaan.

Nu wij de werkplaats (het vlot) en het werktuig (de zandboor) leerden kennen, verdient de werkman (de zandduiker) onze aandacht.

De zandduiker is gekleed als een gewone helmduiker; zoo als bekend is, draagt de duiker een waterdicht kleed en een koperen helm met kijkglazen; de helm en het kleed zijn waterdicht aan elkander geschroefd en de duiker steekt zijne handen waterdicht uit de mouwen doordat elastieke banden om zijn polsen zijn gewikkeld. De man staat dus onder water droog in zijn pak, slechts zijn handen worden nat en kunnen, als het geen zomer is, door en door koud worden. De lucht, die hij noodig heeft wordt door een slang in zijn helm gedreven, geperst mag ik wel zeggen; want hoe dieper de duiker gaat, zooveel te moeielijker voorziet men hem van lucht. Voor elke tien meters diepte heeft men, zoo als men het noemt, een atmosfeer meer persing in de luchtpomp noodig; de duiker voelt van die verbazende drukking echter niets, omdat hij langzaam in de diepte afdaalt of er uit opkomt: hij heeft dus tijd om aan de toe- en afnemende drukking te gewennen.

Ik meende deze beknopte herinnering aan den gewonen helmduiker te moeten geven, omdat de verschilpunten tusschen hem en de zandduiker nu spoedig kunnen worden afgehandeld.

In de eerste plaats verdient vermelding, dat de zandduiker veel zwaarder moet zijn, dan de waterduiker; immers hij moet in een put met opwellend zandwater zinken, in een vloeistof, dien ik reeds beschreef als een dunne pap. Door een eenvoudige proef met een metalen kogel, dien men afweegt achtereenvolgens in de lucht, in het water en in den put met wellend zand, ziet men zeer duidelijk, dat de kogel toenemend meer van zijn gewicht schijnt te verliezen, naarmate de vloeistof, waarin hij hangt, dikker is; met den duiker gaat het als met den kogel.

Wordt een waterduiker reeds met lood bezwaard, om hem in het water vast te doen staan, de zandduiker mag met recht een wichtig man genoemd worden als hij met al zijn ballast 226 kilo weegt, een zwaarte, die hij wel noodig heeft om in den put met welzand eenige vast-

[p. 152]

heid te hebben en iets te kunnen doen, bijvoorbeeld den put ruimer maken. Opzettelijk hiervoor is aan de waterslang van de boor een kleiner slang gezet van ongeweer 3 meters lengte, met welke slang de duiker een straal water kan richten tegen het vaste zand, dat hem omgeeft; hij kan op die manier ongeveer 3 meters (de lengte van de kleine slang) zijdelings werken en dus op een terrein van zes meters diameter zoeken naar munten en staafjes edel metaal. Dat daartoe oefening behoort kan men afleiden uit de omstandigheid dat de duiker, omringd als hij is door een vloeibare zandpap en daarenboven in een soort van kelder diep in den grond, in volslagen duisternis verkeert en dus op het gevoel moet werken.

HET DUIKEN IN HET ZAND.

In mijn voorgaand artikel heb ik reeds vermeld, dat de duiker J. Vrouwes proeven van zijn bekwaamheid en onverschrokkenheid heeft gegeven als zandduiker te IJmuiden en elders. Nu het ijs gebroken is en de waarheid der gronden, waarop de uitvinding steunt, is gebleken, zal het niet ontbreken aan werklieden, die de zaak aan durven. Op een paar bedenkingen, die den lezer wellicht in de gedachte kwamen, wensch ik te antwoorden. Bij voorbeeld op de vraag: loopt de duiker geen gevaar om onder het zand bedolven te raken? Een gegraven gat valt immers toe, zoo als wij hiervoor bespraken. Men bedenke echter dat de beschreven zandboor een kuil of gat maakt door persing - dus op juist tegenover gestelde manier dan wanneer men een gat tracht te graven, waarbij, zoo als wij zagen, de zuiging een zeer nadeelige hoofdrol speelt: want zuiging bevordert het instorten der wanden van den put; persing daarentegen, houdt het instorten tegen en wat nog invalt, wordt spoedig opgeruimd. Het eenvoudige en toch zeer belangrijke stelsel heeft de heer Ter Meulen in een klein aquarium met een model-zandboortje indertijd te Amsterdam vertoond en het bleek ten duidelijkste, dat geen dichtvallen mogelijk is, zoolang men water blijft inpersen.

Maar - zal men wellicht in de tweede plaats vragen - loopt de duiker geen gevaar, indien het waterwerktuig onklaar wordt? Ook dit gevaar bestaat niet, omdat bij watergebrek de zandpap wel zal verdikken, maar daarom nog niet terstond hard worden; dit is door proeven bevestigd. Bij de verdikte pap drijft de duiker van zelf naar boven en de slang van de boor is voor hem een goede ladder, daar zij met een netwerk bekleed is, waaraan elk zeeman zich goed zou weten op en af te enteren. Ten overvloede vermeld ik dat de voornaamste stukken lood, die den duiker bezwaren er op zijn ingericht om in een oogwenk te worden afgeworpen: het opklimmen van den duiker is dan gemakkelijk.

In de derde plaats kan men vragen, waar toch al het zand blijft, dat uit den put wordt gespoeld en of het zich wellicht zal vergaderen aan den mond van den put boven het hoofd van den duiker en of het niet te eeniger tijd in massa zal kunnen nederstorten? Het antwoord is echter even bevredigend als eenvoudig; het zand dat uit den put wordt geworpen, wanneer hij reeds op de volle diepte geboord is, kan men ingestort zand noemen; dit zand bezinkt daarop wel op den rand van den put, maar verhoogt hem niet, omdat juist die rand voortdurend zakt door het invallen van het zand beneden bij de boor.

Een laatste vraag kan zijn: hoe beweegt de zandduiker zich boven water, als hem zooveel lood is opgelegd? Ook dit bezwaar is opgelost. Wanneer de duiker zijn waterdicht pak heeft aangetrokken worden daarover heen eenige riemen gegespt en begeeft hij zich onder een bok waaraan hij - zonder dat hem eenig leed geschiedt - wordt opgehangen; eerst daarna wordt het lood aangebracht, aan de riemen en niet aan den man; deze, kan men zeggen, staat in een soort van kooi van riemen en lood daar hij niets van voelt en de duiker Vrouwes zegde zelfs, dat hij er goed in kon slapen. Wanneer de duiker in den zandput is afgedaald, blijft hij wel niet langer aan den bok hangen, maar dan draagt de lucht in het pak het lood; de duiker kan, namelijk, door een kraantje aan zijn pak meer of minder te sluiten, de lucht meer of minder inhouden en het pak doen opzwellen tot een soort van pop, waarin hij vrij en ongedrukt staat.

Nu ik aan het einde ben mijner beschrijving stel ik mij voor dat sommige lezers schouderophalend zullen opmerken: indien die uitvinding zoo schoon is, waarom heeft de heer Ter Meulen in al de jaren, dat wij reeds van het duiken in het zand hoorden, de schatten uit de Lutine niet geborgen?

Het antwoord moet ieder voldoen: de laatste twintig jaren lag de Lutine zoo ongunstig, dat geen stoomboot op de plaats kon ankeren. Meestal was de diepte niet meer dan twee meters, dikwijls minder, alleen bij uitzondering en voor korten tijd meer. Onder zulke omstandigheden de visscherij op de Lutine te willen beginnen zou waaghalzerij geweest zijn; men bedenke dat het wrak 14 meters diep ligt en dat bij de geringe diepte der laatste jaren, het aantal werkdagen met voldoend stille zee in ieder geval zeer klein zou zijn geweest. De heer Ter Meulen heeft daarom een wacht met een zandduiker georganiseerd, maar hij is door het publiek teleurgesteld, daar het opnieuw heeft getoond weinig volhardend te zijn. Wat door nieuwheid schittert deelt dikwijls boven verdienste in de gunst van het publiek, maar wat oud werd en zonder direct voordeel moet worden voortgezet, vindt weinig steun, al kunnen zeer goede gronden worden bijgebracht voor een vast geloof aan den eindelijk goeden uitslag. Volgens de laatste berichten van Terschelling, gelijk ik reeds heb vermeld in mijn voorgaand artikel over de Lutine, bestaat echter thans gegrond vooruitzicht op nabijzijnde verbetering der diepte, wat tot groot voordeel van velen zou zijn en zeker ook van het eiland Terschelling zoo als de schatten uit de wrak ken der zoogenaamd onoverwinnelijke spaansche vloot gediend hebben tot het droogmaken der Beemster in Noord-Holland.

Hier neem ik van den lezer afscheid, alsmeê van het in alle opzichten merkwaardige Terschelling. Ik mag verklaren dat mijn tochtje daarheen zeer veel aangenaams voor mij heeft gehad, zoowel om de vreemde zaken, waarmede ik kennis heb mogen maken, als om de buitengewone welwillendheid, welke ik van alle zijden ondervond in het bezorgen van de inlichtingen en gegevens, waarop mijn artikelen werden gebouwd. Nogmaals betuig ik daarvoor aan alle terschellingsche vrienden mijn oprechten dank.