De Belgische Illustratie. Jaargang 13

Valkenswaard en de valkenvangst.

II.

Alvorens onze schets te vervolgen, meenen wij eenige aardrijkskundige en geschiedkundige bijzonderheden te moeten meêdeelen over het dorp, dat in vorige eeuwen eene schier europcesche vermaardheid had verworven.

Valkenswaard is eene schoone en welvarende gemeente met ongeveer 1350 inwoners; zij ligt twee uren zuidelijk van Eindhoven, aan den spoorweg Eindhoven-Luik en aan den straatweg van en naar dezelfde plaatsen, indertijd door Napoleon I aangelegd; het grenskantoor voor in- en uitgaande rechten met België is hier gevestigd. Valkenswaard is door uitgestrekte en wildrijke heidevelden omringd, de hoofdreden dat de valkenvangst er gedurende zoovele eeuwen met goed succes uitgeoefend is. Het is tegenwoordig eene nijvere gemeente met linnenfabrieken, sigarenfabrieken, eene lijmziederij, niet minder dan vijftien looierijen, enz. Een en ander geeft aan het dorp veel vertier, terwijl ook de boerenstand er over het geheel zeer welvarend is; bepaalde armoede wordt er niet gevonden. Ten zuiden van Valkenswaard ligt, op belgisch grondgebied, de beroemde abdij van Achel, in de wandeling de Achelsche kluis genoemd. Het dorp heeft een zeer schoon en uitgestrekt, met dubbele rijen boomen beplant marktveld, waarop zich de prachtige R.K. kerk bevindt.

Valkenswaard moet reeds zeer oud zijn. Men wil, dat dit dorp, 't welk toenmaals slechts uit enkele huizen zou bestaan hebben, te gelijk met het een uur meer noordwaarts gelegen dorp Waalre (oudtijds Waderlo) bij testamentaire beschikking van den H. Willebrordus, bisschop van Utrecht, aan de abdij van Epternach of Echternach geschonken is. Zeker is het, dat beide gemeenten aan deze abdij hebben toebehoord, welke er het recht van benoeming der pastoors bezat. Volgens de kroniekschrijvers droeg Valkenswaard voormaals den minder poëtischen naam van Varkenswaard of Varkensweerd. De naam oorsprong zou de volgende zijn: het eerste huis der gemeente, waarvan de plek nog aangewezen wordt, was een herberg, welke veel door reizende handelaars of kooplieden in varkens bezocht werd die er op hunne reizen steeds eenigen tijd verbleven. Die herberg was door een weide omringd en werd daarom Weerd op den dries (dries, gewestelijke uitdrukking voor weide) genoemd. Wegens de omstandigheid dat er dikwijls vele varkens gestald werden, verkreeg de woning later den naam van Varkensweerd, en toen er allengs andere huizen omheen gebouwd werden en een dorp verrees, ging de naam van de eerste woning op het geheele dorp over. In de archieven der gemeente Valkenswaard hebben wij daaromtrent niets kunnen vinden. J. Van Ouderhoven, ‘Beschrijving der Stad en Meierije van 's-Hertogenbosch,’ Amsterdam 1849, zegt dat het dorp nog in zijn tijd den naam van Varkensweerd droeg; dit schijnt echter niet juist te zijn, daar wij in documenten, uit het begin der zeventiende eeuw, op het raadhuis te Valkenswaard berustende, nergens dien naam aantroffen, wèl dien van Weerde, later - zelfs nog tot ongeveer de helft der achttiende eeuw - afwisselend den naam van Valikenswaerdt - (weerdt-,- waardt, enz.) en Valkenswaerdt.

De bevolking van Valkenswaard, die aan het voorvaderlijk geloof steeds getrouw is gebleven, heeft na de invoering der hervorming veel te lijden gehad van de onverdraagzaamheid der protestanten. De bewoners waren gedwongen zich naar Achel, aan de noordelijke grenzen van het

[p. 12]

bisdom Luik, te begeven, wilden zij hun godsdienstplichten vervullen. In 1684 kregen de katholieken van Valkenswaard verlof tot het bouwen eener schuurkerk, welke echter omtrent een halve eeuw later (in 1736) op hoog bevel gesloten werd, onder voorwendsel dat de recognitiegelden niet behoorlijk betaald werden. Eenige jaren later werd hun door de Staten verlof gegeven de schuurkerk weêr in gebruik te nemen, en in 1757 verwierven de katholieken van Valkenswaard zelfs het recht hunne kerk te vergrooten. Na de fransche omwenteling kwamen zij, zoo als in de meeste plaatsen van Noord-Brabant, in het bezit hunner aloude parochiekerk.

Over het verblijf der talrijke valkeniers in de gemeente Valkenswaard spraken wij reeds in ons vorig nommer. Behalve door tal van vreemde valkeniers werd het dorp meermalen door vorstelijke personen, zelfs door gekroonde hoofden bezocht, bij welke gelegenheden de inwoners ter eere hunner hooge gasten steeds eene valkenjacht in de uitgestrekte en wildrijke heidevlakten van den omtrek hielden, gewis ook met het doel om hunne bedrevenheid en die hunner valken te toonen.

de laatste oogenblikken van den h. remaclus, naar jos. bellemans.

Keeren wij thans tot ons eigenlijk onderwerp terug. Wij zegden in onze vorige aflevering, dat de valkerij ten gevolge van de fransche omwenteling op het vasteland van Europa te niet gegaan was en, dank zij de Valkenwaardsche valkeniers, nog slechts in Engeland in eere gehouden werd. Toen ons werelddeel eenigszins tot rust kwam, begon men ook elders op het aloude en ridderlijke jachtvermaak weêr de aandacht te vestigen. In verschillende landen werden uit het Z.-Noordbrabantsche dorp valkeniers ontboden en ook koning Lodewijk van Holland nam er een tweetal van in zijn dienst, die op het Loo Valkenjachten organiseerden. Men weet dat koning Lodewijk in 1810 gedwongen werd afstand van den troon te doen, waardoor de valkenjacht in Holland weêr te niet ging. Zijn machtige broeder Napoleon I volgde echter zijn voorbeeld na en riep de ontslagen valkeniers (Daams en Daankers geheeten) met eenige helpers en een aantal valken naar Versailles, in welke gewezen koninklijke residentie de koninklijke valkerij sedert 1792 afgeschaft was. Daar en te Fontainebleau werden van 1810 tot 1813 valkenjachten gehouden, doch Napoleon, die waarschijnlijk weinig smaak en tijd voor dergelijke jachten had, nam er slechts zelden aan deel. De heeren H. Schlegel en A.H. Verster

[p. 13]

van Wulverhout verhalen in hun zeer zeldzaam geworden prachtwerk La Fauconnerie en Europe eene anecdote omtrent den keizer. Deze bevond zich in de omstreken van Fontainebleau op jacht, toen de hollandsche valkeniers er eene valkenjacht organiseerden. Een der valken was opgestegen en zweefde juist boven den keizerlijken jager, die het dier voor een wilden vogel hield en hem neerschoot onder den uitroep: ‘Welk een prachtige vogel!’

Behalve naar Frankrijk en Engeland werden de valkeniers van Valkenswaard ook naar andere landen geroepen, o.a. naar Oostenrijk, waar de nog levende A. Mollen in 1837 in dienst trad van prins Trautmansdorff te Oberwaldersdorp bij Weenen. Hij verbleef er echter slechts drie jaren om naar het vaderland terug te keeren, daar in 1840 op het Loo eene vereeniging van jachtliefhebbers opgericht was, welke zich de jacht met valken ten doel stelde. Deze vereeniging ontving den naam van Hawking-club; de toenmalige prins Alexander was er voorzitter van; onder de leden telde men den prins van Oranje (den thans regeerenden koning der nederlanden), prins Frederik en vele voorname Engelschen, die uit hun land overkwamen om op de uitgestrekte Veluwe de genoegens van de valkenjacht te genieten.

onverbeterlijk, naar richard hol.

De vereeniging bleef bestaan tot het jaar 1855. Gedurende al dien tijd was de heer A. Mollen op het Loo koninklijk valkenier. De Hawking-club jaagde met een dertig- à veertigtal valken en ving jaarlijks van twee- tot driehonderd reigers. In 1855 werd de vereeniging echter ontbonden en sedert zijn op nederlandschen bodem geen valkenjachten meer gehouden.

[p. 14]

Ook in andere landen verslapte de liefhebberij voor de valkenjacht en op het oogenblik wordt ze nog slechts in Engeland uitgeoefend, waar een broeder van den heer A. Mollen, P. Mollen, nog heden bij zekeren lord Lilford in dienst is. Is echter de valkenjacht in Nederland opgeheven, de valkenvangst wordt er nog altijd uitgeoefend, en wel door den meer genoemden A. Mollen met zijne beide zoons, die daartoe de heiden van Valkenswaard, van de heerlijkheid Heeze en van Cromvoirt bij 's-Bosch gebruiken en er jaarlijks gemiddeld een twintigtal valken vangen, die door de Engelsche valkeniers geregeld te Valkenswaard afgehaald worden.

Over de wijze waarop de valken gevangen en afgericht worden spreken wij in de volgende aflevering.