De Belgische Illustratie. Jaargang 10

De beeldstormers te 's-Hertogenbosch.
Geschiedkundige novelle uit het jaar O.H. 1566
Door H.A. Banning.

(Vervolg.)
VIII.

Twee maanden zijn voorbijgegaan sinds den noodlottigen avond, toen het consistorie ‘de boom in het bosch’ voor de eerste maal in de oude hertogstad vergaderde en daar de plannen van het centraal-consistorie te Antwerpen werden voorgelegd en besproken. De driestheid der samenzweerders en ontevredenen was algemeen toegenomen, ofschoon elke botsing nog vermeden werd. De consistoriën hadden het sein tot de geweldenarijen nog niet gegeven, doch men stond met de lont aan het kruit; er was slechts een enkel teeken noodig, om de uitbarsting te doen plaats grijpen.

In West-Vlaanderen was intusschen reeds heiligschennis en geweld gepleegd. Te Steenvoorde predikte op den 10 augustus zekere Sebastiaan Matte, een hoedenmaker uit Yperen. Het volk, door zijne woorden in opgewondenheid gebracht, vernielde na die predikatie de altaren en beelden eener kapel. Denzelfden dag hield zekere Juliaan te Richebourg een toespraak voor 500 welgewapende Calvinisten op het kerkhof, terzelfder tijd dat in de kerk een plechtige H. Mis werd opgedragen. Door Juliaan aangevoerd, stormde de woeste bende de kerk binnen, sleurde bij de consecratie den priester van het altaar en vernielde en verminkte de beelden. Van daar sloeg de geweldenarij over naar het platteland. Benden van drie- en vierhonderd man liepen van dorp tot dorp; zij bestonden grootendeels uit boeven en lichtekooien, zooals gewoonlijk bij dergelijke oproerige bewegingen. Niets was die onverlaten te heilig. Rijke bibliotheken en onwaardeerbare kunstschatten werden vernield of aan de vlammen prijs gegeven; men joeg de nonnen uit hare kloosters, men mishandelde de priesters, men pleegde de afgrijselijkste heiligschennis.

Dat was het voorspel van het vreeselijke drama. Binnen vier dagen was in de omstreken van Kortrijk en Yperen alles vernield, wat de katholiek heilig en dierbaar mocht noemen. Als op een gegeven teeken kwamen en verdwenen de razende dweepers, wier hartstochten men in beroering had weten te brengen.

Te Antwerpen was het nog niet tot een botsing gekomen, doch die stad geleek op een vulkaan; men kon elk oogenblik een uitbarsting verwachten. Willem van Oranje bevond zich daar sinds den 13 juli. Dien dag was hij met alle praal en pracht de stad binnen getrokken om, zooals hij in het bijzijn van den Stadsraad had beloofd, de onlusten te stillen, den handel te doen herleven en naar zijn vermogen paal en perk te stellen aan de gevreesde predikatiën. Brederode trok hem aan het hoofd van een aantal edelen tegemoet, onder het afschieten hunner pistolen. Er was een groote menigte op de been, men juichte en jubelde. De eedgenooten, die op hem konden rekenen, wisten wel wat dit te beteekenen had, en vele lichtgeloovige katholieken, die zich door zijne houding hadden laten verblinden, meenden hoop te mogen voeden op een betere toekomst, dewijl Oranje in 't openbaar de woelingen der Calvinisten bestreed. Toen nu gedurende genoemden intocht herhaaldelijk: Leve de Geuzen! werd geroepen en het duidelijk in het oog viel, dat Oranje daarover misnoegdheid aan den dag legde, werden zij nog meer in die meening gesterkt, en zoo kwam het dan ook dat de geestdrift, vrij algemeen was.

Oranje beteugelde inderdaad aanvankelijk de oproerige predikatiën, hij hield dagelijks bijeenkomsten en vergaderingen met alles, wat tot de regeering behoorde en invloed bezat; met de verschillende corporatiën, de gilden, de rederijkers, de wijkmeesters en de kooplieden. Het was geenszins zijn doel tot een algemeene bevrediging mede te werken, maar veeleer om als middelaar tusschen de regeering en de bewegingspartij de macht geheel in handen te krijgen. Hij vreesde dat de woeste Calvinisten de zaak zouden bederven door een ontijdig optreden, zeer goed wetende dat, ingeval hij zich bij hen aansloot, zijne bondgenooten van hem afkeerig zouden worden. Hij wilde daarom de calvinistische beweging zelf leiden en trad in overleg met de hoofden der partij, die hij de schoonste uitzichten voorspiegelde. Het gevolg hiervan was, dat een aantal vreemde kooplieden, die de stad hadden willen verlaten, van dit voornemen afzagen en weder handel begonnen te drijven. De bezadigdsten onder de protestanten bewilligden er ook in, dat de predikatiën althans niet meer gewapenderhand zouden worden gehouden en men geen oproerigheden meer zou gedoogen.

Men had echter buiten de geheime macht gerekend, die alles had voorbereid, die niets meer vreesde dan bevrediging. Eensklaps ontvingen de wijkmeesters gelijktijdig een waarschuwing, waarin gezegd werd, dat er verraad gepleegd en het volk van Antwerpen vermoord zou worden. Manschappen en wapenen waren gereed om de belijders der nieuwe leer te vermoorden.

Deze valsche tijding ging van mond tot mond; de leiders der beweging achtten zich ontslagen van hun woord, zij rekenden zich niet meer veilig en kondigden aan, dat, te beginnen met den 15 augustus, de predikatiën binnen de stad zouden worden gehouden. De mijn, reeds zoo lang aangelegd, zou springen; men wist wel waarom men Oranje niet behoefde te vreezen, al was hij thans ook tot stedehouder van de eerste stad des rijks benoemd en als zoodanig met groote macht bekleed.

Keeren wij thans naar 's Hertogenbosch terug.

Daar wordt het feest van Onze Lieve Vrouw Hemelvaart gevierd. Het is nog vroeg in den middag, want de klokken der kathedraal luiden voor het plechtige lof, dat ten drie uur zal beginnen. Men ziet van alle kanten menschen toestroomen, en in de kapel der Zoete Lieve Vrouw knielen reeds een aantal geloovigen rondom het feestelijk versierde beeld. Men heeft in die bange tijden meer dan ooit behoefte om de bescherming in te roepen van haar, die de Troosteres der bedrukten wordt genoemd. Machtig en bezielend klinken de diepe toonen van de reusachtige klok Salvator, vijf jaren geleden door meester Jan afgeleverd; ze beheerschen de gansche stad en worden op den adem van den wind tot ver buiten de veste gedragen.

Op Wouter Harmsen, den touwslager aan den Hekel, schijnen die toonen echter een geheel anderen indruk te maken. Wouter stond op zijn stoep toen de Salvator in beweging werd gebracht; 't was of een koortsachtige rilling door zijne leden gleed, toen de roepstem des hemels zich van den hoogen kapeltoren liet hooren; hij ging haastig zijn woning binnen, schoot een overkleed aan en verliet de stad, den weg naar Vught inslaande. De jonge touwslager was reeds eenige weken stil en afgetrokken, hij vertoonde zich in 't openbaar niet meer dan noodig was, en de lust tot arbeid, die voorheen bij hem zoo buitengewoon groot was, scheen dagelijks meer af te nemen. Dien dag was hij uiterst somber. Dacht hij wellicht met weemoed aan een gelukkig verleden, toen hij meê opging naar den tempel, om God te loven en te danken in de verheerlijking der gezegende Moeder-maagd? Het was leeg in zijn gemoed als in zijn werkplaats, hij gevoelde zich verlaten, want de koude adem des ongeloofs had de bloesems doen verstijven, waaruit de zielevrede en de blijdschap der kinderen Gods voortspruit. Hij had gehoor gegeven aan de inblazingen van dwaalleeraars; zij hadden hem alles ontnomen, en niets gegeven, dat

[p. 159]

hem kon bevredigen, en al betreurde hij ook den verloren schat niet, dewijl het licht des geloofs niet door den nevel kon dringen, welke zijne ziel omgaf, toch gevoelde hij dat dit verlies hem van zijn levensgeluk had beroofd.

Zoo kwam het dan ook, dat de toonen van de St. Salvator-klok hem de stad uitdreven.

Het was een heerlijke zomerdag met een effen blauwen hemel, als ware hij voor het feest getooid. De zon schoot gloeiende stralen op den zandigen weg, er waren dus geen wandelaars te zien, en Harmsen was blijde dat hij de herberg ‘De verloren Zoon’ bereikt had, om wat te kunnen uitrusten. Deze herberg, die wij reeds meermalen genoemd hebben, droeg tot uithangbord een tafereel uit het leven van den roekeloozen jongeling, die zich aan het vaderlijk gezag onttrok en de gevaren der wereld trotseerde. In den tijd, waarvan wij spreken, was die herberg zeer berucht; het waren werkelijk verloren zonen die daar bijeen kwamen, om het geld, dat zij van de hoofden der beweging ontvingen, in ongebondenheid te verkwisten; zij was de vergaderplaats geworden van de betaalde handlangers der consistoriën.

‘Zoo, meester Harmsen, mag men u nog eens zien,’ sprak de kastelein, die voor zijne deur stond. ‘'t Is u zeker bij al dat gebengel in de stad te benauwd geworden. Gij hebt groot gelijk, man, want hier is het vrij wat beter, al zuchten wij ook nog onder den priesterlijken knoet.’

Harmsen gaf geen antwoord, maar trad de herberg binnen.

‘Gij vindt slechts leege banken,’ hernam de spraakzame kastelein, die hem volgde, ‘doch als de zon wat gedaald is, zal er wel meer leven inkomen. Een kan bier, niet waar?’

Harmsen knikte met het hoofd.

‘Gisterenavond is het hier warm toegegaan,’ zoo begon de kastelein weder, toen hij de bierkan gebracht had, ‘en als ik mij niet bedrieg broeit er iets, waarvan wij spoedig zullen hooren.’

Harmsen gaf geen antwoord.

‘Nu, gij zijt even goed, zoo niet beter op de hoogte dan ik, maar gij slacht de kalkoenen, die ook meer denken dan zij zeggen.’

‘Waarom is het hier warm toegegaan?’ vroeg Wouter, die nauwelijks acht had gegeven op de woorden van den kastelein.

‘Wel, in de eerste plaats dewijl de beurzen ruim gevuld waren, en ten andere omdat Willem Michielsz. en Jan Bentijn..... nu, gij moogt dat wel weten..... wat te veel gedronken hadden en ten slotte met elkander handgemeen werden.’

Harmsen haalde minachtend de schouders op. ‘'t Zijn beide onverbeterlijke dronkaards,’ zeide hij, het zweet van zijn voorhoofd wisschende. ‘Waarom hebt gij geen bank meer buiten staan, Koenraad?’ liet hij er op volgen, ‘'t Is hier niet om uit te houden.’

‘Buiten nog minder, meester Harmsen,’ antwoordde de kastelein, ‘daar zou men in de barre zon zitten.’

‘En vroeger dan?’

‘O, vroeger, toen stond de oude lindeboom er nog, die in den nacht van den 15 juni door den bliksem getroffen is. Nu zie ik wel, dat gij in langen tijd niet hier zijt geweest.’

't Scheen Wouter niet aangenaam te zijn, dat die nacht in zijn geheugen terug geroepen werd.

‘Hebt gij ooit zulk een zwaar en langdurig onweder bijgewoond?’ vroeg de kastelein.

Harmsen schudde ontkennend het hoofd.

‘Wij vreesden hier dat de wereld verging, en mijn vrouw geloofde dat de hel losgebroken was,’ hernam Koenraad, ‘want de grond daverde onophoudelijk en 't was of het vuur regende. Dat de duivel zijn staart geroerd heeft, hebben wij dan ook des morgens ondervonden, toen het doode paard gevonden werd.’

‘Is hier toen een dood paard gevonden?’ vroeg Harmsen, ofschoon onnadenkend.

‘Weet gij daar niets van? Er moet een moordaanslag gepleegd zijn, dat is duidelijk gebleken, ofschoon men de zaak verborgen heeft gehouden.’

‘Een moordaanslag in den nacht van den 15 juni?’ vroeg Wouter nu met blijkbare belangstelling. ‘Hoe laat?’

‘Omstreeks één uur, want een aantal menschen herinnerden zich den volgenden dag, dat zij om dien tijd een buitengewoon gerucht op de straat vernomen hadden.’

‘En is er niets van uitgelekt?’

‘Ik zeg u immers, dat men die zaak in den doofpot heeft willen stoppen; maar gij begrijpt wel, dat ik er het mijne van denk.’

Harmsen kon slechts met moeite zijne ontroering verbergen. Hij dacht aan De Gruijter, die sinds dien nacht verdwenen was. Hij wist, dat Willem Michielsz. toen de nicht van den advocaat Agylaeus moest ontvoeren en De Gruijter hem dat wilde beletten. Die moordaanslag moest dus betrekking hebben op genoemde personen, en daar Willem Michielsz. ongedeerd terug gekeerd was en de hopman niet......

Hij brak den loop zijner gedachten af en vroeg:

‘Wat is dan wel uw gevoelen omtrent die duistere zaak?’

‘Dat er politiek in het spel is en men iemand heeft vermoffeld, die in 't bezit was van 't een of andere geheim,’ antwoordde de kastelein. ‘'s Morgens, nadat hier een dood paard gevonden was, hoorde ik al spoedig, dat des nachts een doodelijk gewond persoon in de pastorie was opgenomen, en 't is zeker, dat in de kerk een gebed voor een stervende verzocht is, ofschoon niemand onder kerkelijke berechting lag. 't Moet een jonkman met zwart, krullend haar zijn geweest, dat had de meid van den pastoor aan de vrouw van den bakker verteld. Nog voor den middag kwam de schout uit Den Bosch met een wagen, waarin de stervende vervoerd werd, en men heeft na dien tijd niets meer van hem gehoord.’

‘Hoe zag hij er uit?’ vroeg Harmsen haastig.

De kastelein haalde de schouders op. ‘Dat heb ik aan vijftig en meer menschen gevraagd,’ antwoordde hij, ‘doch de schout had wel gezorgd dat niemand hem te zien kon krijgen, want hij was geheel in dekens gewikkeld.’

‘En heeft Willem Michielsz......?’ sprak Harmsen, doch hij voleindigde zijne vraag niet en beet zich op de lippen.

‘Willem Michielsz.?’ vroeg de kastelein op zijne beurt en spitste de ooren; ‘hoe denkt gij bij dit geval zoo eensklaps aan Willem?’

‘Och, omdat hij gewoonlijk overal bij is en van alles weet,’ antwoordde Wouter op schijnbaar onverschilligen toon.

‘Dat is toch zeer toevallig,’ hernam de kastelein; ‘gisteren verweet Jan Bentijn hem ook iets, dat 't daglicht niet goed kon verdragen; inderdaad, het is toevallig.’

‘Is het daarom gisteren avond hier warm toegegaan?’ vroeg Wouter, die nu begreep, dat hij het nieuws slechts langzaam en voorzichtig uit den kastelein moest tappen.

‘Ook al, ook al, meester Harmsen,’ antwoordde Koenraad, ‘maar er was buitendien heel wat aan de hand. Zoo als gij weet, zal het er eerstdaags op los gaan.’

Harmsen knikte met het hoofd.

‘Gisteren was hier bijeenkomst; Willem Michielsz. had de beurs en deed uitbetaling voor den advocaat uit 't huis met den “Hoorn” en gaf te verstaan, dat men zich binnen acht dagen gereed moest houden.’

‘Waarvoor?’ vroeg Wouter.

‘Och kom, een goed verstaander heeft maar een half woord noodig,’ antwoordde Koenraad glimlachend. ‘Gij zijt ook al zoo dicht als een pot, meester Harmsen, dat zie ik wel, maar gij hebt gelijk, man, want men kan tegenwoordig niet te voorzichtig zijn. Nu kunt gij wel begrijpen, dat er luchtig gedronken werd. De smid Cock Muesel, die een echte dolkop is, zwoer dat hij zich niet langer met fraaie beloften liet paaien en de meesten vielen hem bij. Jan Bentijn, die altijd erg lastig is wanneer hij wat te veel op heeft, sarde onophoudelijk Willem Michielsz., die eindelijk kwaad werd en den oud-voorzanger verweet, dat hij zijne vrouw en dochter honger liet lijden en zijn geld in de kroegen ging verkwisten. Toen riep Jan Bentijn, dat hij zulke verwijtingen niet wilde hooren van iemand, die zich liet betalen om jonge meisjes ongelukkig te maken en op den openbaren weg menschen aan te randen. Daar had men nu de poppen aan 't dansen. Willem wierp Jan Bentijn de bierkruik naar het hoofd, doch miste gelukkig zijn doel, en toen laatstgenoemde nog zeide, dat hij wel wist waar zeker jong meisje heengevoerd was, werd roode Willem zoo woedend, dat wij hem nauwelijks in toom konden houden en Jan zich uit de voeten moest maken.’

‘En heb ik u straks niet hooren zeggen, dat Jan Bentijn ook op den moordaanslag gezinspeeld heeft?’ vroeg Harmsen, aan wien men niet kon bespeuren, dat hij aan deze inlichtingen groot gewicht hechtte.

‘Met een enkel woord. Hij zeide dat hij Willem aan de galg kon brengen, dat hij een struikroover was en zoo al meer, doch gij begrijpt, dat die woorden in het rumoer verloren gingen.’

‘Als ik u een goeden raad mag geven, Koenraad,’ hernam Wouter, ‘spreek dan met niemand over die zaak, want gij zoudt allicht in moeielijkheden kunnen komen.’

‘Gij hebt gelijk, meester Harmsen,’ antwoordde de kastelein, ‘men kan tegenwoordig niet te voorzichtig zijn.’

Onze touwslager zeide nu, dat hij nog een kleine wandeling wilde doen en later terug zou komen. Hij ging nadenkend verder het dorp in en bracht een half uur in het lommerrijke bosch van het kasteel Mauwerik door. Uit 't geen hij vernomen had bleek duidelijk, dat Willem Michielsz. werkelijk Agnes ontvoerd had en de verslagen man niemand anders kon zijn dan De Gruijter. Waar was men echter met den hopman gebleven? Die vraag woog zwaar op zijn gemoed, want hij had hoogachting voor den naam van De Gruijter, en nog zwaarder woog de gedachte, dat hij zich den bondgenoot moest noemen van menschen als Agylaeus, die zich aan zulke schandelijke misdrijven schuldig maakten. Duidelijker dan ooit herinnerde hij zich nu, wat de hopman in dien noodlottigen nacht gezegd had, en er was iets in hem, dat in opstand kwam tegen elk deelgenootschap van dien aard.

Toen hij in ‘De verloren Zoon’ terugkwam, vond hij daar Mr. Lodewijk den schilder, den kleermaker Gerard Groenhoze, de beide smeden Cock Muesel en Ruygvogel, Hans den barbier, Gielis Henrixsone en meer andere huurlingen van het consistorie. Harmsen zou zich onmiddellijk weder verwijderd hebben, indien hij niet gehoopt had nog iets naders omtrent de woordenwisseling van den vorigen avond te vernemen. Cock Muesel klopte hem gemeenzaam op den schouder, noemde hem den kluizenaar van den Hekel en stond er op een kan bier met hem op het welzijn der geuzen te drinken. Harmsen liet zich dit welgevallen en trachtte het gesprek eene wending te geven, die het naaste tot zijn doel voerde, doch vond zich teleurgesteld, want hij stond nu niet tegenover beschonken lieden en Cock Muesel wist zeer goed hoever hij gaan moest. Eensklaps hoorde men buiten het getrappel van een paard.

‘Daar is Willem Michielsz!’ riep Hans de barbier.

‘Roode Willem te paard?’ zei Cock Muesel, terwijl hij, door Gielis en nog een paar anderen gevolgd, naar buiten ging.

Het was inderdaad Willem Michielsz.

‘Waar moet dat heen?’ vroeg de smid, die wel zag, dat Willem een valies achter zich op het paard had.

‘Naar Antwerpen,’ klonk het antwoord.

‘Geen gekheid, Willem, want wij laten ons niet langer paaien,’ sprak de smid barsch, en men zag zijne wenkbrauwen fronsen. ‘Gij hebt gisteren avond verzekerd, dat wij binnen acht dagen aan het werk zouden gaan.’

‘Wat ik gezegd heb, blijf ik volhouden,’ antwoordde Willem.

‘En gij gaat naar Antwerpen!’ zei Gielis Henrixsone wantrouwend.

‘Als ik terugkom zal het gebeuren⁽¹⁾,’ riep Willem. Hij gaf daarop zijn paard de sporen en was in een oogenblik uit het gezicht verdwenen.

Harmsen, die deze woordenwisseling gehoord had, zette zijn hoed op en begaf zich ijlings naar de stad.

(Wordt vervolgd.)

(1) In de getuigenis, later door Gielis Henrixsone afgelegd, staat dit woordelijk te lezen.