De Belgische Illustratie. Jaargang 10

De beeldstormers te 's-Hertogenbosch.
Geschiedkundige novelle uit het jaar O.H. 1566.
Door H.A. Banning.

(Vervolg.)
II.

De dag, waarop ons verhaal een aanvang neemt, mag in de geschiedenis van 's-Hertogenbosch wel als zeer noodlottig aangeteekend staan, dewijl nog laat in den avond aldaar de eerste vergadering plaats had van het consistorie, bijgenaamd ‘de boom in het bosch,’ dat zooveel heeft bijgedragen tot de rampzalige gebeurtenissen, die wij willen beschrijven.

Die vergadering werd gehouden ten huize van Mr. Reinier Everzwijn, oud-advocaat van den raad van Brabant. Wij willen haar bijwonen en daar kennis maken met eenige historische personen, die in het tijdvak der nederlandsche beroerten in 't algemeen, en in de geschiedenis van 's-Hertogenbosch in 't bijzonder, een droevige vermaardheid erlangd hebben, doch meenen bevorens onzen lezers eenige inlichtingen verschuldigd te zijn betreffende den aard der consistoriën en de voornaamste oorzaken, die den stoot hebben gegeven aan de gewelddadigheden, welke dat jaar en ook later te betreuren zijn geweest.

Het consistorie was een kerkelijke instelling der Calvinisten of zoogenaamde nieuwgezinden. Iedere gemeente werd door zoodanig lichaam bestuurd, dat bestond uit predikanten, diakenen en ouderlingen; al deze consistoriën gehoorzaamden aan eene synode, die bijna den ganschen zomer van het jaar 1566 onafgebroken vergaderde. Onder het voorwendsel van zich slechts met tucht en andere kerkelijke aangelegenheden bezig te houden, werden die vergaderingen tot broeinesten gemaakt der politieke beweging, welke reeds groote afmetingen kreeg. De nieuwgezinden traden zoo stoutmoedig op en deden zulke hooge eischen, dat zelfs Willem de Zwijger er zich over verontrustte en, in een brief aan Lodewijk van Nassau, de Calvinisten lieden noemde, ‘die, zoodra men hun een goed gelaat toont, terstond een vasten voet nemen en groote stoutheid aan den dag leggen.’ Lodewijk van zijn kant schreef aan zijn broeder Jan van Nassau: ‘Zal men de Calvinisten laten begaan, dan zullen zij niet alleen hunne religie, maar ook eene groote ongehoorzaamheid onder den gemeenen man invoeren, gelijk men dagelijks aan hen bespeurt.’

Die vrees voor teugelloosheid kwam bij de hoofden der revolutionaire beweging alleen hieruit voort, dat zij hunne plannen daardoor bemoeilijkt zagen. Het moest den schijn hebben, alsof de godsdienst geheel buiten spel was en men slechts voor oude rechten en privilegiën streed, die door het stelsel van centralisatie geschokt werden. De nationale afkeer tegen de Spanjaarden moest algemeen gaande gehouden en aangewakkerd worden, en daarvoor had men evenzeer de medewerking der katholieken als der nieuwgezinden noodig. De edelen, die meerendeels diep in schulden staken en tot een laag peil van zedelijkheid gedaald waren, hadden zich in hun strijd tegen het koninklijk gezag nauw aaneen gesloten, doch Willem de Zwijger bleef geheel achter de schermen en duchtte niets minder dan een uitbarsting van de begeerlijkheid der nieuwgezinden, die de oogen uitsloegen naar de rijke abdijen en andere kerkelijke goederen, want daardoor zouden alle plannen in duigen kunnen vallen; het verbond der edelen was van jonge dagteekening, er moest nog veel voorbereid worden en eerst op een geschikt oogenblik zou men tot de openlijke samenwerking met de consistories komen, die nu nog slechts in het geheim bestonden.

Ziehier hoe dit verbond der edelen tot stand kwam. In den zomer van het jaar 1565 kwamen drie jeugdige heethoofden te Spa bijeen. Zij waren: Jan van Marnix, heer van Toulouse, broeder van den beruchten Filips van Marnix, heer van St.-Aldegonde, Nicolaas Hames, die verplicht was zijne afkomst te verbergen, daar hij de zoon van een diep bedorven Franschen priester was, en die in haat tegen de priesters zijns gelijke niet kende, en eindelijk Lodewijk van Nassau, broeder van den Zwijger. Zij waren allen ongeveer dertig jaren oud. Hun doel en streven was een compromis der edelen tot stand te brengen. Het zou niet passen de later gepleegde gruweldaden op hunne rekening te stellen, al hebben zij er ook aanleiding toe gegeven, doch in alle omwentelingen openbaart zich het verschijnsel, dat zij, die er den grondslag voor leggen, alras overvleugeld worden door anderen, die verder willen gaan en wier teugelloosheid, eens opgewekt en geprikkeld, niet meer bedwongen kan worden. Drie jongelingen brachten het vuur aan, dat den burgeroorlog zou doen ontbranden. Het verbond kwam tot stand en van welken aard het was, kan men hieruit afleiden, dat de ontwerpers voorstelden zich meester te maken van Antwerpen en eigenmachtig de Staten-Generaal bijeen te roepen, met andere woorden, den burgeroorlog op touw te zetten. Het manifest, dat de edelen onderteekenden, huichelde wel onderdanigheid aan het wettig gezag, doch de onderteekenaars verbonden zich onderling bij elke vervolging, onder welk voorwendsel, onder welken titel ook, elkander in alles met lijf en goed bij te staan. Zij verbonden zich ook tot handhaving van het katholiek geloof en het koninklijk gezag, doch hoe groot de huichelarij der onderteekenaars was, bleek hieruit, dat zij steun zochten bij protestantsche vorsten in het buitenland, dat zij met de hoofden der fransche Hugenoten in onderhandeling traden en zich in verbinding stelden met de calvinistische consistories.

Wij willen, na deze korte uitweiding, den draad van ons verhaal weder opvatten.

Het consistorie van 's-Hertogenbosch, door de eedgenooten in hunne geheime briefwisseling ‘de boom in het bosch’ genoemd, zou voor het eerst eene vergadering houden, om de plannen, die reeds voorbereid waren, tot verdere ontwikkeling te brengen. Uit de briefwisseling met de verschillende hoofden en aanvoerders wist men, dat weldra de gewenschte uitbarsting moest plaats grijpen en men ging nu, in overleg met het hoofdbestuur te Antwerpen, middelen beramen, om van den onvermijdelijken opstand zooveel mogelijk partij te trekken.

Toen Agylaeus ten huize van zijn collega Mr. Reinier Everzwijn verscheen, vond hij daar behalve dezen reeds onderscheidene eedgenooten: Jacob de Witte en Matthijs Keijen, beide procureurs der stad, Herman de Ruijter en Gerard van Diepenbroek, laatstgenoemde als gedelegeerde van het consistorie te Antwerpen, Claes de Leeuw, ‘die de pen voerde,’ en dus als secretaris fungeerde, en den predikant Modet¹⁾, dien wij reeds onder den naam van de Struicker hebben leeren kennen in het huis, daar de ‘Hoorn’ uitstak. Later verschenen nog: Gilles Leclerc, een rechtsgeleerde uit Doornik, die al de draden der revolutionaire kuiperijen van die dagen in handen had, doch zich achter de schermen hield, twee der voornaamste burgers van Utrecht: Jonker Jan van Renesse en Steven van Zuylen van Nyeveld, en eindelijk graaf Willem van den Berg, heer van Hedel.

Gilles Leclerc bekleedde het voorzitterschap en verzocht na de opening van de vergadering aan Gerard van Diepenbroek, zich van zijne lastgeving te kwijten en verslag te doen van den staat van zaken binnen Antwerpen en de plannen van het consistorie aldaar. Uit de mededeelingen van laatstgenoemde bleek, dat men te Antwerpen op alles voorbereid was om de kerken te bestormen en de oproervaan op te steken; men moest daar echter de zekerheid hebben, dat dit zooveel mogelijk gelijktijdig in de voornaamste steden van Brabant en Holland kon plaats hebben, om de Regeering voor een fait accompli te stellen. Men was op aandringen van Filips van Marnix van St. Aldegonde, die tweemaal de vergadering van het consistorie te Antwerpen had bijgewoond, begonnen met zoogenaamde graspreeken te houden. Die bijeenkomsten in het open veld moesten steeds veelvuldiger worden en men zou wel zorgen, dat de indrukwekkende menigte steeds aangroeide en eindelijk het leger vormde, waarop men zijne hoop voor het welslagen van den aanval bouwde. Daarom was ook aan de verschillende consistories het verzoek gericht, om de graspreeken zooveel mogelijk te bevorderen en ze allengs meer in de onmiddellijke nabijheid der groote steden te doen houden.

Graaf Willem van den Berg verkreeg het woord en gaf als zijne meening te kennen, dat men in een algemeenen opstand niet zou slagen, zoolang men de meerderheid der burgerij tegen zich had. ‘Al doen wij ook allerwege gelooven,’ sprak hij, ‘dat het getal der nieuwgezinden met den dag aangroeit, wij mogen ons hier niet ontveinzen, dat wij nog geen tiende gedeelte der bevolking uitmaken en in sommige voorname steden bijna geheel niet vertegenwoordigd zijn. Hoe zal het dus mogelijk kunnen zijn, dat wij bij zulk eene verhouding eenige kans van slagen kunnen hebben, daar de papisten zeer aan hunne kerken verkleefd zijn? Het komt mij voor, dat de duizenden, die zich nu bij ons aansluiten uit haat tegen de spaansche dwingelandij, de wapens tegen ons zullen keeren, zoodra het blijkt welk doel wij hebben. Ik stel tot voorbeeld deze stad. De papisten zijn aan hun St.-Jan gehecht als een kind aan zijne moeder, en ik durf gerust voorspellen, dat allen, die het waagden een hand of vinger naar dat gebouw uit te steken, hun leven geen

1) De predikant Modet was te Zwolle geboren en heette eigenlijk Herman de Struicker. Hij werd monnik, ontliep zijn klooster en staat in het Verslag van 't Magistraat van Gent aangeteekend als ‘befaemt van schelmerye,’ alsmede ‘dat hy drye zo meer huysvrouwen alle ghetrauwet hadde.’

[p. 56]

oogenblik zeker zouden zijn. Hetzelfde kan van verschillende andere steden gezegd worden, en daarenboven heeft men nog rekening te houden met de overheidspersonen, die niet overal zoo welwillend zijn als hier. Te Amsterdam bv. zouden onze broeders zich in het verderf storten, zoo zij eene poging waagden in den geest, als door het consistorie van Antwerpen wordt bedoeld.’

‘Te Amsterdam vervolgt de magistraat de uitverkorenen gelijk Achab de profeten deed,’ riep Modet, ‘de kudde van Christus moet daar vluchten voor de roofgierige wolven, doch de Heer zal te Zijner tijd recht doen en die plaats verdelgen gelijk Sodoma en Gomorrha.’

‘Laat mij uitspreken,’ hernam graaf Willem, ‘en bewaar die gemeenplaatsen voor uwe graspreeken, wij hebben dat aas niet noodig. Het consistorie ‘de Wijngaard’ spoort ons aan de bijeenkomsten in het veld zoo hoog mogelijk op te voeren, doch Marnix van St.-Aldegonde verschuilt zich achter de schermen en stelt ons aan al de gevaren bloot. Ik heb reeds bij herhaling graspreeken op mijn gebied doen houden; wie zal echter mij en mijne bezittingen beschermen, wanneer ik opgeroepen mocht worden om daarvan rekenschap te geven? Zelfs mijn zwager Oranje¹⁾ spoort mij tot voorzichtigheid aan en zegt, dat ik mij met die zaken niet moet inlaten.’

‘Uwe opmerkingen zouden zeer juist zijn, heer graaf,’ sprak Gilles Leclerc, ‘wanneer niet reeds maatregelen genomen waren om de moeielijkheden, welke door u gevreesd worden, te voorkomen. Het is waar dat wij slechts klein in getal zijn, doch wij kunnen in vele steden rekenen op een aantal libertijnen, die zich bij ons zullen aansluiten om een reden, welke ik niet behoef te qualificeeren, en de papisten, die gemeene zaak met ons maken, zijn reeds lang in de fuik geloopen en kunnen niet meer achteruit, zij hebben zich reeds te veel gecompromitteerd. Dit is zóó waar, dat het niet moeielijk zou vallen de schuld op hen te werpen, wanneer hier ot daar onze plannen niet goed mochten slagen. Doch daar is geen vrees voor, want wij kunnen buitengewone krachten in het veld brengen. Ik mag niet ontkennen, dat wij vooralsnog geen steun van Willem van Oranje mogen verwachten, doch men moet niet vergeten, dat de voorzichtigheid hem aanspoort onze zaak op zeer eigenaardige wijze te dienen. Wij kennen hem echter en weten, dat wij op hem kunnen rekenen. Oranje deinst niet voor opstand terug; hij heeft daar zelfs reeds toe aangespoord tijdens de bijeenkomst der edelen in de maand Maart, welke ook werd bijgewoond door twee Duitsche krijgsoversten, die zich bereid verklaarden een leger op de been te brengen. Oranje kon zijn doel niet bereiken, omdat Egmond en meer edelen niets van een opstand wilden weten, maar daarom is onze verstandhouding met het buitenland niet minder goed. Alles is reeds voorbereid. Hendrik van Brederode is de man, die den stier bij de hoornen wil vatten, de hertog van Kleef is in het eedgenootschap opgenomen, Coligny kent onze plannen en wat de fransche Hugenoten vermogen is in den loop van dit jaar duidelijk gebleken, toen Doornik, Yperen en nog twee andere plaatsen in Vlaanderen voor hen beefden. Wij hebben een machtig bondgenootschap in Frankrijk, Duitschland en Engeland, die ons krachtig willen steunen, en voor het welslagen van den gemeenschappelijken aanval op de kerken kan ik insgelijks goede waarborgen geven. In de meeste steden is de overheid op onze hand, die wel zal zorgen, dat geen gewapende macht tegen ons oprukt, en wij kunnen over duizenden en duizenden beschikken, die bereid zijn, op hoop van buit, het werk te doen onder aanvoering van hen, die daarvoor reeds lang door ons gehuurd en betaald werden. Tien zulke aanvoerders in elke stad zijn voldoende, want wij kunnen duizenden en duizenden op de been brengen, dewijl de arbeid in Vlaanderen geheel kwijnt en de Franschen bij honderden over de grenzen trekken, doch juist daarom is het noodzakelijk, dat de graspreeken toenemen en zooveel mogelijk in de nabijheid der steden gehouden worden, ten einde daarin een voorwendsel te vinden, om op gegeven punten een groote volksmenigte bijeen te brengen. Bij Doornik bedroeg het getal eens acht duizend en Antwerpen mocht er reeds zestien duizend zien. De graspreek is dus een uitstekend middel, dewijl de predikanten niet verzuimen het volk zoowel tegen Spanje als tegen Rome op te winden; wij moeten echter met beleid te werk gaan en ons geheel onder de leiding stellen van het consistorie ‘de Wijngaard’ te Antwerpen, dat mij, als tusschenpersoon bij de edelen en de consistoriën, heeft belast met het overbrengen van een brief.’

JAPANSCHE POSTBEAMBTEN.

De voorzitter nam een mesje, sneed de binnenzijde van zijn wambuis los en bracht een brief van grooten omvang te voorschijn. Hij droeg geen adres maar alleen het opschrift ‘De boom in het bosch,’ en was verzegeld met een figuur, dat een wijnrank moest voorstellen. Hij overhandigde hem aan Mr. Everzwijn, den president van het consistorie te 's-Hertogenbosch, die hem opende.

Het opschrift luidde: ‘De Wijngaard aan den voorzitter van den Boom in het bosch.’ Al het overige was voor een oningewijde onleesbaar, dewijl het uit een geheim schrift bestond, waarvan men den sleutel moest bezitten. Slechts de voornaamste leden der consistoriën en de hoofden van het eedgenootschap waren in het geheim betrokken, dewijl daardoor het leven van velen op het spel werd gezet.

Nadat Everzwijn den brief ontraadseld had richtte hij zich tot de vergadering:

‘De zaken staan uitmuntend,’ sprak hij, ‘doch “de Wijngaard” spoort ons aan tot geduld en vooral tot voorzichtigheid en onbeperkt vertrouwen in Marten Willemsz.¹⁾, die nog wel niet openlijk kan optreden, maar daarom niet minder ijverig werkt voor het welslagen van de plannen der eedgenooten.’

(Wordt vervolgd.)

1) Graaf Willem van den Berg was een zwager van den Zwijger en staat bekend als een man zonder moed en zonder karakter.

1) Door dezen naam werd onder de eedgenooten Willem de Zwijger aangeduid. Zij waren zoo bezorgd voor de geheimhouding, dat zij zelfs in hunne vergaderingen van dezen pseudoniem gebruik maakten.