De Belgische Illustratie. Jaargang 5

Uitstapjes in Nederland,
door H.A. Banning.

Limburg. - Houthem en de H. Gerlachus. - slot.

Nog niet lang geleden hebben in de gemeente Houthem opgravingen plaats gehad, waaruit ten duidelijkste bleek dat de Romeinen daar reeds gevestigd zijn geweest, en er in de tweede eeuw des Christendoms een nijver en beschaafd ofschoon heidensch volk gewoond heeft. Houthem is dus zeer oud, hoewel het in den tijd, waarvan ik spreek, wellicht een geheel anderen naam heeft gedragen. Met den naam van dat dorp is men trouwens al zeer lichtzinnig te werk gegaan. Zooals uit oude documenten blijkt, schreef men van 1096 tot 1381 bij afwisseling Houlten, Holtzheim, Holtheim, Holthem, Houthem, Houtheijm en Hoithem. De laatste wijze van spelling is de jongste van genoemd tijdvak. Hoe en wanneer men zich weder tot de spelling van 1182 heeft bekeerd is mij onbekend; doch ik zeg met het spreekwoord: ‘Als het kind maar een naam heeft,’ en laat aan oudheidkundigen over, zich omtrent dit vraagstuk verdienstelijk te maken.

Vindt men intusschen ook sporen van een landhoeve, van een heidensch tempeltje en een romeinsch kerkhof, alle inlichtingen omtrent de gemeente ontbreken. 't Is in het jaar 1096 dat men voor de eerste maal melding gemaakt ziet van Houlten ante Valcombere, in een stuk betreffende de overdracht van twee molens op de Jeker gelegen, aan den proost en het kapittel van O.L. Vrouw van Maastricht door Godfried van Bouillon, toen die christen held ter kruisvaart toog.

Zooals wij gezien hebben, had Houthem een eeuw later nog geen resideerenden priester, waut de H. Gerlachus woonde eigenlijk in de parochie Meersen. Wel wordt in een bulle van Paus Lucius III van het jaar 1182 melding gemaakt van eene kapel te Houthem, doch eerst in 't midden der XIII^e eeuw werd die kapel beurtelings bediend door de twee medehelpers van den vicarius perpetuus van Meerssen; Houthem, werd eindelijk tot een onafhankelijke parochie verheven in het begin der VII^e eeuw, onder het bestuur van den bisschop van Roermond, Henricus Cuyckius. De oudste doopregisters van Houthem beginnen dan ook met den 15^en Augustus 1612 en de oudste trouwregisters met het jaar 1611.

't Was een treurig tijdvak dat de nieuwe parochie van Houthem te gemoet ging, want de eerste doopeling was nog niet tot volwassen leeftijd gekomen, toen in de landen van Overmaas de vervolgingen begonnen, die zulke smartelijke herinneringen hebben nagelaten, dat het tegenwoordige geslacht er de diepe indrukken nog van heeft bewaard.

't Is niet om oude grieven op te rakelen, of de onverdraagzaamheid, waarvan ik afkeerig ben, te prikkelen, dat ik daarvan eenige bijzonderheden wil mededeelen, - alle weldenkende protestantsche tijdgenooten zullen die fanatieke vervolging verafschuwen - maar alleen om hulde te brengen aan onze wakkere Limburgers, die het juk eener smartelijke overheersching hebben gedragen zonder te bezwijken, die zich wel goed en bloed lieten afpersen, doch het geloof ongeschonden hebben bewaard. Nergens is zeker die vervolging zoo pijnlijk, zoo grievend geweest, omdat Limburg geheel katholiek was.

Het was in 't jaar 1632 dat de stad Maastricht bij capitulatie door de staatsche troepen in bezit werd genomen. Van dat oogenblik af begon in al de dorpen van Overmaas een strooptocht tegen de bevolking, eensdeels uit godsdiensthaat doch niet minder uit roofzucht onder den dekmantel der staatkunde. ‘Tot aan den munsterschen vrede,’ zegt de eerw. heer Habets in meergenoemd werk, ‘bleef het geheele land met troepen bezet, die het arme volk tot den laatsten stuiver uitzogen. Spanjaarden en staatschen betwistten elkaâr, met het zwaard in de hand, niet alleen dorpen en buurten, maar zelfs elk huis en elke plek gronds. Kerken en pastorijen werden beurtelings met pastoors of predikanten bezet, en de banken en heerlijkheden met katholieke of protestantsche ambtenaren, al naarmate de Spanjaarden of Hollanders meester van het land waren. Tusschen de jaren 1632 en 1648 waren handel en vertier binnen de stad Maastricht zoo onbeduidend geworden, dat het gras in de straten en bijzonder op de markt wel een halven voet hoog stond, zoodat de burgers er hun lijnwaad bleekten.’

Maanden lang donderde het geschut in het land van Valkenburg, want de vijanden hadden afwisselend krijgsgeluk; nu eens lieten de Spanjaarden dan weder de staatschen overwinningskreten hooren, doch de arme bewoners verkeerden voortdurend in den uitersten nood. Op den 2^en Augustus werd het stadje Valkenburg door Jan van Nassau ingenomen; de staatschen plunderden de dorpen, dreven het vee naar Maastricht, roofden de vruchten van het veld, kapten de boomen om en lieten de bewoners aan de uiterste ellende ter prooi. Ruim een maand later door de Spanjaarden in de engte gedreven, namen zij weder de vlucht, na eerst hunne kwartieren in brand te hebben gestoken. Nu waren de Spanjaarden weder in 't bezit van stad en land, doch de staatschen veroverden Valkenburg andermaal in 1636 en namen er voorgoed bezit van in 1644.

Van het oogenblik af dat Maastricht in het bezit der staatsche troepen was, werden ook alle middelen in 't werk gesteld om het Catholicisme uit te roeien. De geestelijken van Houthem werden verbannen, de parochie-kerk van altaren, beelden en sieraden beroofd en op bevel der overheid gesloten; slechts dan, wanneer de predikant van Valkenburg daar

[p. 192]

kwam om een godsdienstoefening te houden in 't bijzijn van een paar beambten van het dorp, werd de kerk voor eenige oogenblikken geopend. De pastoor van Bergh-Terblijt werd door een bende soldaten uit zijne pastorie gehaald en te Maastricht in de gevangenis geworpen, omdat hij een mandement van den bisschop had afgekondigd. De Katholieken waren niet slechts van huune priesters en kerken beroofd, maar er verscheen zelfs een bevelschrift, waarin werd bekend gemaakt dat de ingezetenen der landen van Overmaas geen andere feestdagen te vieren hadden dan die door de Protestanten gevierd en onderhouden werden; de katholieke Limburgers waren verplicht zich op die dagen te onthouden van slafelijken arbeid en hunne huizen te sluiten. Bij die gelegenheid werd tevens bepaald dat in alle vlekken en dorpen predikanten zouden worden aangesteld.

't Spreekt van zelf dat de kloosters niet vrij bleven van roof en heiligschennis; desniettemin scheen dit den vervolgers nog niet genoeg; zij hadden wellicht verwacht dat de katholieke Limburgers, door den uitersten nood gedwongen, in hun geloof zouden verzwakken en hierin bedrogen zij zich. Er werd bij de Staten een aanklacht ingediend over de slappe uitvoering der edicten tegen de ‘paapsche afgoderij en superstitie,’ en nu verscheen een plakkaat, waarbij alle nog overgebleven vrijheden werden vernietigd. Er werden mobiele colonnes van gewapend krijgsvolk naar de dorpen gezonden om een drijfjacht op de geestelijken te houden; men stelde op hunne hoofden een losprijs van 500 tot 1000 gulden. Een algemeene priesterjacht was daarvan het gevolg en vóór het einde des jaars 1636 waren al de geestelijken in het land van Valkenburg op de vlucht of in de gevangenis.

Het adres of de aanklacht, waarvan ik zoo even sprak, bewijst hoever de godsdiensthaat kan gaan. 't Waren eenige predikanten uit Zeeland, die daarin aan de Staten des lands bekend maakten, ‘dat het Pausdom is de verborgenheyd der ongeregtigheyt, de stoel van den antechrist, de kanker der christelijke religie; dat het hedendaagsche Romen het regte Babylon is, de moeder der hoereryen, de gruwel der aarde.’ Verder werd den Katholieken ten laste gelegd dat zij hun afgodendienst, zooals biechten, Mis doen, doopen, enz. openlijk durfden verrichten, dat zij hunne kinderen buiteuslands bij Jezuïeten lieten onderwijzen en zoo al meer.

't Is zeer natuurlijk dat vele priesters en kloosterlingen vermomd een schuilplaats vonden bij de Katholieken, doch dit ging niet dan met gevaar vergezeld, want er verscheen een plakkaat, waarbij het huisvesten van geestelijken werd verboden op boete van 100 pond vlaamsch; wie zich driemaal aan dat misdrijf schuldig maakte, werd uit het land gebannen.

DE DRUSUSBERG TE HERTEN, IN LIMBURG.

Bij dat alles voegde men nog een afschuwelijken dwangmaatregel, die slechts door de onderdrukking van het arme Polen wordt geëvenaard. Men verplichtte de Katholieken om hunne huwelijken door predikanten te doen inzegenen en hunne kinderen ter school te zenden bij een onderwijzer, die tevens het ambt van koster en voorzanger bekleedde. In die scholen werden de kinderen onderwezen uit boeken, die overvloeiden van hatelijkheden over Rome, de Kerk en den Paus.

‘In weerwil van alle kwellingen,’ zegt meergenoemde schrijver, ‘bleven de Valkenburgers getrouw aan het geloof hunner vaderen. Wel was het land door den vijand ingenomen en veroverd, doch niet de gemoederen der bewoners. Men had de altaren verbrijzeld, de priesters verjaagd; maar ieder hart dat klopte werd nu een altaar, iedere tong die sprak werd nu een verkondiger van Gods woord.’

Inderdaad, men moet de Limburgers van dien tijd bewonderen om hunne lijdzaamheid in het dragen van de wreedste kwellingen, om hunne onwrikbare getrouwheid aan de leer der Kerk. Zij hebben een reeks van jaren doorgebracht dat hun slechts de keus bleef tusschen volslagen armoede en kerkerstraf of afval van het geloof der vaderen, en zij zijn onbezweken gebleven. Waar zij konden, gingen zij op spaansch grondgebied het H. Misoffer bijwonen, zij lieten hunne huwelijken elders inzegenen, ofschoon dat alles met groot gevaar vergezeld ging. Welke middelen moesten worden aangewend om de afschuwelijke edicten te ontkomen, bewijst het testament van den toenmaligen heer van Geul, Wolter Frans van Hoensbroeck, opgesteld in December 1670, waarin o.a. wordt verklaard: ‘Ingeval dat op den dag van mijn overlijden de uitoefening der R.K. religie in mijne heerlijkheid verboden is, zal mijne uitvaart in de kerk der P.P. Dominicanen te Sittard en mijn jaardienst te Uykhoven gehouden worden.’

Is het nu wel te verwonderen dat bij den inval der Franschen in 1672 een pastoor van Valkenburg aan het hoofd van het doopregister schreef: ‘Geloofd zij de Heer en God, die ons door tusschenkomst des konings van Frankrijk weder in het bezit onzer kerk gesteld heeft.’

Zoo werd het schoone Geul-dal, de grond, geheiligd door de voetstappen van den beroemden heiligen kluizenaar Gerlachus, vóór twee eeuwen geteisterd door eene afschuwelijke geloofsvervolging. Ook Houthem had een bitter lot te verduren, het stond tot aan de fransche revolutie onder het gezag van den predikant van Valkenburg, terwijl een protestantsch onderwijzer en protestantsche ambtenaren al deden wat in hun vermogen was om de inwoners tot afval van het geloof te dwingen. Doch de Katholieken van Houthem hebben den strijd gestreden en het geloof behouden; vergis ik mij niet dan bevinden zich in de gansche gemeente slechts twee huisgezinnen, die niet katholiek zijn.

Ik zal niet in bijzonderheden treden omtrent gepleegde knevelarijen, die van het atzichtelijkste fanatisme getuigden, maar liever den mantel van liefde werpen over de gebeurtenissen, overtuigd als ik ben, dat onder de Protestanten van dien tijd velen gevonden werden, die dergelijke ongerechtigheden en onmenschelijke handelwijzen wraakten. Overigens kunnen die gebeurtenissen opnieuw tot bewijs dienen dat de godsdienstijver, die in voorspoed nog wel eens verslapt, in tijden van vervolging altijd krachtiger en levendiger wordt.

Met den wensch dat het Geul-dal en gansch het hertogdom dagen van voorspoed moge genieten zonder het verleden te verloochenen, neem ik voor 't oogenblik afscheid van Limburg.