De Belgische Illustratie. Jaargang 5

Uitstapjes in Nederland.
door H.A. Banning

Limburg.
In het land der bokkenrijders.
II

Valkenburg is beroemd om zijn geschiedkundige bijzonderheden, bemind om zijn schoone ligging. Als gedurende de zomermaanden de toeristen het bekoorlijk Geul-dal bezoeken, verwijlen zij gaarne langen tijd op den rotsachtigen grond, die het stadje draagt, op de ruïnen van het oude slot en in de bekoorlijke omstreken. Evenals in het Gooiland en in Haarlem's omstreken komen ook jaarlijks talrijke familiën te Valkenburg om daar gedurenden eenigen tijd het landelijk leven te genieten, en geen wonder, want de omstreken zijn zoo verrukkend schoon, de lucht is daar zoo zuiver, dat men er waarlijk over verwonderd moet zijn, hoe zoo vele landgenoten in den vreemde kunnen gaan zoeken wat ons land in vollen rijkdom aanbiedt.

Het voormalige land van Valkenburg was zeer uitgestrekt en heeft vaak een belangrijke rol gespeeld in staatkundige gebeurtenissen. Het bestond, behalve de stad zelve, uit 35 dorpen en heerlijkheden en velen zijner heeren waren vrij oorlogzuchtig, zoodat Valkenburg meermalen veel te lijden heeft gehad en het kasteel herhaaldelijk belegerd werd. Zekere Gosewijn, die in de XI^e eeuw leefde, wordt als de eerste heer genoemd; hij moet zijn gesproten uit het Huis van Wassenberg-Heinsberg, doch zijn geslacht is in 1214 uitgestorven. De volgende dynastie behoorde tot den stam der hertogen van Limburg, langs moederlijke zijde opklimmende tot Karel den Groote, die in Limburg dikwerf kwam jagen. Ruim een eeuw later, in 1364, werd het land van Valkenburg door de erfdochter Philippa verkocht aan hertog Wenceslaus en Johanna van Brabant, die er het volle bezit van kregen. Van verdere lotsverwisselingen zal ik niet spreken en nog slechts aanstippen dat het land van Valkenburg in 1661 bij tractaat tusschen de Staten en Spanje verdeeld werd en het thans geheel tot het koninkrijk der Nederlanden behoort. Op een tamelijk hoogen en zeer steilen berg, onmiddellijk aan het stadje grenzende, bevinden zich nog de ruïnen van het kasteel der heeren van Valkenburg. Na in 1672 door de staatsche troepen op de Franschen te zijn veroverd, werd dit merkwaardige slot verwoest.

Nadat wij het stadje hadden bezichtigd, deed mijn reisgenoot het voorstel om op de ruïne een fijne flesch te drinken; hij meende dat wij den tijd, die ons nog overbleef, niet beter konden besteden. Ik gaf mijne toestemming, en een oogenblik later stond hij met een flesch en twee glazen voor mij.

‘Wat zegt gij van die bekoorlijke Fräulein uit Germania?’ vroeg hij, mij de prachtige etiquette onder de oogen houdende.

‘Het toilet belooft veel, doch men kan geen dame beoordeelen naar de weelderige chignon die zij draagt. Denk aan den humorist Weber, die zegt: ‘Valsch haar zit op het hoofd, als er het valsche in zit, is het erger.’

‘Grootheid van ziel bezit zij in allen gevalle, zie maar eens.’

‘Inderdaad geen aanbevelenswaardige eigenschap in een flesch. Wij zullen haar straks het gemoed eens laten uitstorten en dan oordeelen; maar hoe komen wij op de ruïne?’

‘Dat zullen wij onder weg wel hooren, kom maar meê.’

Er stond niet ver van ons een bejaard man aan de deur, die ons zeide, waar wij moesten zijn om den sleutel van de ruïne te vragen. Hij was zoo vriendelijk en spraakzaam, dat mijn vriend hem vroeg of hij lust had om met ons de ruïne te bezoeken en daar eenige inlichtingen te geven. De oude man nam glimlachend het aanbod aan, en eenige oogenblikken later zaten wij op de puinhoopen van het aloude slot der graven van Valkenburg.

't Is zeer licht te begrijpen, waarom het getal bezoekers daar gedurende den Zomer zoo talrijk is, want de ruïne biedt op verschillende plaatsen inderdaad schilderachtige gezichtspunten aan; men krijgt het Geuldal lief als men daar zit en een blik in de ruimte werpt. Het doet mij leed dat ik den lezer geen afbeeling van dien inderdaad Schoonen bouwval kan aanbieden; al mijne moeite om een photographie machtig te worden is echter vergeefsch geweest. Intusschen geeft de ruïne den indruk alsof het daar tijdens de gewone voor- en najaarsstormen niet zeer aangenaam moet zijn en wel eens gevaarlijk zou moeten worden. De groote mergelblokken, waarschijnlijk uit den nabijzijnden berg afkomstig, die aan de overblijfselen der bogen als aan een zijden draadje schijnen te hangen, dreigen den bezoeker op het hoofd te vallen. Thans was het echter stil en bij uitstek fraai weder, de met mos begroeide puinhoopen hadden niets schrikwekkends.

‘Kom, laat ons Fräulein Germania eens aanspreken,’ zeî mijn reisgenoot, ‘Want een ruïne brengt mij altijd in een sombere stemming; 't is of ik mij op het kerkhof der aardsche grootheid bevind; ik zou in staat zijn om in Young of Feith te gaan lezen, en mijn vader heeft mij altijd gezegd dat menschen, die neiging gevoelen om in zulke boeken te lezen, op zijn minst een gevaarlijke maag- of leverkwaal moeten hebben.’

Hij schonk zijn glas in, hield het voor de oogen en hernam toen: ‘Zie eens wat heerlijke gele kleur, 't is of die wijn op een mergelberg gewassen is. Mij dunkt, de heeren van Valkenburg moeten die opmerking ook wel eens gemaakt hebben, want 't is bekend dat de ridders wisten wat pimpelen was en den ‘goudgelen wijn van den Rijn’ niet versmaadden. Zij dronken hem echter niet, zooals wij, uit glaasjes zoo klein dat een kanarievogel er nauwelijks zijn dagelijksch rantsoen in kan vinden, maar uit bokalen, grooter dan deze gansche flesch. Die geharnaste mannen moeten toch echte pooiers geweest zijn.’

‘Er zal wel niet weinig overdrijving zijn in 't geen men daarvan verhaalt,’ zeide ik.

‘Zijn dan de bokalen er nog niet om voor de waarheid te getuigen?’ hernam mijn vriend. ‘Die heeren ridders dronken emmers vol en namen dan nog een flesch tot afzakkertje op den koop toe. Men moet echter eerlijk zijn en bekennen dat hunne daden en handelingen veel van de onze verschilden. Wij zijn, bij hen vergeleken, ware kanarievogels en koolmeezen. Iemand als Godfried van Bouillon, die in één slag een geharnast ruiter met zijn zwaard tot op den zadel doormidden kloofde, zoodat het arme paard niet wist welke helft hij voor zijn meester moest houden, zal heel wat hebben kunnen verdragen.’

Toen hij zijn glas geledigd en mij met zijne oogen een teeken gegeven had dat Fräulein Germania hem goed beviel, schonk hij het nog eens vol en bood het den ouden man aan. ‘Drink dat nu eens uit op de gezondheid van de bokkenrijders!’ sprak hij.

De oude man schudde glimlachend het hoofd. ‘Neen, Mijnheer,’ antwoordde hij, ‘dat doe ik niet, want de bokkenrijders waren schavuiten en moordenaars.’

‘Maar zijn wij hier dan niet in het land der bokkenrijders?’

‘Ja wel, als Mijnheer dat zoo noemen wil, maar die goddelooze bende is al haast een eeuw geleden uitgeroeid; mijn grootvader wist daar veel van te vertellen, hij had ze nog gekend.’

‘En vlogen die kerels op bokken door de lucht, zooals de heksen op bezems naar den Bloksberg?’

‘Er valt niet mede te spotten, Mijnheer,’ antwoordde de oude man vrij ernstig, nadat hij met smaak het glas geledigd had. ‘Iedereen sidderde en beefde hier te lande voor de bokkenrijders, want niemand was veilig voor hen, niemand kende hen, niemand wist met zekerheid te zeg-

[p. 172]

gen of zijn eigen broêr of vader niet tot de bokkenrijders behoorde. Geen politie kon hen opsporen of hunne vergaderplaats ontdekken; als zij des nachts huisbraak pleegden en soms al de bewoners om het leven brachten, waren zij gemaskerd; iedereen was er van overtuigd, dat sommigen der snoodaards tot de naaste familie behoorden en de begrafenis der slachtoffers bijwoonden, doch er was nooit eenig bewijs te vinden.’

‘Kom, kom!’ riep mijn jeugdige vriend lachend, ‘wie zal zoo iets gelooven; gij doet mij denken aan den man met het kurken been.’

‘De man met het kurken been?’ vroeg de oude. ‘Wie is dat?’

‘Hebt gij nooit van den man met het kurken been gehoord? Nu, dan zal ik u eens een aardig geval vertellen, en daarna krijgen wij dan de bokkenrijders van uw grootvader. Doch eerst moet de flesch nog eens aangesproken worden, want het eerste glas smaakte naar de kurk.’

‘Gij hebt een vroolijken reisgenoot, Mijnheer,’ zeî de oude man zich tot mij wendende.

‘Wat zal ik u daarvan zeggen, het jeugdige bloed is onrustig; als de jonge geitjes niet dartelen en springen, zijn zij niet gezond, niet waar?’

AAN DEN VIJVER.

‘Zeker, Mijnheer, en er steekt ook geen kwaad in.’

Nadat wij ons nog eens verkwikt hadden, ging mijn vriend op een mergelblok zitten.

‘Daar was ereis een arme sukkel van een muziekmeester,’ aldus begon hij zijn verhaal; ‘de man bekleedde tevens het ambt van organist en klokkenist, doch daar hij met een rijkdom van kinderen gezegend werd, kon dit alles niet verhinderen dat bij hem in huis ‘ermooi trouf woar.’ Eens op een goeden, of liever een kwaden dag dat onze klokkenist boven in den toren de vroolijkste solo's van de wereld had zitten tingelen, terwijl zijn treurig gezicht duidelijk aantoonde dat het misère-ouverte bij hem was, viel hij van de ladder, die naar het carillon voert. De straatjongens waren nog nauwelijks verzadigd van de lustige deuntjes en herhaalden ze fluitend in alle toonaarden, toen de virtuoos bewusteloos aan den voet van de ladder werd opgenomen. Het bleek al spoedig dat zijn rechterbeen ernstig gekwetst was en geamputeerd moest worden.

‘Na verloop van tijd genas hij nu wel, en men liet ook een houten been voor hem maken, doch wat baatte hem dit? Hij kon het pedaal van zijn orgel niet gebruiken, de klokken in den toren bleven stom, want de man kon onmogelijk de ladder bestijgen, en zijne leerlingen woonden zoo ver uit elkander dat hij slechts nu en dan een les kon geven.

‘Tijdens deze treurige periode in het leven van onzen muziekmeester

[p. 173]

verscheen onverwacht in de stad zijner inwoning een fransch werktuigkundige, die beweerde dat hij kunstbeenen van kurk kon maken, die met het beste been van vleesch en bloed konden wedijveren. Hij gaf zulke doorslaande bewijzen van bekwaamheid dat het kerkbestuur, gedachtig den ongelukkigen toestand van den organist en de onmogelijkheid om den beiaard te doen bespelen, een inschrijving opende om de kosten voor het kurken been te dekken. Een maand later was het kunststuk gereed, het werd in 't bijzijn van het kerkbestuur aangepast en ieder sloeg van verwondering de handen ineen over een werk, dat der natuur zoo nabijkwam. In het kunstbeen, 't welk een fraaie kuit had, want men droeg toen nog algemeen korte broeken, was een mechaniek aangebracht, dat elke verlangde beweging aan het been kon scheuken. Men behoefde slechts aan een knopje te drukken en het been bewoog zich, langzaam of snel, naarmate de knop meer of minder naar onder werd geschoven. Opdat zich de muziekmeester niet zou kunnen vergissen in de beweging van het been, had de werktuigkundige aan

DE VLUCHT DER GEMALIN VAN JACOB II.

[p. 174]

de zijde een soort van schaal vervaardigd, waarop verschillende tempo's zooals deze in de muziek gebruikelijk zijn, waren aangegeven. Werd de knop op andante of adagio geschoven, dan bewoog het been zich langzaam, daarentegen ging het snel op en neer, wanneer de knop op allegro stond, en werd het vreeselijk ontstuimig bij vivace; in één woord, het werkte ongeveer op dezelfde wijze als de bekende metrometer.

‘Nu meende onze muziekmeester de gelukkigste man van de wereld te zijn. Hij kon het pedaal weder gebruiken, zonder moeite de ladder bestijen en al zijne lessen, heinde en ver in den omtrek, waarnemen. Wanneer hij des Zondags naar de kerk ging, schoof hij den knop op maestoso, en de dominé zelf kon zich niet beroemen op zulk een statigen tred; ging hij zijne lessen geven, dan wipte hij vroolijk daar heen in den takt van een allegretto. Het kurken been kreeg een groote vermaardheid en menigeen, die met het spleen of met eksteroogen geplaagd was, benijdde den man zijn mechaniek lichaamsdeel.

‘Eens echter, dat de muziekmeester buiten de stad les moest geven, zag hij tot zijne teleurstelling dat het veel later was dan hij gedacht had. Om den verloren tijd in te halen schoof hij den knop op allegro doch daar het hem nog te langzaam ging, gaf hij driftig een stoot aan het werktuig, dat nu eensklaps op presto stond. Verbijsterd door den schok dien hij kreeg, wilde hij het evenwicht herstellen, doch in zijn opgewondenheid schoof hij den knop in een verkeerde richting. Nu was het been niet meer te houden, de ongelukkige muziekmeester vloog als een pijl uit den boog vooruit en kon, wat hij ook deed, zijn vaart niet stremmen. Hij gaf een rauwen gil, wierp een paar kinderen omver en snelde als een levende velocipède voort. Er gingen twee paarden op hol, en een boerin, die juist over de onderdeur lag toen hij voorbijsnelde, bleef van schrik op de plaats dood. De gansche stad geraakte in opschudding, doch van den ongelukkigen organist was niets meer te vinden. Een week later werd hij in het hartje van Duitschland gezien, en alvorens een maand voorbijgegaan was, had men in Rusland jacht op hem gemaakt. De man was dood, maar het been sleurde zijn lijk mede voort. In sommige landen meende men dat de duivel losgebroken was, en ieder nam de vlucht als het vreeselijk voorwerp naderde. Dat heeft zoo jaren lang geduurd; ofschoon van den muziekmeester niets meer te vinden was, bleef het been maar altijd voortloopen. Eenige maanden geleden zeide men dat het in Siberië gezien was; er zat nog een stuk van den onderkous aan, wel een bewijs dat men in vroeger tijd goede sajet had.

‘Ziedaar de geschiedenis van het kurken been,’ zoo eindigde mijn vriend, ‘zij zal, naar ik geloof, voor die van de bokkenrijders niet onderdoen.’

‘Dat is een zeer aardig sprookje, Mijnheer,’ zeî de oude man glimlachend, ‘doch gij bedriegt u, wanneer gij meent dat de geschiedenis van de bokkenrijders ook een sprookje zou zijn. Dat zij bestaan hebben, is wel degelijk waar, menigeen heeft daarvan een droevige ondervinding opgedaan. Als ik er u pleizier mede kan doen, wil ik er wel eenige bijzonderheden van vertellen.’

Toen wij gereedelijk onze toestemming gaven, verhaalde hij ongeveer het volgende:

‘In de eerste helft der vorige eeuw bestond in het land van Valkenburg een groote bende dieven en moordenaars, die men bokkenrijders noemde. Aan het hoofd dier bende stond iemand, die den naam van kapitein droeg; 't was gemeenlijk een geneesheer uit een der dorpen: men had zoo iemand noodig voor het verplegen der gewonden. De bokkenrijders waren groote schurken, doch zij huichelden brave menschen te zijn, zij zaten vooraan in de kerk en waren nu en dan zeer milddadig, om de menschen te bedriegen. Wie onder de bende opgenomen wilde worden, moest een vreeselijken eed zweren en dien met zijn bloed onderteekenen. Dit geschiedde in hunne vergaderplaats, die voor iedereen verborgen was en waar bij nacht en ontijden de afschuwelijkste zwelgerijen plaats hadden. Daar oefenden zij zich ook onderling in het schermen en worstelen, waarbij het soms zoo ruw toeging, dat menige bokkenrijder met gekneusde ledematen tehuis kwam. 't Was ook daar, dat de aanvallen en rooverijen beraamd werden, en elke bokkenrijder was verplicht den kapitein onvoorwaardelijk te gehoorzamen, al moest hij ook geweld bij leden zijner eigene familie gaan plegen. Ongehoorzaamheid en ontrouw werden gestraft met den moord van hem en geheel zijn gezin.’

‘Maar dat is ongehoord,’ zeî mijn vriend. ‘Was er dan geen politie om dat onkruid uit te roeien?’

‘De vrees was zoo algemeen dat zelfs de politie zich nauwelijks durfde verroeren. Daarenboven had ook niemand de politie durven bijstaan, uit vrees ran het slachtoffer der bende te worden.’

‘Juist zooals tegenwoordig in Italië.’

‘Veel erger, Mijnheer, want men geloofde dat de bokkenrijders met den duivel een verbond gesloten hadden, dat geen mensch hunne schuilhoeken kon vinden, dat geen muur, geen ijzer of staal tegen hen bestand was, dat geen afstand hen een minuut kon ophouden en dat de duivel hen op een enkelen wenk op helsche bokken met vreeselijke horens door de lucht voerde, en het waren de bokkenrijders zelven, die de menschen in deze meening versterkten. Bij de nachtelijke aanvallen waren de bokkenrijders gemaskerd, opdat niemand hen zou herkennen. Na alle maatregelen van voorzorg genomen te hebben, wisten zij door middel van valsche sleutels of breekijzers de bestemde woning binnen te dringen. Daar knevelden zij de inwoners, maakten bij verzet onmiddellijk van hunne wapens gebruik en braken de kasten open om te ontvreemden wat maar waarde had; de buit werd verdeeld. Gebeurde het soms dat een der slachtoffers een gemaskerde aan zijn spraak herkende en zijn naam noemde, dan was het doodvonnis over al de huisgenooten geveld, er was geen genade te vinden.’

‘Maar dat is afgrijselijk!’ riep mijn vriend.

‘Ja, wel afgrijselijk,’ hernam de oude man. ‘'t Is later gebleken dat na zulke aanvullen den volgenden morgen de dokter werd gehaald, die dan groot medelijden aan den dag legde; men wist het niet dat de geneesheer als kapitein der bende den aanval beraamd en aangevoerd had.’

‘En hoelang hebben die bokkenrijders hier huisgehouden?’

‘Dat weet ik niet juist, Mijnheer, maar van het eene geslacht in het andere. Er werden groote sommen uitgeloofd om hen op heeterdaad te betrappen of hun vergaderplaats te ontdekken, maar tevergeefs. Ik geloof dat de Franschen er voorgoed een eind aan gemaakt hebben.’

‘Dan zijn zij toch nog ergens goed voor geweest,’ zeî mijn reisgenoot.

‘Limburg bewaart nog meer dankbare herinneringen aan de Franschen,’ sprak ik. ‘Om u echter te bewijzen dat het verhaal van onzen Valkenburger niet overdreven is, wil ik u eenige regels voorlezen uit het bekende werkje van Ecrevisse, over de bokkenrijders; ik heb het bij mij gestoken omdat het eenige bijzonderheden behelst over het voormalige land van Valkenburg. De auteur beschrijft hier de geheime verblijfplaats der booswichten; luister: ‘Slaen wy hier de oogen in het rond, want het is een afgryselyk verblyf! Hetzelve beslaet eene lengte van vier en twintig voet, op twintig breedte; de mergelmuren zijn gewit; in het midden staat eene groote tafel; aen eenen hoek een kachel, welker pyp door den duisteren gang naer het huis loopt. Rondom de muren hangen zweerden, dolken, jachtmessen, schietgeweeren en honderde vermomsels naest de vreemste kleedingen, die men zich verbeelden kunne. Men ziet er eenen ruimen voorraed van booren, vylen, nyptangen, zagen, bylen, pikkels, yzeren hand- en hefboomen.” De schrijver verzekert dat nog in 1815 dit verblijf, waaraan onderaardsche kelders verbonden waren, bestond. Bij de opgravingen, die toen plaats hadden, zijn een menigte menschenbeenderen uitgedolven.’

‘Dat is waar,’ sprak de oude man, ‘mijn vader is er bij tegenwoordig geweest.’

‘Nu,’ zeî mijn reisgezel, terwijl hij de kurk nog eens van de flesch nam, ‘'t is maar goed dat die bokkenrijders voor goed verdwenen zijn, want ik zou hier op dit bekoorlijk plekje niet gaarne gestoord worden.’

‘Maar weet gij wel dat het tijd wordt om onze wandeling voort te zetten? Wij moeten nog naar Houthem en dan naar Meersen.’

‘Daar komt niets van. Ik wil hier op de ruïne de zon zien ondergaan, dat moet heerlijk zijn. Gij moet er niet boos om worden dat ik u alleen laat vertrekken, want waarlijk, ik kan dit plekje nog zoo spoedig niet verlaten. Ik zal zorgen dat ik met den laatsten trein te Maastricht ben, wij zien elkander in den Zwarten Arend.’

‘Kom, kom, wat dwaasheid zou dat zijn!’

‘Al praat gij als Brugman, ik ga niet meê. Als de zon ondergaat zal ik in den geest den ridderstoet met jonkvrouwen, jachthonden, en de valken niet te vergeten, het slot van mergelsteen zien uittrekken; wie weet hoe dichterlijk ik daarvan zal worden, en ik heb dat noodig, niet waar? Mijn oude vriend zal mij nog wat gezelschap houden, en als gij nu zoo goed wilt zijn in het logement te zeggen dat zij mij nog een flesch brengen, zullen wij ons best amuseeren.’

Er was niets aan te doen; wij dronken nog een glas op den valreep, zooals men het noemt, en toen sloeg ik alleen den weg in naar Houthem.