De Belgische Illustratie. Jaargang 4

Het lot uit de loterij
Door W. van 't Zand.

(Vervolg.)

‘Al wat waarachtig waar, schoon en goed is, mits het niet strijdt met de wetten der Kerk, vindt in mij een warm vereerder,’ zeide Bernard.

‘Maar uw voorwaarde, Mijnheer! Uw voorwaarde is in strijd met uw beginsel.’

‘Volstrekt niet. Ik zie bijv. bij de Joden een godsvereering, die waar, schoon en goed is. Moet ik nu aanstonds Jood worden? Volgens u, ja. Ik zeg neen. Ik heb een zekeren reisgids, die mij voorlicht op den levensweg en deze zegt mij: mijn zoon, dat heeft zijn tijd gehad, dat was ook alléén plaatselijk; kom hier, ik zal u een tempel toonen die van alle tijden en van alle plaatsen is; hij is groot genoeg voor uw geest, schoon genoeg voor uw ideaal, goed genoeg voor uw streven naar volmaaktheid. In dien tempel ben ik op mijn gemak en hoe meer de wetten waarnaar die tempel gebouwd is, in mij leven en zweven, zich verwezenlijken in daden, overgaan in mijn vleesch en bloed, des te gelukkiger gevoel ik mij.’

‘Zoo redeneert elk ultramontaan,’ sprak de Franschman. ‘Hij ziet niets dan Paus, bisschoppen en priesters. Buiten deze is niets goeds.’

‘Er is wel iets goeds, maar wat is een enkele goudkorrel verloren op den bodem van een kleine beek, bij de ader zelve, die schittert in den grooten wereldstroom. Ook de sterren geven licht; want wat is hun glans bij dien der zon in het middaguur?’

‘En gij noemt de Katholieke Kerk de zon?’

‘De zon van elk geestelijk leven, ja Mijnheer. Daar buiten flikkert nu en dan een Noorderlicht, verschijnt wel eens een komeet, licht wel eens een heldere ster, maar het zijn enkele verschijnselen, geen harmonisch geheel, geen wereldorde of liever geen orde grooter dan de wereld; de Katholieke Kerk is een moeder, de wereld haar kind. Dat kind is zeer ondeugend, heeft een boozen aard, bedorven manieren, het slaat en krabt de moeder, het scheldt en vloekt soms, maar de moeder geeft het niet op. Op alle mogelijke wijzen schikt zij zich naar den aard, het karakter en de goede neigingen van het kind om het toch wijs en verstandig te doen zijn en op eigen beenen te leeren loopen. Dat is in weinige woorden de geschiedenis der Kerk, Mijnheer, de geschiedenis van ieder mensch, ook uwe en mijne geschiedenis.’

‘Kom,’ zeide de Franschman, ‘hopen wij dat, na achttien honderd jaren getroeteld te zijn, wij mannen zijn geworden, die op eigen beenen kunnen staan.’

[p. 283]

‘Coblenz’ klonk de militaire stem van den conducteur.

‘Hierheen, hierheen, Mijnheer,’ sprak de Franschman. ‘Mag ik de eer hebben u te vergezellen naar Arenberg?’

‘Waarom niet?’ zeide Bernard, ‘Dat zal mij aangenaam en voordeeliger voor beiden zijn.’

Een rijtuig rolde spoedig voort, den bergweg op naar de nog minder bekende, maar niet minder prachtige kerk, waardoor Arenberg, in Duitschland naar een oude herberg van dien naam, algemeen de Roode Haan geheeten, beroemd is geworden. Zwijgend beklommen beide reizigers den berg, op welks top de wunderbar schöne tempel, zooals de zware Duitscher gezegd had, gelegen was. De kleine tempeltjes van de zeven Weeën van Maria, de staties van den kruisweg, - wat wonderen van kunst, wat verscheidenheid en rijkdom van vorm, wat netheid van uitvoering, wat kracht van uitdrukking! Altijd hooger, hooger op, de slingerpaden langs naar den top van den berg, - daar stond dan het Godshuis, in zijn soort eenig ter wereld, een spel van godsdienstige phantasie, bezield door de teederste godsvrucht, een hymne van steen, in allen vorm en maat. Wat daar gezien wordt bestaat nergens ter wereld. Alles is natuurlijke steen. Lava, keisteen, rotsstukken, kristal, schelpen, wat wordt daar niet gevonden! Godsdienstige eerbied overmeestert den vreemdeling, elken bezoeker, en toch, hij kan geen rekenschap van den vreemden, zonderlingen indruk geven, dien het kerkgebouw op hem maakt. Het was er alles leven, vol bezieling en gloed. Langzaam wandelden beiden door de kerk heen; bij iedere schrede kreten slakende van bewondering en bevreemding. ‘Vreemd, vreemd,’ klonk het ieder oogenblik van hun lippen. Dat was geen gothische bouworde, zooals de Franschman te Straatsburg bewonderd, Bernard te Keulen gezien had. Niets van alles wat ooit voor hun oogen kwam, kon hiermede in vergelijking komen. Voor het altaar knielde Bernard eenige oogenblikken biddend neder, Toen trad hij ter zijde in aandachtige beschouwing van een overschoon Christusbeeld in den schoot der Moeder, door glas overdekt. Ziedaar de Christus, dacht hij, lijdend in den schoot zijner moeder, om wille van den Mammon. Tegelijk dacht hij aan den Franschman, die droomde van een communisme, waarbij allen rijk en gelukkig aan één tafel zouden gezeten zijn. ‘Kom, kom,’ kwam de Franschman hem stooren, ‘wij hebben onzen tijd noodig. Ehrenbreitstein moet ook gezien worden.’

Met moeite rukte Bernard zich los van eene plaats, die hem op zóó zonderlinge wijze getroffen had. ‘Roode haan’ zeide hij, ‘ik zie u terug, vroeg of laat,’ toen hij in het rijtuig gezeten den weg naar Ehrenbreitstein insloeg. ‘Moeder heeft gelijk,’ sprak hij bij zich zelven, ‘ik ben nog te jong om te reizen.’

Ook op den Franschman had de kerk een diepen indruk gemaakt. Langen tijd spraken zij samen over hetgeen ieder hunner opgemerkt en gevoeld had. ‘Hebt gij wel gezien,’ vroeg de Franschman, ‘op de bus voor de armen, geen opschrift, maar een vergeet mij niet! Dat is geen duitsch idee,’ voegde hij er bij, ‘daarvoor zijn zij te lomp en plomp.’

‘Denk toch aan uw communisme’ spotte Bernard.

Op het fort Ehrenbreitstein wachtten hen geheel andere indrukken. ‘Welk een sterkte,’ riep Bernard uit. ‘Hoe is het mogelijk dat men er aan denken durft zulk een punt meester te worden?’

‘Toch is het Napoleon gelukt,’ riep de Franschman uit. ‘In 1799 maakte Napoleon zich ondanks een heldhaftigen tegenstand van het kleine garnizoen van de vesting meester.’

‘Is dat waar?’ vroeg Bernard aan den invalied die tot wegwijzer diende.

‘Ja’, gaf de soldaat ten antwoord, ‘maar er is zonder twijfel verraad gepleegd. Zooals de heeren zien is de vesting van deze zijde ongenaakbaar, alleen aan de landzijde is een bestorming mogelijk. Maar onder de directie van generaal Aster bouwt men thans aan dezen kant zulke sterke posities dat ook daar de vesting oninneembaar is.’

Nog. eenige oogenblikken genoten zij op het plateau het heerlijke vergezicht over Coblenz en den Rijn, daalden toen langs den rotsweg den berg af, en snelden de brug over Coblenz binnen.

V.

Bernard en de Franschman lieten zich in hun rijtuig naar het hotel Bellevue brengen, waar zij eene kleine verfrissching gebruikten en zich haastten om een wandeling door de stad te maken.

‘Dat valt mij niet mede,’ zeide Bernard, ‘dat is geen schoone stad.’

‘Coblenz is een oude stad, bovendien een vestingstad. Maar behalve dat, de duitsche steden zijn geen van allen fraai. Dan moet gij eens in Frankrijk komen, Parijs, Lyon, Marseille, Bordeaux, dan zult gij wat anders zien.’

‘Kom dan ook eens bij ons in Nederland, Arnhem, Utrecht, 's Gravenhage, Amsterdam en zooveel andere steden, - neen, als alle duitsche steden zijn als Coblenz, dan is het bij ons beter.’

Al voortpratende bereikten beiden de groote St. Castors-kerk. In den gothischen bouwstijl der XIII^e eeuw opgetrokken met drie schepen en vier torens is die kerk een eerbiedwekkend gebouw. Het koor vooral munt uit door rijke versieringen. Twee graftomben trokken Bernard's aandacht; dat in het koor is van den aartsbisschop Kuno van Falkenstein, gestorven in 1388, in Schoonen gothischen stijl, versierd met een prachtig schilderstuk, het eenige op gouden grond dat uit dien tijd bekend is en aan den beroemden Wilhelm van Keulen toegeschreven wordt. Het schilderstuk stelt voor een aanbidding van den gekruisigden Zaligmaker; ter rechterzijde knielen St. Castor en St. Jan, ter linkerzijde de H. Maagd, Sint Petrus en de aartsbisschop.

Tegenover den ingang der kerk bevindt zich de fontein van St. Castor, door den laatsten franschen prefect opgericht ter gedachtenis aan den intocht der Franschen in Moskou. Men leest op een steen het volgende opschrift: ‘Het jaar MDCCCXII ter gedachtenis aan den veldtocht tegen de Russen. Onder de prefectuur van Jules Doazan.’ De russische generaal de Saint-Triest, die Coblenz den 1^en Januari 1814 in bezit nam, liet onder dat opschrift de volgende woorden beitelen: ‘gezien en goedgekeurd door ons, russisch kommandant van de stad Coblenz, den 1^en Januari MDCCCXIV.’ Beide opschriften maakten diepen indruk op het hart der jonge lieden. ‘Alles is ijdelheid, riep Bernard uit ‘de glorie duurt een dag en het leven een oogenblik.’

‘Wel een oogenblik,’ zeide de Franschman, ‘want diezelfde Rus stierf reeds den 29^en Maart van hetzelfde jaar aan zware wonden, hem den 13^en Maart voor Rheims toegebracht.’

De avond was aan 't vallen. Gouden glanzen wierpen de laatste stralen der ondergaande zon over de grijze hoofdkerk; elke steen scheen in goud gevat, scheen goud terug te kaatsen. In het ruime tempelgebouw heerschte een geheimvolle stilte; licht en donker smolten ineen tot een lichte schemering die al donkerder en donkerder werd en eindelijk beelden en sieraden, lijnen en loofwerk in een grijzen nevel hulde, die tot somber nadenken stemde.

‘Het is hier koud,’ mompelde de Franschman. ‘Die holle gebouwen zijn ongezond.’

‘Zoo gaat het met ons leven,’ sprak de peinzende Bernard, als hadde hij de woorden van zijn levenslustigen reisgezel niet gehoord. ‘In den bloeitijd der jeugd alles zonneschijn, goud en schittering; in den mannelijken leeftijd licht en duisternis; den grijsaard is alles schemering; het heden is hem donker en grijs, juist als de duisternis in deze kerk.’

‘Ik zou er de koorts van krijgen, als ik nog langer hier bleef,’ was het antwoord, ‘kerklucht is een duffe lucht.’

‘Niet waar, zij herinnert aan het graf en het valt niet aangenaam er aan te denken, als men gaarne altijd op aarde zou blijven.’

‘Kom, wij willen een fijne flesch drinken, en die kerk vergeten,’ mompelde de Franschman, terwijl hij Bernard bij den arm nam en met zich voortgeleidde.

's Avonds bleven beiden nog geruimen tijd bij elkander, en namen toen hartelijk afscheid. De Franschman ging nog een paar uitstapjes maken, Bernard wilde met den eersten trein 's morgens vroeg vertrekken.

Den anderen dag in het vroege morgenuur vinden wij hem in de tweede klas van den trein die naar Frankfort voert, op zijn gemak neêrgezeten, met een sigaar in den mond en zijn reisgids in de hand. De natuurtafereelen, die hij met den trein als in vogelvlucht kon waarnemen werden schooner en schooner; de kronkelingen van den Rijnstroom, de bergen en dalen aan de overzijde van de rivier, de dorpen en steden, die hem in de verte kleine witte vlekken geleken te zijn; die onophoudelijke afwisseling van dampende booten op den Rijn, en voortstoomende treinen op den anderen oever der rivier, het maakte een geweldigen indruk op het jeugdig gemoed van den jongeling. ‘Wat is de wereld schoon,’ riep hij meermalen half overluid, als hier of daar een meer opmerkelijk punt zijn aandacht trok. ‘Dat moest moeder, dat moesten de kinderen eens zien,’ sprak hij dan weêr in zich zelven. En bij voorraad verheugde hij zich reeds over hun verwondering als zij hooren zouden wat hij al niet gezien en gehoord had.

Te Mainz traden twee reizigers in de coupé. De een was een man, die reeds vijftig jaar scheen te tellen; krachtvol was hij gebouwd, geheel leven was de uitdrukking van zijn gelaat; zijn oogen fonkelden als bliksems, onweêrstaanbaar scheen hun kracht. Een gebogen neus, kleine mond, dunne lippen, ernst op het hooge voorhoofd, - het was geen alledaagsch tourist, dien Bernard in den hoek zag plaats nemen. Een jongeling van 16 tot 18 jaren volgde hem. Weldra waren beiden in druk gesprek. Slechts enkele zinsneden kon Bernard opvangen.

‘Neen, mijn zoon,’ sprak ernstig de bejaarde man, ‘gij hebt tot dusverre uit de boeken geleerd, dat is groote eenzijdigheid. Op uw leeftijd heb ik alle boeken weggeworpen, ik behield er slechts één, de natuur. Zie, de zon, maan en sterren boven mijn hoofd; de aarde met planten, kruiden en dieren aan mijn voeten, rondom mij de mensch; dat werd mijn boek. En na alles doorzocht en doorsnuffeld, den bodem der zee bewandeld, de diepte der afgronden gepeild, de wolken doorzweefd, de aarde overschouwd, den mensch in zijnhart gevoeld te hebben, blijf ik bij de aanbidding der natuur. Alle godsdiensten zijn vormen, een ijdel spel van phantasie; de natuur is het wezen. Wij sterven, niet om te vergaan, maar om heerlijker en heerlijker op te staan.’

‘Maar de godsdiensten, - allen niets als vorm?’ sprak de jongeling.

‘Vorm, mijn zoon, bloot vorm. Confucius, Zoroaster, Mozes, Mahomed, Christus, Paulus, Luther, allen groote mannen, de een grooter dan de ander. Zij denken en de massa volgt. Ga na; wie uwer vrienden denkt er? Zij slapen en eten, eten en slapen: dat duurt zoo voort dertig, veertig jaren; weg gaan ze alsof zij er nooit geweest waren. - Zoo is het ook met de vormen; die van Mozes heeft lang geduurd, maar - het hindere u niet dat ik het zegge, ik blijf immers een kind van uw volk, - hij is versleten.

[p. 284]

‘Het zijn Joden,’ mompelde Bernard.

‘Zie slechts, waar is de tempel, het offer, het koningschap? Wij zijn zelfs geen volk meer, slechts verstrooide overblijfselen van een volk, ‘eenmaal waarachtig groot.’

‘Maar de Roomschen dan?’

Schoone vorm, waarachtig, een schoone vorm. Geheimen en wonderen, - allergeschikst voor den mensch. Een offer ook, - allerprachtigst. Een geleerde priesterkaste, juist zoo als het wezen moet om machtig te zijn. Bovenaan een Paus als eens onze hoogepriester, het kan niet beter.

‘Maar wat ik zeg, is waar, al weder vorm, niets dan vorm. Ook die vorm vergaat, hij heeft zijn tijd gehad.’

‘Heeft Luther daaraan niet den doodslag toegebracht?’

DE GEVANGENIS VAN JACOB VAN ARTEVELDE TE GENT.

‘Luther, Protestanten, - slechte vorm, bijna geen vorm. Wanorde, ellende, er is niets. Mahomed was beter voor zijn vak dan Luther, Geloof mij, mijn zoon, het zijn alles vormen, anders niets. De oplossing van het leven is genot, niet in den wellust, niet in den wijn, ook niet in het spel, maar in de vruchten van den geest. Alles zien, alles onderzoeken, alles kennen, dat is ware rijkdom, het zijn schatten, schatten, die niet verteren of vergaan.’

‘En dan, als ik alles weet?’

Leg dan het hoofd neder ter ruste, ter eeuwige rust; u wacht een heerlijker vorm. Als de vlinder, die worm geweest is, maar eerst om vlinder te worden een slaap onderging, - zóó ook de mensch. De aarde is zijn moeder; maar er leeft in den leemen vorm een wonderbare vlam, een vonk van het eeuwig leven der natuur; deze stroomt uit het moederleven, die de wereldgeest is weder in den ontbonden vorm en 's menschen wedergeboorte heeft plaats; de Joden en Christenen noemen haar verrijzenis. Mijn zoon, luister naar mijn woorden, onderzoek het

[p. 285]

MERLIJN DE TOOVENAAR IN DE GROT.

licht der zon en meet de banen der sterren, daal af in de diepten der zeeën en afgronden, beklim de toppen der bergen, stijg boven de wolken; bezoek het Noorden en Zuiden, het Oosten en Westen, lees het hart der menschen en gij geniet, gij leeft wel, gij leeft gelukkig. Wat is deugd? Een ijdel woord. Een modeklank. Een etiquette, meer niet. Ik heb alles genoten, het spel, den drank; alles ijdelheid, mijn zoon. Het bevredigt uw hart niet; gij wilt meer, altijd meer; martelaar wordt gij van dat meer. Op een morgen stond ik op; ik had gespeeld, ik had gedronken, ik had genoten. Weg wierp ik alles. Ik nam het boek der natuur en las er in, ik vond mij gelukkig. Ik las voort, ik vond rust voor mijn geest. Ik ben blijven leven, ik acht mij gelukkiger dan iemand ter wereld. Mijn hoop is dat het stervensuur voor mij ontwaken is in heerlijker vorm.

[p. 286]

‘Wat vreeselijk monster van hoovaardij en zelfzucht,’ dacht Bernard, ‘Wat alleronzedelijkste leer verkondigt daar die oude Jood!’ Op alle mogelijke wijzen trachtte Bernard zich in het gesprek te mengen, presenteerde sigaren, lucifers, vroeg een en ander over Frankfort, maar ontving een koel en beleefd antwoord, waaruit hij duidelijk begrijpen kon, dat men van zijn gezelschap niet gediend was. Gelukkig werd het gesprek afgebroken door het oponthoud aan een klein station; eenige reizigers traden juist in de coupé door Bernard bezet en de voorstander van dat fijne, allergevaarlijkste materialisme bewaarde het stilzwijgen.

Spoedig was frankfort bereikt. Bernard liet zich naar het hôtel de Bruxelles brengen, bestelde voor één nacht een kamer en overdacht nu zijn plan de campagne, gelijk hij zeide. Hij besloot naar het café de Hollande te gaan en daar eenige informatiën te nemen. Nauwlijks had hij den naam van het handelshuis genoemd of hij ontwaarde al aanstonds dat zijn patroons verkeerd geïnformeerd waren, ‘Tüchtige Kaufleute’ hoorde hij hen noemen; bovenmate werd de gunstige stand van zaken van het huis geprezen en over het geheel de firma geroemd als een der degelijkste van geheel Frankfort. Daarmede niet tevreden begaf hij zich naar het café Germania en deed zich voor als koopman, die met genoemd handelshuis zaken wenschte te doen. Ook daar dezelfde gunstige berichten. Daarop begaf hij zich naar het bierhuis Zum Tannus en stelde een nieuw onderzoek in, dat denzelfden uitslag had. Nu keerde hij naar het hotel terug, bestelde zijn middagmaal, bracht ook daar het gesprek op bedoeld onderwerp en werd volkomen gerust gesteld. Den avond bracht hij door met eenige wandelingen door de stad en besloot den volgenden dag den chef van het huis een bezoek te brengen.

Buitengewoon gelukkig slaagde hij in zijn plannen. Nauwelijks had de patroon van het huis den naam van den heer B. uit Holland gehoord, of aanstonds werd Bernard uitgenoodigd in de huiskamer te verschijnen, waar hij als vriend ontvangen werd. ‘Zijn patroons,’ dus verhaalde Bernard, ‘verkeerden op het oogenblik in eenige moeielijkheid; een spoorwegmaatschappij dreigde haar betalingen te staken, hetgeen uiterst ongelegen zou komen; daarom had de heer B. eens de vrijheid genomen een gemachtigde naar frankfort te zenden ten einde op vriendschappelijke wijze vervroeging van betaling te verkrijgen.’

‘Dat zal wel gaan, denk ik,’ sprak de heer C., chef van het frankforter handelshuis. ‘Ik zal er met den boekhouder over spreken. Kom dan morgen ochtend op het kantoor. Denken wij heden niet verder aan zaken. Gij zijt onze gast van daag, tracht u te amuseeren zoo goed als het mogelijk is.’

Hierna stelde hij den jongeling voor aan zijn binnentredende huisvrouw, een echte duitsche matrone, met een rond gezicht en kleinen neus; zij was vriendelijk en goedhartig van aard. Haar vergezelde de zoon des huizes, een type der nationaliteit, ernstig, zwijgend, vol geestdrift voor het arme duitsche vaderland. Met een belangwekkend gesprek over allerhande handelszaken, een wandeling door den tuin of een partij op de piano-forte werd de dag alleraangenaamst doorgebracht. Des avonds geleidde de zoon des huizes Bernard naar het hotel terug en zou hem des anderendaags komen afhalen om hem naar het kantoor te geleiden. Ook daar slaagde Bernard in alles naar wensch. Zonder de minste moeielijkheid in iets te ondervinden werden hem de verschuldigde sommen, die een vrij aanzienlijk bedrag beliepen, uitbetaald. Tegelijk deed de heer C. hem aanzienlijke bestellingen. Bernard nam die met graagte aan, daar hij er niet aan twijfelde of de heer B. zou bij zulke gunstige berichten en goeden uitslag tot andere gedachten komen.

Het eerste gedeelte zijner zending was naar wensch geslaagd, Hij behoefde nog slechts de chefs van eenige andere huizen te bezoeken, ten einde met deze handelsbetrekkingen aan te knoopen. Hoe verheugd was Bernard toen hij des avonds van den tweeden dag van zijn verblijf te Frankfort al wat hem was opgedragen, met den besten uitslag volvoerd had! Acht huizen had hij bezocht; elk dier huizen had aanzienlijke bestellingen gedaan. Wie schetst Bernard's tevredenheid? Alles was zonneschijn, geurige, kleurige bloemen. Hij dacht aan zijn moeder en zusters, haar blijdschap en genoegen, als hij reeds zoo spoedig en vooral zoo gelukkig in haar midden gezeten, van zijn reis en wat hij gezien en ondervonden had zou verhalen. De hemel was blauw, wolkeloos helder.

Toen hij zich des avonds ter ruste begaf viel hem eensklaps Wiesbaden, de bank, de grijze Mammon in. O, hoe jammer dat hij zijn oogen liet rusten op de donkere wolk, die in 't verschiet den hemel van zijn geluk verduisterde. Waarom vestigde hij zijn blikken, niet op het Christusbeeld in de kerk te Arenberg. Donker was die wolk, somber en dreigend. Hoe langer Bernard zijn oogen er op liet rusten, des te grooter werd hij in omvang, maar ook des te helderder werd hij. Het duurde niet lang of die wolk scheen hem toe een schitterend licht te bevatten, dat overal zijn stralen verspreidde. Gouden en purperen kleuren meende Bernard te zien; dat kon geen donderwolk zijn, dacht hij. Arme jongeling! Zoo gaat het met ieder, die zijn blikken op de zonde gevestigd houdt. Wat in den aanvang ons afkeer inboezemt, wekt, als wij er ons langer mede bezig houden, onze bewondering; de begeerte om te zien wordt verlangen om te bezitten, het verlangen wordt wil, de wil daad, de daad gewoonte, en eer men het weet is men slaaf der zonde.

(Wordt vervolgd.)