De Belgische Illustratie. Jaargang 3

[p. 94]

Auspiciis et telis.
Legende door J.J. van der Horst Pr.
(Vervolg.)

IV.

Eenige maanden later had Aelbrecht, heer van Scoten, den frieschen edelman Widdo als gast ontvangen. Was Aelbrecht gekend als een woesteling van grove zeden, de Fries scheen het van hem te winnen. Groot en forsch van gestalte geleek hij wel een reus tegenover de kleine, kromme gestalte van den heer van Scoten, en moest onberekenbare kracht bezitten; maar grof en woest waren zijne gelaatstrekken, en de gluiperigheid zijner oogen verraadde dat ook list en bedrog hem niet vreemd waren.

Der wijnkan werd geen rust gegund, en de zilveren drinkkroes ging onophoudelijk omhoog, waardoor de reeds opgezette aangezichten der ridders met een vlammend rood gekleurd werden, en het aangevangen gesprek allengs in een woest getier overging. Widdo stampte ongeduldig op den marmeren vloer, sloeg met de gebalde vuist op de tafel en sprak een vloek.

‘Ik zeg u immers dat ik alles, alles verspeeld, heb!’

‘Nu ja,’ zeide Aelbrecht: ‘maar uw kasteel en uw grondgebied?’

‘Weg, weg, alles weg!’

‘Ik spreek van uw kasteel en van uw grondgebied.’

‘De duivel zelf is zoo ongeloovig niet als gij!’ bulderde de woesteling, terwijl hij een kroes wijn door het keelgat wierp. ‘Ik heb jaren lang geld opgenomen bij joodsche woekeraars in Keulen, waarvoor ik mijne landerijen heb verpand. Ik heb alles verzwendeld en verspeeld, en wat mij nog overbleef heb ik verdobbeld bij Govaert van Weverloo.’

‘Maar Weverloo is rijk,’ bracht Aelbrecht in, ‘en heeft uw armzalig en vervallen kasteel niet noodig.’

‘'t Is een schrok, een gierigaard, een geldduivel!’ schreeuwde Widdo: ‘en ik moest hem den nek gebroken hebben, toen hij valsch speelde.’

‘Als hij het van u in valsch spelen heeft gewonnen, dan noem ik hem een knappe kerel!’ sarde de kromme heer van Scoten.

‘De duivel hale mij!’ bulderde de Fries, schuimbekkende van woede: ‘maar ik had kans om mijn verloren erfdeel terug te winnen; zij speelden valsch, en nu is alles, alles weg!’

‘Maar hoe kon dat?’

‘Hoe dat kon?’ schreeuwde hij weder. ‘Telkens als de steenen over de tafel hobbelden, verloor ik, en telkens riep ik: “Gelijk of dubbel!” Maar eensklaps weigerde van Weverloo, zag mij met een paar valsche oogen aan en sprak op sarrenden toon: “dat kan niet gaan, want 't is geen eerlijk spel. Na zooveel ongelukkige worpen, moet eindelijk gij nu winner worden. Ik doe nog één worp, en daarmeê uit. Zet zoo veel gij wilt: ik ben uw man, al waagde ik er mijn voorvaderlijk riddergoed aan. Toon dan uw moed: wat durft gij te stellen?” Ik zoog met lange teugen het vergift, dat de valschaard mij schonk, sloeg donderend op de tafel en brulde: “mijn kasteel en alles wat het waard is! durft gij?” - “Aangenomen!” was zijn antwoord. Hij wierp het eerst, en laag genoeg dat ik het hem af zou winnen. Toen greep ik de steenen en kneep ze bijna te pletter; mijne oogen schoten stralen vuurs; aan ieder haar hing een zweetdroppel; ik dreigde te stikken, en haalde snuivend adem door open mond en neusgaten; want alles wat ik bezat hing aan den worp, dien ik doen zou. Ik smeet met zulke drift, dat twee dobbelsteenen van de tafel sprongen; de derde, die liggen bleef, toonde de zes. Ik had dus voor het eerst gelukkig geworpen, maar de worp moest over. Toen rammelde ik, als in vertwijfeling, de dobbelsteenen in de zilveren kroes en wierp ze uit: zij vlogen knetterend tegen den rand der tafel; maar één bleef er kantelend draaien. Ik zag zes en twee: viel de zes, dan had ik gewonnen spel. Maar daar werd aan de tafel gestooten, en de steen viel vlak met twee zwarte stippen naar boven gekeerd. Ik had verloren..... Wanhopend mij zelven vervloekende, wilde ik mij op den valschaard werpen; maar ze hielden mij vast en bezwoeren het dat ik zelf den ongelukkigen stoot aan de tafel gegeven had.’

‘'t Is fraai, heer Widdo!’ spotte Aelbrecht: ‘een friesch edelman, zonder goed, zonder geld, zonder hof!.... Wat zult gij nu gaan doen?’

‘Om dat te weten, ben ik hier gekomen; spreek, geef raad,’ was 't antwoord.

‘Trek naar 't heilig land, en word kruisvaarder.’

‘Men wil mij niet: ik ben overal afgewezen. Graaf Gerard van Gelre wilde mij niet eens ten antwoord staan; bisschop Otto van Utrecht dorst mij te zeggen, dat ik onwaardig was om onder de kruisridders opgeschreven te worden. Ik had nog hoop op uwen graaf, want deze had mijn verzoek goedwillig aangehoord; maar hij heeft zeker naar mij vernomen, en mij zelfs den toegang tot hem ontzegd.’

‘Gaat rooven en plunderen, tot dat gij u weder in goeden staat bevindt,’ luidde de goddelooze tweede raad.

‘Dollemanspraat!’ riep de Fries wanhopig uit: ‘dan moet ik immers een sterken burgt bezitten en dien maken tot mijn roovershol! dan moet ik geld en levensmiddelen hebben, om een bende te kunnen onderhouden.’

‘Bij mijn zwaard! gij hebt gelijk,’ zeide de looze heer van Scoten, en vulde de ledige kroezen. ‘Maar waarom niet een rijke vrouw getrouwd en u meester gemaakt van haar erfgoed?’

‘Waar zal ik gaan? en wie zal mij trouwen? Neen, neen, reddeloos verloren! De dood is mijn eenige uitkomst,’ huilde Widdo, meer en meer van den wijn bevangen.

‘Hoor eens,’ sprak nu Aelbrecht: ‘sterven kunt gij altijd nog, en de duivel zal nog lang genoeg uwe ziel bezitten. Maar ik weet iets, en wil u als vriend een helpende hand bieden. Hier dicht bij ligt het kasteel van den ouden heer van Valdegem, die een eenige dochter heeft. Zij is schoon, maar misschien wel wat al te godvruchtig. Als eenige erfgenaam zou zij u juist passen. Gij huichelt maar wat en hangt den vrome uit, tot dat de oude ridder gestorven is, of ten minste tot dat gij de dochter getrouwd hebt. Zij zal haren vader niet verlaten, en daarom biedt gij aan om het kasteel van Valdegem te betrekken, en heerscht dan als heer en meester over alles. Wat zegt ge, Widdo?’

Met wijd opengespalkte oogen, voorover gebogen, met de breede armen op de tafel uitgestrekt en den drinkkroes krampachtig tusschen de grove vingers genepen, zat de dronkaard en speler langzaam het vergift op te slurpen, dat de andere snoodaard hem voordiende.

‘Gij hebt goed spreken,’ stotterde hij: ‘maar als zij zoo rijk en schoon is en daarenboven nog godvruchtig, dan is zij voorzeker reeds verloofd.’

‘lk heb gehoord,’ hernam de heer van Scoten, ‘dat zij verloofd is aan een zeeuwschen ridder; maar die is naar Palestina vertrokken en komt vooreerst nog niet terug. Maak haar het hof; gij kunt toch wel huichelen, zou ik meenen?’

‘De duivel hale mij, als ik niet den heilige kan spelen. Maar hoe kom ik tot haar? Ik ken van Valdegem niet, en hoe zal ik mij bij hem indringen?’

‘Kort en goed, heer Widdo!’ sprak Aelbrecht langzaam en met klem: ‘gij moet het weten en kiezen wat gij wilt: blijven wat gij zijt en in den dood het einde uwer schande zoeken; of eene rijke edelvrouw kiezen, en groot en machtig worden. Als gij het laatste kiest, rijd ik morgen met u naar het kasteel van Valdegem, en stel u voor als mijn innigen vriend. Zie gij dan, dat ge 't hart der dochter steelt, en ik sta u borg voor den vader.’

‘Top!’ schreeuwde de dronkaard en schaterde het uit van lachen. ‘Ik houd u aan uw woord: en ik ben gered.’

Zij dronken en spraken nog lang met elkander, hoe het aan te leggen om te zekerder in hun snood plan te slagen.

De heer van Valdegem zag den volgenden morgen vreemd op, toen Aelbrecht van Scoten met een vreemden ridder het slotplein opreed. Immers hij hield volstrekt geen omgang met den heer van Scoten, wiens woeste zeden hij verafschuwde; maar als edelman de gastvrijheid niet willende schenden, ontving hij de onverwachte gasten in de kleine zaal. Zoodra de ridders binnentraden, verontschuldigde zich Ida met veel hofelijkheid en verliet de kamer, zoodat Widdo haar gelaat te nauwernood had kunnen aanschouwen. De oude man was vriendelijk, maar afgemeten, stil en zelfs wantrouwend, want hij begreep volstrekt de reden van dit bezoek niet. Dit maakte dat Aelbrecht eindelijk met ronde woorden moest verklaren, dat hij zijn vriend, een vroom en dapper friesch edelman, kwam voorstellen, die, gehoord hebbende van de deugd en schoonheid zijner dochter, verlangde met haar kennis te maken. Kort en afgebeten was het antwoord van den heer van Valdegem, dat Ida reeds verloofd, en dus hunne reis te vergeefs was. En toen Aelbrecht nog volhield met zijn aanzoek, en sprak over het mogelijke of liever de waarschijnlijkheid, dat haar verloofde in Palestina wel blijven zou, toen stond Reynoud eensklaps van zijn zetel op, herhaalde nog eens dat zij verloofd was en nooit het woord harer trouw zou breken, en verzocht den ridders het gesprek te staken en den burgt te verlaten.

Met woedende spijt in het hart reden zij het slotplein af. Maar onder weg beet de heer van Scoten Widdo in het oor:

‘De oude blijft niet eeuwig leven, wacht slechts een weinig, en zij staat alleen op de wereld. Dan wordt zij gemakkelijk uw prooi!....’

V.

Heer Reynoud van Valdegem was in den winter sukkelend geworden, doch in het voorjaar van 1219 weder een weinig hersteld. Op den arm zijner Ida steunende, kon hij weder van tijd tot tijd den hof inwandelen, hopende dat de zachtere lucht zijne krachten allengs zou versterken. Vurige en aanhoudende gebeden zond de vrome jonkvrouw voor haren vader ten hemel, en verdubbelde nog de zorg en liefde, waarmede zij hem omgaf. Aanvankelijk mocht zij zich dan ook in eenige beterschap verheugen, want gedurende de zomerdagen was de toestand zijner gezondheid vrij bevredigend. Maar als het weder koeler werd en menige gure dag den herfst aankondigde, voelde zij den arm haars vaders zwaarder op haren tengeren arm leunen, was zij genoodzaakt haren gang te vertragen, en hoorde zij zijne borst met korter ademhalingen de zoere lucht inslurpen. Ook de grijsaard ontveinsde het zich niet, dat hij zwakker werd en weldra de aarde zou moeten verlaten. Als geloovig christen bereidde hij zich tot den gewichtigen stond, waarvan eene eeuwigheid afhangt, beschikte alle zaken, droeg zijn lijden met geduld en onder-

[p. 95]

werping, en bad aanhoudend. Wel bekommerde het hem, dat hij Ida als weeze achterliet, en gaarne had hij haar voor zijn dood onder de bescherming van den vromen heer van Popkensburg gezien: maar dan wekte hij zijn vertrouwen weder op, en stelde haar in zijn godvruchtig gebed onder de hoede van O.L. Vrouwe en van hare zalige patrones, verzekerd als hij was, dat deze machtige voorspreeksters bij God hare deugd en onschuld zouden beschermen.

Den 4^en November ontbood hij heer Heynrick, den hofkapelaan, en den ouden rentmeester Roelof aan zijn bed.

‘Mijne vrienden!’ zoo sprak hij met zwakke en bewogen stem: ‘mijne levensuren zijn geteld, en spoedig zal ik opgaan, om, zoo God mij genadig is, de zaligheid des hemels te genieten. Maar ik heb nog een dubbelen plicht te vervullen: u mijnen dank te betuigen, en u mijne Ida aan te bevelen. Heer Heynrick, u dank ik voor uwe wijze en heilige lessen, voor uw godvruchtig voorbeeld, voor de christelijke opvoeding van mijn kind, en voor al den zegen, dien gij door offer en gebed over mijn huis hebt uitgestort. De Heer der Kerk loone er u voor, door u tot de hoogste deugd en heiligheid te doen opklimmen, en u eens in zijn uitverkoren priesterschaar daar boven in den hemel op te nemen. En u, brave Roelof, die ons zooveel jaren met groote trouwe hebt gediend, en mijn goed beheerdet alsof het uw eigen ware, ook u dank ik uit ganscher ziele, en bid dat het loon van den goeden en trouwen knecht ook u eenmaal zal geschonken worden.’

De zieke zweeg eene wijle en trachtte zich wat op te heffen; en toen heer Heynrick hem daarin ondersteund had, reikte hij beide mannen de verdorde handen toe, terwijl hij voortging, maar telkens onderbroken door zijne tranen.

‘Vergeef mij mijne tranen; zij ziet ze niet, om wie ik ze stort..... Maar, lieve vrienden! ik heb een eenig kind, mijn liefde en mijn schat..... Haar moet ik verlaten: dat offer breng ik God.... Maar zij zal alleen staan als eene hulpelooze weeze, zoo niemand haar geleidt en beschermt. Ach! weest gij haar ten vader en voogd, en verlaat haar niet als ik zal zijn ten grave gedaald. Aan welke handen zou ik ze beter vertrouwen dan aan de uwen? Verstoot de bede niet van een stervenden vader voor zijn eenig geliefd kind!.... Zij is onschuldig, deugdzaam, godvruchtig, ik zou bijna zeggen, heilig: bewaar haar zoo, heer Heynrick; wees haar beschermer en verdediger, brave Roelof!.... en van uit den hemel zal ik over u waken en Gods liefde over u doen afdalen. Ik heb haar verloofd aan Simon van Popkensburg: als hij vroom en braaf van 't heilig land wederkeert zult gij haar en al wat ik bezit in zijne handen stellen, en dan zult gij mijn uitersten wil volbracht hebben.’

Vermoeid liet de zieke zich achterover vallen, de handen der beide mannen nog altijd vastgeklemd houdende, als wachtte hij eerst hun antwoord af. En toen beiden hem plechtig beloofd en verzekerd hadden, dat zij den plicht aanvaardden, dien hij hun op de schouderen legde, kustte hij hunne handen en blikte hen dankend toe. Dan bleef hij een korte poos stil liggen en scheen te bidden; eindelijk sprak hij weder:

‘Roep nu Ida; ik zal sterk zijn.....’

Badende in tranen wierp de edele jonkvrouw zich op de knieën voor het bed haars vaders, vatte zijne koude hand en overdekte die met kussen.

‘Lieve Ida!’ zoo begon de zieke, maar met vaster stem, dan vroeger: ‘morgen ga ik naar den hemel, en wil daarom heden van u afscheid nemen. Blijf, mijn kind, wat gij door Gods genade geworden zijt, braaf, godvruchtig en vol ijver in den dienst des Heeren. Ik verlaat u daarom niet, want van uit den hemel zal ik met uwe zalige moeder een waakzaam oog over u houden en u door gebeden en voorspraak tot behoeder en beschermer zijn. Heer Heynrick en Roelof hebben mij beloofd over u te zullen waken, totdat uw bruidegom uit het heilig land wederkeert: en nu sterf ik gerust en gelukkig..... Vaarwel, mijn eenig, mijn lief kind! mijn Ida, mijn leven en mijn vreugd!’ zoo vervolgde hij plechtig en legde zijne hand op haar hoofd: ‘de God van alle goedheid en genade zegene u al de dagen uws levens en vergelde u de liefde, die gij mij bewezen hebt! De heilige Maagd Maria neme u onder hare moederlijke bescherming, en de heilige Ida zij uwe machtige voorspreekster!.... Omhels mij, mijn kind, en nog eens: vaarwel tot in den hemel!....’

Luid snikkende viel de maagd hem om den hals en kon niet eindigen met hem te kussen; zoodat de slotkapelaan haar eindelijk moest opmerkzaam maken, dat zij den dierbaren zieke te veel vermoeide. Overvloedig weenende verwijderde zij zich en ging in de kapel aan Jezus het offer brengen, dat van haar gevraagd werd, en tevens kracht vragen, om het onderworpen op te dragen.

't Was Dinsdag den 5^en November 1219, en de torenklok had juist het elfde uur geslagen, als heer Heynrick den zieke, die nog eens eene lange biecht gesproken had, verliet, om alles voor de berechting gereed te maken; want heer Reynoud van Valdegem wilde als een ware boeteling sterven. Een half uur daarna keerde hij terug, het koorkleed en de stool aangetrokken, voorafgegaan door Roelof die het kruis droeg, en gevolgd door al de dienaren van het kasteel.

‘Vrede zij dit huis en allen die het bewonen!’ was zijn wensch toen hij den dorpel van de ziekenkamer overschreed. En hij besproeide den kranke en alle aanwezigen met gewijd water, de gebruikelijke woorden uit Davids psalm herhalende.

Zes dienaren namen hun meester zeer voorzichtig uit het bed en plaatsten hem op een draagbaar. De rentmeester met het kruis ging weder voorop, dan volgde de priester, overluid de psalm ‘Miserere’ biddende, daarna de zieke, en eindelijk de weenende Ida met de dienstboden. Zoo trok men langzaam naar de kapel. Daar lag voor het altaar een bed op den grond gespreid, waarop men den kranke nederlegde. Toen begon de H. Mis; en de heer van Valdegem hield den blik steeds op het altaar gevestigd, waar het groot geheim plaats greep, dat een God zich onder den schijn van brood en wijn opoffert voor de zonden der menschen. Hij bad vurig en veel. Maar als de priester zich tot hem keerde en de heilige Teerspijze toonde, die hem voor de reis naar de eeuwigheid zou versterken, dan wenkte de zieke zijne dienaren, opdat zij hem zouden oplichten en ondersteunen, want knielend en met uitgestrekte armen verlangde hij zijn God te ontvangen. Dat was een treffend gezicht en ontlokte tranen van aandoening zoowel aan heer Heynrick als aan de overige omstaanders. Zoo knielde ook eenmaal Moyzes neder, en bad met uitgerekte armen om overwinning, en werd, als zijne handen vermoeid nederzakten, door zijn vrienden ondersteund. Geheel in zich zelven gekeerd, in God als 't ware verslonden, aanbad, dankte en loofde de zieke, weder op het bed uitgestrekt, zijn Heer en God, en bad overvloedig. Na de H. Mis ontving hij het heilig Oliesel, en sprak overluid zijn volmaakt berouw over alles, wat hij ooit misdreven had. Toen spreidde heer Heynrick een grof haren kleed over den grond uit, bestrooide het met gewijde asch in den vorm van een kruis, en besproeide het met gezegend water, waarna de zieke daarop werd nedergelegd. De priester teekende hem op de borst met het teeken des kruizes, zegende hem met gewijd water, en zeide: ‘gedenk, o mensch, dat gij stof zijt ‘en tot stof zult wederkeeren.’ Vervolgens bood hij den kranke het kruisbeeld aan, die het aan de lippen drukte en de wonden der nagelen kuste, en gaf hem de brandende kaars in de hand, biddende:

‘Vertrek, Christenziel! vertrek van deze wereld, in den naam van God den almachtigen Vader, die u geschapen heeft; in den naam van Jezus Christus, den Zoon van den levendigen God, die voor u geleden heeft; in den naam van den H. Geest, die in u is uitgestort; in den naam der Engelen en der Aartsengelen; in den naam der Tronen en Heerschappijen; in den naam der Prinsen en Machten; in den naam der Cherubs en Seraphs; in den naam der Aartsvaders en Profeten; in den naam der heilige Apostelen en Evangelisten; in den naam der heilige Martelaars en Belijders; in den naam der heilige Monniken en Kluizenaars; in den naam der heilige Maagden en van alle Heiligen Gods. Heden nog zij uwe plaats in vrede, en uwe woonstede in het heilige Sion! Door denzelfden Christus Onzen Heer.’

‘Amen!’ klonk het somber antwoord van den rentmeester.

Alles werd stil: de zieke scheen den doodstrijd nabij. Maar eensklaps richtte hij zich op, als ware eene gezonde kracht hem plotseling ingevaren, liet gewijde kaars en kruisbeeld vallen, en strekte de handen naar het altaar uit. 't Was of een heldere krans om zijn schedel speelde, en of een goddelijk vuur hem uit de oogen schoot, als hij onbewegelijk naar het altaar staarde, terwijl een vlammend rood de doodskleur zijns gelaats allengs verving.

‘Mijn God!’ riep hij uit: ‘wat zie ik? Lieve Heere Jezus! zal het waarheid zijn?’

Allen vestigden insgelijks den blik naar het altaar, maar zagen niets.

‘Waarde heer! het zal de schemering des doods zijn, die uwe oogen benevelt,’ sprak heer Heynrick.

‘Neen, neen!’ riep de stervende. ‘God openbaart mij wat er op dit oogenblik gebeurt. Ik zie,’ sprak hij langzaam met heldere en krachtige stem, zijne dochter Ida bij de hand grijpende en naar het Oosten heênwijzende: ‘ik zie het Christenleger eene stad bestormen en innemen..... De overwinning is aan ons!.... Daar staat het kruisvaandel op de muren geplant, en Simon van Popkensburg houdt een standaard omhoog! Ja, ik zie hem met den pijlen-sluier om den hals en mijn oud kruis nog op de borst..... O, mijn God! nu sterf ik blijde..... Ida, lieve Ida, wees gezegend!.... Mijn Heere Jezus in uwe handen beveel ik mijnen geest!....’ En heer Reynoud van Valdegem zonk weder op de asch neder, en gaf den laatsten ademtocht.

Dienzelfden avond vertrok nog een renbode van het huis Scoten naar Friesland, om Widdo te boodschappen dat heer Reynoud overleden was.

(Wordt vervolgd.)