De Belgische Illustratie. Jaargang 2

[p. 372]

‘Deus pacificus’¹⁾
Legende door J.J van der Horst, Pr.

't Was den 1sten van Sprokkelmaand des jaars 1444. Akelig viel de nacht over Haarlems vesten neêr, als zwanger van het bloedig moordplan, dat dien avond gesmeed was. De nachtwind loeide onheilspellend langs de verlaten straten en joeg den regen kletterend tegen vensters en glazen. Het uur der Metten was reeds lang van de nederige torens der kloosters geklept: maar overal zag men het ontstoken licht nog door de kruisbogen boven de gesloten vensters heênschijnen; holle stemmen drongen gedurig naar buiten, en 't was of men handbijlen en zinkroeren aanhoudend hoorde neêrstooten. Geen slaap sloot dien nacht de oogen der poorters, en het rustleger bleef onaangeroerd: want de mannen waren druk aan den arbeid, om wapens te zuiveren en te scherpen. Tinnen kan en drinkkroes gingen herhaaldelijk rond, kleurden de door het nachtelijk waken reeds opgezette aangezichten met een vlammend rood en gaven eene vreeselijke uitdrukking aan het getier, dat allengs het vroeger gesprek verving. Men stampte ongeduldig op den steenen vloer, stak de gebalde vuist omhoog en sprak een vloek; terwijl de troostelooze vrouw, die vaak den bijna uitgedoofden haard kwam oprakelen, te vergeefs hare tranen plengde om 't broederbloed, dat stroomen ging, en uit de kamer verwezen werd, wanneer zij het waagde een verzoeningswoord te spreken. Dan wendde zij zich met tragen gang en nokkend heên, om in het duister binnenvertrek hare gepijnigde ziel uit te storten, en van den Gekruiste, wiens beeld daar aan den schoorsteen hing, uitkomst en vrede te smeeken....

De Kabeljauwschen van Amsterdam, verbitterd omdat ook de Hoekschen in de vroedschap hunner stad hadden zitting gekregen, waren met de Waterlanders dien avond binnen Haarlem getrokken, om wraak te nemen over de nederlaag, die zij te Amsterdam geleden hadden. De Haarlemsche Heeren, waaronder zelfs Simon van Adrichem, de broeder des burgemeesters, en vele ontevredenen, die het grauw hadden opgeruid, waren hun te gemoet getrokken; en allen hadden gezworen, dat geen Hoeksche den volgenden dag zijn hoofd zou te rusten leggen.

Maar de woede der Kabeljauwschen was te buitensporig, de overwinning, die zij zich zelven beloofden, te zeker, dan dat het gesmeed verraad kon verborgen blijven. Het reeds opgewekt vermoeden werd weldra bij de Hoekschen versterkt en bevestigd; en in den laten avond was de burgemeester Claes van Adrichem reeds met 't gansche opzet bekend. In aller ijl ontbood hij den slotvoogd, de vroedschap en de dekens der gilden, die hij als de zijnen kende, bij zich, schetste hun in mannelijke taal het lot, dat Haarlem wachtte, en den plicht, die allen tot verdediging riep. Als 't geloei van een getergden stier ging in die vergadering een bloedkreet op: allen verbonden zich met eede tot verdediging en wraak, en togen ijlings naar huis, om wapenen te halen. De vroege ochtendstond moest allen welgewapend met hun manschappen op het Zandt²⁾ vinden, en geen winkel, geen werkplaats mocht zich openen, vóór de Kabeljauwschen waren verdreven of afgemaakt.

DEUS PACIFICUS.

Langzaam klom de morgen, als kwam hij noode den gruwel beschijnen, die binnen Haarlem ging gepleegd worden. De lucht was grauw en zwaar, en een aanhoudende slagregen viel nijdig neêr. Maar de haat is machtiger dan de elementen der natuur!.... De strijders wachten vol ongeduld naar het besproken uur en wijzen met woestheid de liefkoozingen af der vrouw, die zij anders toch liefhebben, die hare kinderen heeft gewekt, om hen door de tranen dier kleinen te bewegen toch niet ten strijde uit te gaan. De grijze vader drukt de hand zijns zoons, gebiedt hem moed en dapperheid te toonen, maar bezweert hem tevens het bloed te sparen eens broeders, die den vorigen avond de ouderlijke woning heeft verlaten, om bij den vijand zich te scharen; de oude moeder en weenende zusters hangen hem om den hals en laten niet af, om hem van het vreeselijk wraakplan af te trekken. Doch alles te vergeefs. Een ieder meent dat het recht aan zijne zijde staat, en dat dure plicht hem naar het slachtperk roept. Hij scheurt zich los, stoot allen van zich af, en spoedt zich welgewapend naar de afgesproken verzamelplaats.

De aangrenzende straten spuwen aanhoudend gewapende Hoekschen op de markt, die, als de zandkorrels door een dwarrelwind omgevoerd, door elkander woelen; de dekens regelen de mannen hunner gilden en de Hoplieden bereiden alles tot den slag. Van de Barteljorisstraat af tot het Gat van de Houtstraat hadden de stielen der weverij zich uitgespreid, als de kern van het leger en bestemd om het Stadhuis te bezetten, waar de burgemeester met een gedeelte der vroedschap reeds vergaderd was. Van de Smeedstraat af vormden de volders en smeden, met zware ijzeren knotsen en hamers gewapend, eene onstuimige schaar; terwijl de schippers, brouwers, metselaars en de overige kleine gilden aan de overzijde langs de Vleeschhal hadden post gevat. De deken van het weversgild, weleer zoo machtig en rijk in Haarlem, was van rechtswege het hoofd der vereenigde ambachten en vloog door de opgewonden gelederen, een groot slachtzwaard boven het hoofd zwaaiende, om alles tot moed en getrouwheid aan te sporen.

1) De God des Vredes.

2) De markt.

[p. 373]

IN HET SALON

‘'t Geldt um eigen behoud, mannen!’ - sprak hij met bulderende stem - ‘'t geldt het leven uwer vrouwen en kinderen, want ons is de dood gezworen. Zegt! zal Haarlem dan moeten zwichten voor dien hoop ellendelingen, die, omdat zij Amsterdam niet konden bemachtigen, onze goede stad willen vernielen? Kennen wij ze niet, die ons verlaten hebben, omdat zij door hun zwelgen en luieren in berooiden staat zich bevinden, en nu zich met onze verdiende penningen willen verrijken? Zullen de gilden niet voor hunne haardsteden en hunne goede stad

[p. 374]

strijden? Ja, helaas! ik mis hier de vleeschhouwers en bakkers, die zich aan Simon van Adrichem verkocht hebben: maar in hun bloed zullen wij de smet afwasschen, die hunne trouweloosheid op onze ambachten heeft geworpen. Ik zweer den dood aan de Kabeljauwschen! ‘Leven de Hoekschen! Leve Haarlem!’.... En als het loeien van een troep wilde woudstieren ging de kreet op: ‘leve Haarlem! dood aan de Kabeljauwschen!’

En toen die bloedkreet aan gene zijde van het Zandt langzaam wegstierf, klonk eensklaps een daverend geschreeuw als antwoord uit de verte den Hoekschen tegen. Daar kwam de Slotvoogd met een vaandel speerknechten te paard in vollen draf de Sint Janstraat uitgereden en deed de markt nogmaals daveren van het wraakgeschreeuw. Ook de burgemeester, de vroedschap en de adellijke heeren waren van het stadhuis afgekomen en verdeelden onderling het bevel der troepen, die, even als de paarden der speermannen, trappalden van ongeduld, op het hooren van de alarmklok, die in den toren van het Stadhuis begon te kleppen. Hun aangezichten waren afgrijselijk en gloeiden van het wraakvuur, dat uit de hijgende borst opsteeg en mond en neusgaten uitvloog; hunne oogen fonkelden in hunne diepe holen als glinsterwormen; wapenen van veelslachtig soort vlogen van de eene hand in de andere; en 't was een gedruisch als van een woelige zee, op 't oogenblik, dat den alles vernielenden orkaan voorafgaat.

Daar dagen eindelijk de Kabeljauwschen op: in ongeregelde drommen komen zij de Damstraat af, nog versterkt door vele Monnikendammers en andere Noordhollanders, die zij van den Spaarnwouder weg hebben ingehaald. De voorhoede is reeds tot het Klokhuis voortgerukt, maar deinst terug op het onverwacht gezicht der Hoekschen, die op nieuw een huilend krijgsgeschreeuw aanheffen. Mond en voet der Kabeljauwschen zijn voor een oogenblik als gebonden, en Simon van Adrichem ziet zich zijns ondanks terug gedreven in de nauwe straat, waar menschen en paarden worden opéén gedrongen door de steeds aangroeiende en woeste menigte, die van het Spaarne oprukt, terwijl de voorhoede onbewegelijk stand houdt, onder het uitgillen van ‘verraad!’

Een akelig gehuil stijgt uit de schare op, en ‘verraad! gilt het voort tot de achterste gelederen. Maar Simon van Adrichem drukt zijn spoor tot de helft in den buik zijns paards, dat brieschend opvliegt en menig strijder op den grond werpt; ijlings roept hij het vleeschhouwers- en bakkersgild tot zich en rent als een bezetene rond onder den uitroep: ‘Verraad!... Voort, mannen!....De vijand wacht! houwt en kerft!.... de zege is ons: dood aan de Hoekschen!....’ De vleeschhouwers, met hun opgestroopte mouwen, met hun lange messen aan den gordel en de hakbijl in de hand, dringen vooruit, door de Bakkers met hun lange ijzeren haken, gevolgd, en drijven de voorhoede mede de markt op.

Op het woord ‘verraad!’ en het terugdeinzen van de eerste gelederen der Kabeljauwschen, begreep de slotvoogd dat het tijd was zich op den vijand te werpen, om hem in de eerste verwarring te verpletteren. Hij reed dan den burgemeester ter zijde, wenkte de hoplieden en dekens, die met begeerige blikken zijne bewegingen gadesloegen, en riep uit: ‘Leve Haarlem! dood aan de Kabeljauwschen!’

Nauwelijks konden de strijders dat seinwoord verstaan hebben, of een ratelende donder rees uit de schare, en de Hoekschen stormden het Zandt verder op. Claes van Adrichem (de burgemeester) rijdt nevens den slotvoogd voorop: de hakbijlen zijn omhoog geheven, de lansen vooruitgestoken, de zijdgeweren in de hand gevat, de kruisbogen gespannen, en de zinkroeren, met lood geladen, rusten op den linkerarm; de borst hijgt naar wraak, naar bloedige wraak, en het zwaar en galmend gekrijsch der bloeddorst overheerscht het gedruisch der wapenen en 't bevel der dekens, die niet bij machte zijn de gelederen hunner gilden gesloten te houden. Men dringt elkaâr vooruit, begeerig om den eersten vijand te treffen; de aangrenzende straten werpen nog voortdurend nieuwe strijdeis op de markt; terwijl moeders, vrouwen en maagden in havelooze kleeding en met losgereten haren in den omtrek zwerven, de lucht met een akelig gekerm vervullende, en den Hemel bezwerende dezen gruwel toch niet te gedoogen.

Nog slechts de breedte van de Smeedstraat scheidt de Hoekschen van de vreeselijke vleeschhouwers, en in blinde razernij gaan zij zich op elkander storten, om te kerven en te hakken, zoodat het burgerbloed in stroomen den grond overplast.... Maar op dat oogenblik treedt een kleine blonde knaap, met een rood onderkleed en een doorschijnend koorkleed aan, de Smeedstraat uit en de markt op tusschen de woedende partijen. 't Is of hij het krijgsgeschreeuw niet heeft gehoord en de hakbijlen niet ziet, die over hem heênzwaaien: - want engelzoet is zijn gelaat, vol vrome aandacht zijn geest, terwijl zijne kleine lippen zich in 't gebed bewegen en zijn rechterhand een groote zilveren bel roert. De strijders staan een oogenblik verstomd....... Nog een koorknaap verschijnt met brandend waslicht in de hand; weder een derde met het wierooksvat, en eindelijk een Priester van het Sint-Jansklooster, met alb en stool gekleed en het H. Sacrament in de handen dragende. Onwillekeurig dringen de voorste gelederen terug, de wapenen nog immer omhoog houdende, als gereed om te treffen; terwijl de priester, onder het spreken van Davids woorden: ‘Libera me de sanguinibus, Deus, Deus salutis meae,’¹⁾ midden tusschen de strijders treedt. Dan wenkt hij den ouderen koorknaap, die achter hem gaat, en deze laat den zijden hemel nedervouwen; bel en wierooksvat blijven ongeroerd. De Godsman blikte ten hemel: en 't was of een lichtstraal door de grauwe nevelen brak en een glinsterende krans om het geschoren hoofd kwam vormen. In de rechterhand hield hij het aanbiddelijk Sacrament, hij stak de linker vooruit en sprak met eene stem, die als uit de wolken kwam en de markt overklonk:

‘Laat af, mannen! - broeders van Jezus Christus! laat af en plengt geen burgerbloed!...... Hoe kan de helsche vijand zóózeer u misleiden, dat gij gereed staat om elkaâr te moorden en tevens aan uwe eigene zielen den doodsteek te geven? Zijt gij geen burgers van hetzelfde vaderland? geen bewoners dezer zelfde stad? broeders en magen van elkaâr? En zoo gij u bloedig gewroken hebt, wat hebt gij dan gewonnen? Den vloek van die zijn overgebleven, den vloek van het nageslacht, den vloek van God! Zoo gij meent verongelijkt te zijn: O! ziethier een Heiland, die voor zijne vijanden heeft geleden en gestorven is; ziethier Jezus Christus, die in uw midden woont als de Koning van vrede; die op dit oogenblik, terwijl gij gereed staat op elkander in te houwen, naar een zieke gaat om hem te troosten en te verlichten!.... Ach, mijn broeders! ik bezweer het u bij den Rechter van levenden en dooden, dien ik hier in de hand draag, maar die eenmaal u allen zalkomen oordeelen: legt de wapens af, keert vreedzaam naar uwe woningen terug, begeeft u tot den arbeid en vergeeft elkander, opdat ook God u vergeve!....’

En de priester hief met beide handen het Allerheiligste omhoog en zegende de schare, die reeds begon te knielen, toen de koorknaap den zegen belde.

‘Amen!’ riep de Burgemeester Claes van Adrichem uit; ‘God vergeve ons, gelijk wij onzen vijanden vergeven. De overwinning was ons: maar sparen wij het burgerbloed om Hem, die zijn bloed voor ons vergoten heeft!’

Dan boog hij het zwaard onder den arm en volgde biddend den Priester, die voortging en weder smeekte: ‘Handel, o Heere! volgens uw goeden wil genadig met Sion, opdat Jerusalems muren herbouwd worden.’ (Psalm. L.)

Knarsetandend van spijt zag Simon van Adrichem de woede der strijders bekoelen en ook de zijnen tot vrede gestemd. Met een gelaat, als waarop de duivel zijn wezen had gegrift, wendde hij zich vloekend om en gebood het bloedig slachtersgild hem te volgen.

Maar slechts gering was het getal dergenen; die aan zijn woord gehoor gaven: verbaasd en bevend boden de gelederen den Priester een doorgang en bleven hijgend en beschaamd staan; bijlen en knodsen waren omlaag gedaald; menig hoofd hing op de borst gebogen en menige hand sloeg eerbiedig een kruis op 't oogenblik dat Ons-Heer voorbijging. Naar mate de priester vorderde, weken de strijders achteruit en sloten zich aan de lange rij der biddenden, die met Claes van Adrichem begon en allengs als een golvende stroom van de markt de Houtstraat indrong. De hoofden waren ontdekt, de handen samengesloten; Hoekschen en Kabeljauwschen wemelden door elkander, en als het zacht en liefelijk gemurmel eener vreedzame beek, smolten de biddende stemmen samen. Nu kwamen van alle zijden de vrouwen aangevlogen, knielden in opgewonden drift op de straten neêr en zochten in allerijl den rozekrans, die bevochtigd werd met menigen traan.

Ter halver wege der straat hield de priester stand, zegende andermaal het neêrgeknielde volk, en trad eene nederige burgerwoning in, waar twee maagden met ontstoken fakkels de komst des Heeren verbeidden.

‘Vrede zij dit huis en allen, die het bewonen!’ luidde de wensch van den Godsman, toen hij den drempel overschreed;... en hij diende den kranken vader de H. Sacramenten der stervenden toe.

Maar toen de kranke vader na vele weken hersteld was, deed hij de gebeurtenis van den lsten Februari op het paneel brengen, en plaatste het schilderstuk in den hoogen schoorsteen van de kamer, waar hij had ziek gelegen, en schreef daaronder tot eeuwige gedachtenis: ‘Deus Pacificus,’ de God des Vredes.

1) Verlos mij van de bloedschulden, God, o God mijns heils. Psalm. L.