De Belgische Illustratie. Jaargang 2

Naar Cayenne.
Voordrachten gehouden in verschillende kringen, door Aug. Snieders Jr.
(Vervolg.)

III.

Hoevele heldendaden, daden van zelfopoffering, werden in die vreeselijke oogenblikken voltrokken door eenvoudige dorps-pastoors en vergeten kloosterlingen: daden, die nooit zullen bekend zijn bij de menschen, maar opgeteekend staan in het geheugen Gods! Hoevelen dezer daden leefden nog bij overlevering in den mond onzer vaders en moeders, en zijn nu reeds zoodanig verminkt en onkennelijk geworden, dat men ze schier niet meer, jammer genoeg! in hunne wezenlijkheid herstellen kan.

Wat nu de kerken betreft, deze werden gesloten, ofwel vervielen tot het meest prozaïsch gebruik. Nadat velen ten eenemale waren uitgeplunderd, nadat zelfs de grafzerken waren opgebroken, werd deze veranderd in eene kalkschuur, gene in eenen koe- of paardenstal, die in eene smids of magazijn; anderen, en dat griefde den Katholiek nog het meeste, werden hervormd in de onzedige tempels der Rede, waar openlijk bekende publieke vrouwen op het altaar werden geplaatst, bewierookt en als de personificatie der menschelijke rede vereerd. Wat al gedrochtelijks brengt de menschelijke rede toch voort, wanneer zij allen zedelijken teugel verbroken heeft!

De sieraden, zelfs het kruis, werden gebroken en in de oud-ijzerwinkels terug gevonden; de beelden der heiligen, niet zelden kunststukken van groote meesters, werden onder de hakbijl gelegd en als brandhout gekloofd; de klokken werden soms aan stukken geslagen en het brons, dat zoo lang liefde en vrede verkondigd had, naar de kanongieterijen gezonden. De prachtigste monumenten der Christelijk-gothische kunst werden tot afbraak veroordeeld, en men huivert nog als men den brief leest der citoyens Van Breda, Saunier en Aubert - drie Vandalen, wier naam eeuwig met een schandmerk beladen blijft - die den minister van finantiën, den 13 vendémiaire, jaar VII, voorstelden, den prachtigsten tempel van België, de Onze-Lieve-Vrouwe Kerk en haren toren te Antwerpen, af te breken.

Dat kunststuk, dat juweel der bouwkunde, die lichtbaak des geloofs, uit ‘versteend kantwerk’ gevormd, kon, zegden zij, ‘slechts als een kostbaar gedenkteeken beschouwd worden, ter oorzake van het veelvuldige lood, ijzer, koper en schoon timmerwerk dat er in gevonden wordt.’

Men ziet, hoe diep de samenleving in het materialisme, in het cynisme verzonken was! Kunstgevoel en hooger leven waren dood in den mensch; de logge stoffelijke waarde was alles.

Diep was de Vlaming in zijne godsdienstige gevoelens gegriefd. Hij weende over het vernielen zijner tempels en het verjagen zijner priesters, evenals de kinderen Israëls weenden over het verlies van hun vaderland. Ook hier, in België, was het vaderland verloren; want de omwenteling had het zóódanig omgekeerd, dat het den inwoner vreemd was geworden, en hij denken mocht, door een boozen geest, plotseling naar vreemde oevers, in ballingschap te zijn overgevoerd.

Treffend van eenvoud schetst eene kronijk, door een ongeletterd man, ik meen een koster van Berlaer, een dorp in de provincie Antwerpen, geschreven, den toestand in de gemeenten: ‘op 24 September,’ zegt hij ‘was t' Antwerpen en Lier geene dienst meer in de kerken. Dan 's Sondags kwamen die van Lier naar Berlaer en Kessel, zoolang als men daar nog kost mis lezen... Het volk gaet alle dag zoo te biegten en te communie, precies oft het was het eynde des werelds.... Alle avonden Rozenkrans.... Daer werden menigte van keersen te branden gestelt....’

En verder, als men op het punt was de kerk in die gemeente, zooals in alle andere gemeenten, te sluiten, zegt de kronijkschrijver: ‘de Hoogmisse wird gezongen op het oxsael, zonder priester.... Op den autaer stonden niets als keersen... Men zong 't introitus en gloria en credo met d'orgel en de litanie... Men zag het volk de kerke uytkomen alle met traenen; veel die luyd op weenden... Op Alderheiligen stelden wy ook de baere en zongen de vespers met de zielgetijden....’

De nagedachtenis der dierbare afgestorvenen, wilden die arme menschen toch altijd vieren.

[p. 196]

Het was der republiek nog niet genoeg de geloovigen zóó te folteren; de gendarmen kwamen de sleutels der kerken afhalen; deze laatsten werden gesloten, verzegeld en men dreigde zelfs de deuren toe te metsen. Maar als de nacht gevallen was en de uitvoerders van zooveel beulachtige bevelen verdwenen waren, schoolden de dorpelingen bijeen; waakzame schildwachten werden uitgezet, de huizen van diegenen welke met de republiek heulden, bespied en men klom langs de vensters binnen, om ten minste op dien gewijden vloer en onder de gewijde gewelven te kunnen neêrknielen en er snikkend den rozenkrans te bidden, of de houten mis op het oxaal bij te wonen.

't Gevaar kon groot zijn; maar dáár in de kerk moest en wilde het volk bidden om genade. De kerk, men gevoelde het, was en bleef het middelpunt, de levensader, de hoop, het hart van allen!

Op Kerstdag werden te Berlaer andermaal de vesperen op het oxaal gezongen. Er pinkte een enkel lichtje om niet te snel verraden te worden. De kerk was naakt, ontbloot; eenen stal gelijk. 't Was wel de stal van Bethlehem.... Eensklaps verschenen de gendarmen en de sabel kleurde zich met het bloed der weêrlooze bidders en smeekers, die nog de knie voor God durfden buigen.

DE PRIESTER MASTAÏ FERRETTI, THANS PIUS IX, IN TATA GIOVANNI.

De kerk bleef hun heilig, en in de groote steden verzette men zich zelfs manhaftig tegen de sluiting der tempels: te Antwerpen onder anderen, sloegen onbekend gebleven handen den kommissaris der republiek, Rochet, het hoofd in, op het oogenblik dat hij de Kathedraal kwam schenden en sluiten. De hand Gods trof dien schurk, zeide het volk; want de kerk bleef voor dit laatste, de star der hoop; 't was als zijne moeder, die van uit de gevangenis, waarin de beul haar opgesloten hield, hare liefdevolle armen, door de traliën heen, tot hare weenende kinderen uitstak...

Maar ook, wat zal het volk derwaarts snellen, als het eens den moed zal hebben gevonden, om den beul weêrstand te bieden! Ja, als het dien moed zal hebben opgevat, als het zijn tot nu toe verborgen gehouden geweer zal durven opnemen, zal de boer het eerst van al naar de kerk ijlen, de deur openbreken, het angelus kleppen, neêrknielen, wel is waar zonder priester, zonder altaar, maar toch weêr in die kerk, waar al zijne herinneringen, al zijne liefde, al zijne toekomst besloten liggen!

IV.

Laat ons nu middelerwijl den priester opsporen die, den eed geweigerd heeft, in de handen der beulen viel en, volgens gemeld dekreet, naar het land der ballingschap werd gevoerd.

Het rijke en nog altijd zoo godsdienstige land van Waes (Oost-Vlaanderen) heeft den naam van een dezer martelaars, Michaël Cop, pastoor te Zwijndrecht, bewaard¹⁾ Uit zijne pastorie verjaagd, had de waardige priester zich geruimen tijd in het huis van een zijner vrienden schuil gehouden²⁾ des avonds en des nachts, in regen en wind, verliet hij die gastvrije woning om aan zijne verstrooide schapen, die geen vereenigingspunt meer hadden, sedert de kerk gesloten was, troost en hulp te gaan brengen.

Niets hield den waardigen man tegen, noch de koude en klammige winternacht der Polderstreek, noch het onbruikbare der wegen, noch de sneeuw, de hagel of de wind, die over de ijzige vlakte sneed. Hij was de woorden gedachtig: een goed herder mag zijne schapen niet verlaten!

Het was den 13 februari 1798, nadat de priester in zijnen schuilhoek, het Misoffer had opgedragen en zich voorbereidde aan eenen pasgeborene het Doopsel te gaan toedienen, dat twaalf gendarmen en eenige handlangers der republiek het boven aangeduide huis omsingelden. Er was een Judas geweest, die den herder verraadde en leverde.... Op het oogenblik dat de priester langs den tuin wilde ontvluchten en reeds deels door de haag gedrongen was, greep hem een der handlangers vast en duwde hem cyniek en spottend toe: ‘Machiel, gij zoudt ons nog te gauw zijn geweest.’

Men sleepte nu het weerloos offer naar de groote baan en zonder het huis nog te mogen binnentreden, zonder nog eenen handdruk te mogen geven aan zijne vrienden, zonder van kleed te mogen veranderen en dit of dat meênemen, werd de priester weg gevoerd. Hij mocht ten hoogste het hoofd omwenden, en een laatsten blik op het dierbare dorp, op zijne dierbare kerk werpen. Het was dan ook het laatste vaarwel: Michaël Cop mocht de zijnen nooit weêrzien.

De gendarmen dreven hem voort. ‘De paarden,’ zegt zijn levensbeschrijver Van Bavegem, ‘trapten hem gedurig op de hielen, zoo verre, dat men aan de bloedplekken den weg kon zien langs welken het slachtoffer was voortgestapt.’ Te Melsele bracht een trouwe vriend hem zijnen brevier, het boek des gebeds, het boek vol troost en hoop. Te Beveren zakte de nog nuchter zijnde priester, uitgeput en afgebeuld, neêr. Het medelijden was algemeen onder de bevolking.¹⁾

Op eene boerenkar, en altijd door eene woeste horde gendarmen omringd, bracht men den armen priester naar St. Nicolaas, van daar naar Lokeren, waar hem 's nachts, door een medelijdend gevangenbewaarder, het middel ter ontvluchting werd aangeboden. Michaël Cop weigerde. ‘Anderen zouden voor mij kunnen lijden!’ was het grootmoedige antwoord. Den volgenden dag bevond hij zich in het tuchthuis te Gent,

1) Michaël Francis Cop zag te Burcht, in dezelfde provincie, den 18 October 1746 het levenslicht. In het jaar 1772 werd hij priester gewijd, en welhaast tot Coadjutor te Destelbergen, nabij Gent, benoemd. Later ontmoeten wij hem als kapelaan te Zwijndrecht, en in 1796 als pastoor van die gemeente, in opvolging van den eerw. Heer van Varendoncq.

2) Volgens eene brochuur, uitgegeven door den eerw. Heer van Bavegem, pastoor te Zwijndrecht, was dit huis in 1798 bewoond door den heer Menges, chirurgijn, het was in de nabijheid der polders gelegen en leverde alzoo een gemakkelijk middel ter ontvluchting op, wanneer het gevaar mocht naken.

1) Dat medelijden was algemeen in de Nederlanden; overal werd aan de ongelukkige priesters de gastvrijheid, zelfs bij levensgevaar, aangeboden. Een bewoner van Gheel herbergde niet alleen vier Minderbroeders, maar toen zij ontdekt waren, verdedigde hij hen gewelddadigerwijs en begunstigde hunne vlucht. De directeur van de Jury te Turnhout beklaagde zich, over zooveel stoutheid bij den Minister van Justitie (29 thermidor, jaar VI) ‘Alleen de deportatie van die vier gewezen Minderbroeders,’ zoo schreef hij, ‘kan er een einde aan stellen. Gij kunt niet gelooven hoeveel belang men in hun lot stelt en hoeveel hulp hun van rechts en links wordt gezonden.’ De eerlooze insinuatie en de even eerlooze beschuldiging zeide verder (13 messidor, jaar VI): ‘Goede zielen komen expresselijk van Gent, Herenthals, Gheel en andere streken, naar Turnhout, onder andere vrouwen en zeer schoone en jonge meisjes, om hun voorwerpen van troost te brengen, of datgene wat hunne krachten kan herstellen, welke zij verloren in de worsteling en ontwapening van twee gendarmen. De goede sukkelaars van Turnhout helpen de Eerwaarden ook, door hun allerlei hulp te doen geworden, onder ander groote kruiken best Diestersch bier, jenever enz. waaraan zij zich iederen dag bedrinken....’ Het laatste is, zeggen wij, eenvoudig eene republikeinsche infamie.

[p. 197]

IN DE KLOKKENGIETERIJ

[p. 198]

en daar verscheen hem een vriendschappelijk wezen, dat, om hem troost in zijn lijden te brengen, den dood of erger nog, Cayenne trotseerde.

De pastoor van Burcht, de eerw. heer Schatten, gelukte er in hem, in het kleed van een armen visscher, met eenen korf visch aan den arm, te naderen¹⁾, bracht hem den troostgroet zijner familie over en tevens eene goede som gelds in goud, die men voorzichtigheidshalve in de kleêren naaide - en 't waren die penningen, welke naderhand eene groote rol, in het leven der martelaars vervulden.

Te Rijsel ontmoette Michaël Cop veertien belgische priesters, allen tot de ballingschap veroordeeld. Beurtelings kwamen zij te Douay, te Atrecht, te Bapaume, te Peronne, te Roye, geschokt op open karren, blootgesteld aan de onguurheden van het jaargetijde, in gezelschap van geketende galeiboeven, omringd door liederlijke gendarmen en huzaren, schier overal gehoond, beleedigd, vervolgd en mishandeld door de heffe des volks, die reeds schuimde bij de enkele aankondiging dat die ongelukkigen ‘priesters’ waren.

Ja, er bevonden zich meêlijdende zielen op hunnen doortocht; doch een openlijk bewijs van deelneming in het verschrikkelijke lot, dat hun ten deel viel, ontvingen de bannelingen zelden. De verschrikkelijke republiek verlamde meestal elke beweging van medelijden, versmachtte vaak elk woord van liefde.

Het vervoer werd nog oneindig strenger, sedert de eerw. heeren Cop en Flotteau, de laatste onderpastoor van Beveren, dekenaat van Thourout, te Pont-St. Maxence, eene poging tot ontvluchting hadden aangewend. Men deed den ongelukkigen handboeien aan, en bewaakte hen met meer achterdocht.

O, die martelaars hadden een langen kruistocht; hun Calvarieberg lag aan genen kant der zeeën! Maar een der pijnlijkste gedeelten van den tocht was gewis dat door Frankrijk, door het land hetwelk zich eens beroemde de trouwe zoon der Kerk te zijn..... Doch de Veronica's ontbraken niet ten eenemale. Wij zegden het reeds: uit de huilende en dreigende menigte, welke hen omringde, verschenen soms edele vrouwen, engelen van liefdadigheid, die hen met gevaar van haar leven naderden, troost brachten, hulp verleenden, geld toestaken en hunne gezalfde handen met tranen besproeiden.²⁾

Wij haasten ons die lange martelbaan te verkorten, en doen de bannelingen Rochefort bereiken. Het onttakelde schip de Charente, welke bodem reeds zoovele slachtoffers gedragen had³⁾ werd hunne gevangenis. Honderden priesters werden daar, in die vunzige kiel, krielend van ongedierte en vervuld met eenen pestwalm, als het ware opgestapeld. De spijs bestond uit roggebrood, erwten, boonen, eenig slecht vleesch, eenig halven liter wijn en verder water, dat hun in bakken werd voorgezet. De ongelukkigen sliepen in hangmatten, die zoo dicht op elkander hingen als de spinnewebben.

Hoe akelig dit bestaan ook ware, het werd verzoet door het samenzijn. Allen hadden immers maar één denkbeeld; allen leden voor hetzelfde denkbeeld, voor hetzelfde geloof, voor denzelfden God. Hunne wenschen, hun verlangen, hunne gebeden waren dezelfde.

Den 24 Juni 1798 kwamen er andermaal eenige fransche en belgische priesters aan, en onder deze laatsten de twee gebroeders Rheyphius (een hunner was onderpastoor van Stavele, dekenaat van Poperingen; de andere pastoor te Westvleteren, in hetzelfde dekenaat) die uit hoofde van ziekte te Chartres waren achtergebleven. Den l^en Augustus werden honderd-negentien van het getal aanwezigen, onder welke zestien Belgen, opgeroepen om op de Bayonnaise ingescheept en naar Cayenne vervoerd te worden.⁴⁾

Ja, men was in Frankrijk gewoon geworden aan het zien plegen van gruwelen; maar het aanschouwen van zooveel ongelukkigen, bleek, gemarteld, uitgemergeld, ziekelijk, in lompen, vuil en afzichtelijk, gekleed, dat trof de bevolking en men beleedigde ten minste de weerlooze slachtoffers niet meer.

Honderd drie en veertig lotgenooten werden acht dagen later naar het eiland Rhé gevoerd. Zij waren de oudste en de ziekelijkste, allen grijsaards in den dienst der Kerk zilverwit geworden en die, zoo als de kloeke bisschop van Poitiers zeide, weigerden de blanke kroon des ouderdoms door een veroordeelden eed te bezoedelen.

Wij volgen deze laatsten niet; wij volgen de Bayonnaise, die welhaast met hare kostbare vracht zee zal kiezen.

1) De priesters liepen veelal, in het nederig werkmanskleed vermomd, hetzij om hunne vrienden te bezoeken of dienst te bewijzen, hetzij om hunne bediening uit te oefenen. De eerw. van Bavegem vertelt, dat een Minderbroeder te Thielt, pater Jacobus (Vergouwen) verwittigd werd dat eene bakkersvrouw, nabij de hoofdwacht te Thielt wonende, zich in levensgevaar bevond en de laatste troostmiddelen van den godsdienst verlangde. Het was helder lichte dag. De minderbroeder ging naar een zijner vrienden, een molenaar, kleedde zich in diens pak, deed de kar inspannen, legde er eenen zak meel op en vertrok naar Thielt. Voor het huis nam de geestelijke den zak op het hoofd en trad bij den bakker binnen. Een uur daarna was de plechtigheid aan het sterfbed voltrokken en de gewaande molenaarsknecht keerde engemoeid terug.

2) Te Chartres, onder ander, was dit het geval; 't was ook daar, dat zekere heer Rémond, een koopman, aan de priesters ongeveer 600 francs gaf, om deze onder hunne ongelukkige broeders, die zij te Rochefort zouden ontmoeten, te verdeelen. De meeste dezer bijzonderheden zijn bewaard geworden door den eerw. de Bay, een der lotgenooten.

3) Reeds in 1797 was de Charente met 220 priesters naar Cayenne vertrokken; een engelsch oorlogschip randde echter in zee den bodem aan, en gansch ontredderd keerde deze naar Rochefort terug, alwaar het vaartuig later tot gevangenis gebezigd werd. De priesters, waarvan boven sprake is, werden later door het oorlogsschip de Decade overgebracht. In Juni 1798 landden zij in Cayenne aan en den 30 November 1799 waren er van de 220, nog...27 in leven.

4) Het waren: M.F. Cop, pastoor van Zwijndrecht; J.V. de Neve, pastoor van Westcapelle; P. Dumon, pastoor van Mannekensverre; P.J. Asaert, pastoor van Haringhe; P. Reyphius, onderpastoor van Stavele; J.J. Reyphius, pastoor van Westvleteren; H. Flotteau, onderpastoor van Beveren, bij Thourout; F.J. van Volxem, pastoor van St. Lievens-Essche; J.B. Moons, onderpastoor te Boom; P.J. Gémin, kapelaan te Ramsberghe, J. de Noodt, oratieheer te Scherpenheuvel; J. Keukemans, kapelaan van St. Walburgiskerk te Antwerpen; C. van Bever, religieus der abdij van St Bernard bij Antwerpen; F. de Mals en P. Eyskens, monniken der zelfde abdij, en J.B. de Bay, regent der Bogaarde-school te Brugge.

V.

Wilt gij een denkbeeld opvatten van de behandeling, welke den bannelingen ten deel viel? Men leze enkel de woorden uitgesproken door dencommissaris der republiek, citoyen Leroy, met de inscheping op de Bayonnaise belast, toen de kapitein der korvet vroeg of men den gevangenen eene ruimere maat spijs en drank mocht geven dan bepaald was: ‘wat het schip geladen heeft, is de vloek des volks en er is weinig aan gelegen, hoeveel gij er ginder levend aan wal brengt’. Was Carrier te Nantes, toen hij de noyades inrichtte, in zekeren zin niet menschelijker dan dat onmensch, hetwelk slechts vier en twintig jaren telde, de jaren der illusie, der edelmoedige gevoelens?

De Bayonnaise was opgepropt met priesters en galeiboeven; eene lange ruimte, in het diep van het schip en in welke een persoon nauwlijks recht kon staan, werd hun tot verblijf aangewezen. De gezonden sliepen in hangmatten boven eene rij vuile, harde, uit werk vervaardigde matrassen opgehangen. De doodkist, met al die levend begravenen, heesch eindelijk de zeilen, het afscheids-schot donderde en de Bayonnaise verdween in volle zee....

Was het leven op de Charente verschrikkelijk, dat aan boord der Bayonnaise was zulks niet minder. De ellendige ruimte, in welke de bannelingen opgesloten waren, en die zij slechts zelden voor een oogenblik, tegen eene hooger gelegene (de werkplaats der matrozen), mochten verwisselen, was opgevuld met onzuivere dampen, te weeg gebracht door eene ophooping van vervuilde menschen, door eene broeiende en benauwde hitte.

Ook snakten de ongelukkigen naar het oogenblik, waarop zij beurtelings voor het tralievenster der deur mochten plaats nemen, om zoodoende ten minste, een min of meer verkoelenden windtocht te kunnen opvangen. Maar, men vergete het niet, in het midden dezer ongelukkigen heerschte eene ziele-rust, welke gewis boven in de kabien, waar geene republikeinsche matigheid, maar eene betrekkelijk sybaritische weelde heerschte, volkomen ontbrak.

Op bepaalde oogenblikken van den dag werd er in het hol gebeden; deed ieder banneling zulks innerlijk, toch versmolten zich, op dat oogenblik, hart en geest van allen. Vertoonde zich het nijdig en wraakzuchtig oog des wachters niet voor het tralie-venster, dan bad men murmelend te samen.

Tijdens het etensuur mochten de bannelingen, zeven te gelijk, op de batterijen komen, en daar werd hun, gelijk aan de zwijnen, een onreine houten bak voorgeschoven, met een dikwijls walgelijk voedsel: nu eens erwten, dan eens vitsen, beiden vol wormen en in water gekookt. Het vleesch, voor den banneling bestemd, was deels rot; de scheepsbeschuit, zoo steenhard dat men ze met eenen kanonskogel verbrijzelen moest, was echter doormaaid en de openingen met spinneweb opgevuld. De drank bestond uit een maatje brandewijn, een kwart pint wijn en driemaal daags een glas water; doch, zegt een brief van den eerw. heer Moons, na verloop van eenigen tijd werd de wijn warm en zuur en het water bedierf en wasemde een walgelijken reuk uit. Was het te verwonderen, dat een aantal ongelukkigen ziek werden? zooals de eerw. heer de Bay aanteekent.

Van die eetwaren gewagende, voegt laatstgenoemde er bij:.... ‘deze waren de spyze, die ons gegeéven wierden, geduerende geheel onzen overtogt op de Bayonnaise, ten tijde van naeby twee maenden en half.... Den stank was onverdraeglyk zoo doór de heette en doór de uytwaesemingen in onzen kuyl, als door de vuyligheyd van de endvogels, kiekens, schaepen, geyten en verkens, die tusschen ons en boven ons waren als wy eéten kreégen.’

Men ziet wel dat het der bemanning aan niets te kort kwam, terwijl het rantsoen den ongelukkigen zoodanig werd toegediend, dat de woorden van den commissaris der republiek, te Rochefort uitgesproken, waarheid moesten worden. ‘Ik laet u oordeélen,’ zoo schrijft de eerw. heer Moons, ‘wat ellenden en gevaeren wy op het schip hebben moeten uytstaen; wy hebben er meer geleéden als in alle de voórige gevangenissen te saemen, zoo dat wy wenschten als eenen visch naer het water om aan land te zyn.’

De ziekte, welke tusschen de rampzaligen uitbrak, eischte dan ook welhaast offers. Omringd door zijne ongelukkige gezellen, velen ziek, doch allen bleek en uitgemergeld, stierf de eerw. heer Philip Reyphius, onderpastoor van Stavele, nadat de eerw. heer Brumauld de Beauregard vicarius-generaal van het bisdom Lucon¹⁾ hem het Heilig Oliesel had toegediend.

(Wordt vervolgd.)

1) Na den val van het Schrikbewind teruggekeerd, werd hij bisschop van Orleans.