De Belgische Illustratie. Jaargang 1

De Kapel van Gratie.
Legende door J.J. van der Horst. Pr.
Vervolg en slot.

VI.

De 31^ste graaf van Vlaanderen. Philips de Goede, had de gewoonte dagelijks, als hij in Brugge verbleef, tegen het middaguur rechtzitting te honden. Dan zat hij in prachtige en schitterende kleeding op den hertogelijken troon, omgeven van zijn zoon en neven en van de waardigheidsbekleeders zijns hofs, in de groote zaar van den burgt, en verleende vrijen toegang zoowel aan laten en dorpers, als aan poorters en edellieden. Ieder kon op zijne beurt zijne zaken voordragen, zijne grieven bloot leggen, zijn recht bepleiten en het oordeel des Heeren vragen. Noch de langwijligheid en de verwarde voordracht des klagers, noch de onbeduidendheid der zaken, noch de geringheid en onbeschaafdheid der arme lieden waren ooit in staat zijn geduld of zijn zachtmoedigheid uit te putten; de langdradigste pleitredenen aanhoorde hij ten einde toe, mits er maar schijn van recht aanwezig was; de vreesachtigen beurde hij op, troostte de bedroefden, bemoedigde de zwakken en vereffende niet zelden het geschil door middel zijner eigene guldens.

Hij zat weder neêr, om de klacht aan te hooren eener arme weduwe, wier kleine tuin door adellijke jagers was verwoest, en gaf eene scherpe vermaning en bestraffing aan de schuldigen, die verwezen werden tot eene meer dan volledige schadeloosstelling aan de schamele vrouw, toen de menigte op zijde schoof en doorgang verleende aan twee mannen in deftige kleeding. Zij traden langzaam en somber tot voor den hertogelijken zetel; het hoofd hing hun beschamend op de borst; een koude, bleeke kleur lag over hun gelaat verspreid, en de doffe oogen waren diep in hunne kassen verscholen.

‘De schilders van Eyck!’ riep de wapenknecht; en zij bogen de rechter knie voor den Graaf.

‘Staat op, meesters!’ zeide Philips op goedigen toon. ‘Maar wat voert u herwaarts? Gij zult toch geen recht komen vragen; want wie zou mijn schilders, die de roem van Vlaanderen zijn, durven beleedigen of benadeelen?’

‘Heer! wij verdienen uwe goedheid niet,’ begon Hubert, ‘wij komen ons beschuldigen van een onvrijwilligen manslag.....’ en het hoofd zonk hem nog dieper op de borst.

‘Hemel, wat wil dat beteekenen?’ riep de vorst, Terwijl eene doodsche bleekheid zijn gelaat overdekte, en hij de hand op 't hart drukte, om het onstuimig kloppen te onderdrukken; want na den moord, aan zijnen vader, Jan zonder vrees, gepleegd, gevoelde hij zich altijd diep geschokt, zoo dikwijls er sprake was van een geweldigen dood.

‘Heer en vorst!’ sprak Jan, ‘een eerlooze Italiaan heeft door bedrog en veinzerij toegang tot onze woning weten te verkrijgen en vervolgens de eenvoudige argeloosheid onzer jeugdige zuster verschalkt, om het geheim onzer kunst en de uitvinding, die mij zooveel zorg en arbeid gekost heeft, te stelen. Wij hebben hem achtervolgd; en toen hij zijn roof met den dolk in de hand verdedigde, liep hij met de volle borst op mijne dagge aan en viel stervende neêr.’

Philips had zich hersteld, stond van zijn zetel op en gebood op ernstigen en vasten toon:

‘Past op, meesters, spreekt de waarheid, en weet wel, dat voor mijn rechterstoel zoowel het talent van den kunstenaar als de adel van den rijksgroote vervalt.’

Hubert nam nu het woord op en verhaalde eenvoudig wat er was voorgevallen, zonder iets te verzwijgen, en eindigde met de betuiging van hun berouw en hunner volkomene onderwerping aan het oordeel en 't vonnis van den Heer.

De Graaf van Vlaanderen bewaarde eenigen tijd het stilzwijgen, als overlegde hij het vonnis, dat hier geveld moest worden. Toen wendde hij zich ter rechterzijde en vroeg op een toon, die een genadig antwoord scheen te verwachten:

‘Mijn koninklijke neef Lodewijk, welk vonnis zoudt gij in onze plaats uitspreken?’

Deze woorden waren gericht tot een jong mensch, met een vaal, bleek gelaat, met gluipende blikken en een valschen grimlach om den mond, die naast 's Graven zoon, den prins van Bourgondië stond. en door deze vraag als uit eene diepe mijmering scheen opgewekt te worden.

‘Geen onderdaan mag zich zelven recht verschaffen,’ sprak hij met scherpe stemme, ‘dat behoort den Heer: die het recht van zijn Heer zich aanmatigt, vergrijpt zich tegen de kroon; en die zich tegen de kroon vergrijpt, is schuldig aan gekwetste majesteit.’

‘Derhalve is uw oordeel,,’ hernam de graaf, ontevreden over dit hard en trotsch antwoord ‘dat het verraad van dien huichelachtigen Italiaan en de billijke wensch, om het geheim der nieuwe schilderkunst voor Vlaanderen te bewaren, hier niets afdoen?’

‘Zij zijn in uw recht getreden, Heer! en hebben een schuldige het leven benomen.’

‘Maar de dief is zelf op de dagge toegeloopen en heeft dus zich zelven den dood berokkend.....’

‘De beschuldigde moest geen dagge bij zich dragen, veel minder vooruit gestoken hebben,’ was, het koud en trotsch wederwoord.

‘Mijn koninklijke neef!’ sprak de vorst op vaderlijken toon, ‘geloof mij: als gij eenmaal de kroon van Frankrijk draagt, win dan de harten uwer onderdanen liever en zekerder door goedheid en zachtmoedigheid dan door hardheid en gestrengheid; zoek altoos binnen de palen van billijkheid en rechtvaardigheid te blijven.’

‘Ik zal mij in alle gevallen al zeer weinig bekommeren over de harten mijner onderdanen,’ antwoordde de gluipert.

‘Dan beklaag ik u zoowel als Frankrijk!’ hernam de misnoegde vorst en keerde zich van hem af.

Dan zich tot de schilders wendende, sprak hij op plechtigen toon:

‘God moge u vergeven, gelijk ik u van alle schuld vrij spreek. Maar ten boete voor uwe onvoorzichtigheid en tot rust der ziel van den verslagene, zult gij in onze kerk van Sint Jan te Gent eene kapel bouwen, die de kapel van Gratie zal heeten. en daarin zult gij een in olieverf geschilderd doek als altaarstuk nederhangen, waarop gij u zelven afmaalt als Gode en der Justicie om genade smeekende.’

‘Leve de graaf van Vlaanderen!’ riep het volk met donderende stem, en de rechtzitting was gesloten.

Hubert en Jan van Eyck verlieten opgebeurd den vorstelijken burgt, gingen hunne zuster Margriet in de kapel van het H. Bloed vinden, en het noodige beschikken voor de christelijke begraving en uitvaart van den ongelukkigen Pietro.

[p. 31]

VII.

Nadat zij dezen treurigen plicht vervuld hadden keerden Hubert en Jan naar hun kasteel terug, om aanstonds de handen aan het werk te slaan en de hun opgelegde boete te volbrengen. De kapel van Gratie werd gebouwd on het altaar er in geplaatst, dat eenmaal de schilderij moest bevatten, waarop de broeders zich zelven hadden afgebeeld, God aanbiddende en om genade smeekende. Jan echter wist geen ontwerp te bedenken, waarop dat werd voorgesteld, in al dien rijkdom van verhevene en godsdienstige gedachten, en in al de schittering van het ideale schoon, welke men steeds in hunne stukken bewonderd had. Hubert nam dien arbeid daarom op zich, bad en werkte aanhoudend vele maanden, en schetste eindelijk het ontwerp eener schilderij, dat nog na ruim 400 jaren de bewondering der wereld wegdraagt.

Intusschen kon Margriet het zich niet vergeven, dat zij zich door haar gevoel ongemerkt tot eene onvoorzichtigheid had laten verleiden, die zulke rampzalige gevolgen na zich sleepte; zij werd stil en somber, zat lange uren te mijmeren en te weenen, en verkwijnde zichtbaar met iederen dag. Ofschoon de beide broeders haar met de innigste liefde omringden, haar opbeurden, troostten en geruststelden, en alles vermeden wat eene treurige herinnering bij haar kon opwekken; ofschoon zij haar zooveel mogelijk trachtten te verstrooien en weder tot het schilderen van de Moeder Gods aanspoorden; niets mocht baten: hare krachten verminderden, en weldra kon zij hare kamer en het ziekbed niet meer verlaten. Als eene ware boeteling bereidde zij zich tot den dood, en als eene ware heilige gaf zij hare schoone en reine ziel aan God terug. Zij werd begraven te Gent in de onderaardsche kerk van Sint Jan, waar een kostbaar praalgesteente nog hare rustplaats aanwijst.

De troostelooze broeders verkochten weldra het kleine kasteel, waaraan zoovele droevige herinneringen verbonden waren, en vertrokken naar Gent, om dichter bij de rustplaats hunner geliefde zuster te wonen en te arbeiden. Op den hoek van de Koestraat ziet ge nog de beeltenis der beide broeders in den gevel van het huis, waarbinnen het beroemde tafereel voor de kapel van Gratie werd geschilderd. Maar ook Hubert mocht het niet voltooid zien: hij werd midden in zijn grootschen arbeid overvallen, en stierf den 18 September 1426. Zijne rustplaats is neven die zijner beminde zuster in de onderaardsche kerk van Sint Jan. Zoo bleef Jan van Eyck alleen over, om het kunstgewrocht te voleinden. En hij deed dat met een ijver, met een geduld en met eene uitvoerige nauwkeurigheid, die de hedendaagsche kunst beschaamd maken.

Ofschoon de schilderij reeds 400 jaren telt, heeft zij nog volkomen de frischheid van haar koloriet bewaard. Al de partijen, maar vooral de rjjke draperiën zijn tot in de kleinste bijzonderheden afgewerkt. De koppen der beelden, meer dan 300 in getal, zijn vol uitdrukking en geheel van elkander verschillend, zoodat er geen twee zijn aan te wijzen, die op elkander ook maar eenigzins gelijken; en de beelden zelven zijn op meesterlijke wijze zoowel geteekend als geschilderd.

Dit kunstgewrocht stelt voor de aanbidding van het Goddelijk Lam. Op een altaar staat het Lam zonder vlek en stort zijn bloed in de kelk des heils; engelen van een buitengewone schoonheid, met de teekenen van het lijden of met wierookvaten in de hand omringen het. De fontein des eeuwigen levens ontspringt op den voorgrond, en stort hare onsterfelijke wateren uit. In vier groepen verdeeld staan of knielen al de Heiligen van het Oude en Nieuwe Verbond aanbiddend om het Lam geschaard. Ter rechterzijde van u ziet ge de Maagden en Martelaressen en Vrouwen, met palmtakken of symbolen harer marteling in de hand, ter linkerzijde de H. Pausen, Bisschoppen en stichters van kloosterorden, met hunne staven of zegepalmen in de hand. Meer vooraan ter rechterzijde liggen de H. Apostelen op de knieën, terwijl hun opvolgers in het Apostolaat eene biddende en juichende achterhoede vormen. Daar tegenover zijn de Heiligen van het oude verbond in godsdienstige overweging of in het gebed voorgesteld, waar tusschen de broeders Hubert en Jan van Eyck worden opgemerkt, God aanbiddende en om vergiffenis smeekende, gelijk het vonnis van Philips de Goede luidde. Het hoofddeksel van Hubert bestaat in een vreemde muts, van voren omgeslagen en als met een kostbaar bont gevoerd. Jan is gedekt met een sierlijke muts in den vorm van een tulband, die van achteren afhangt. Op den achtergrond verheffen zich voor een schitterenden horizont de torens van het hemelsch Jerusalem, welke schijnen genomen te zijn naar die van Maastricht.

Dit kunstig tafereel, waarvan den lezers der Belgische Illustratie eene zeer verdienste lijke gravure wordt aangeboden, was slechts de onderste helft van het altaarstuk der kapel van Gratie. Daarboven verhief zich de andere helft, in drie afdeelingen gesplitst. De middelste stelt voor Christus, gezeten op zijn troon, en zoo vol van goddelijke glorie en majesteit, als slechts zelden door een schilder is weêrgegeven. Zijn hoofd is omgeven van een tiaar, versierd met edel-gesteenten, terwijl een hoogpriesterlijk kleed van de rijkste stof in edele plooien zijne heilige leden bedekt. In de linkerhand houdt Hij een kristallen schepter gevat, waarvan het doorschijnende met verwonderlijke kunst is nagevolgd; de bovenknop des schepters, insgelijks met schitterende steenen bezaaid, eindigt in een groote saphier. De rechterhand is omhoog geheven en zegent de menigte van geloovigen, die op het onderste paneel zijn afgemaaid, als het Lam zonder vlek aanbiddende.

Aan de rechterzijde van dit schilderstuk ziet ge een tweede kunstgewrocht, namelijk de H. Maagd, insgelijks gezeten op een troon en met het aangezicht naar haren goddelijken Zoon gekeerd. Eene verhevene onschuld, gepaard aan de innerlijkste godsvrucht en de heiligste rust licht over haar gelaat gespreid; terwijl de schoonheid, lieftalligheid en zuiverheid der vormen dit beeld tot het kostbaarste maken van de gansche vlaamsche school.

De H. Joannes de Dooper, de patroon des schilders, neemt de derde afdeeling in, ter linkerzijde van het Christusbeeld, waarnaar hij staat heêngericht. Zijn zware baard en hoofdhaar geven hem een somber uitzicht, dat volkomen overeenstemt met het gestrenge en boetvaardige van zijn mannelijk wezen. Met de linkerhand houdt hij een boek vast, dat op de kniën rust, en zoo natuurlijk is nagebootst, dat men er bijna naar grijpen zou.

Deze vier schilderstukken vormden te zamen het altaarstuk, dat Hubert ontwierp en voor een gedeelte schilderde, maar dat Jan geheel afwerkte voor de kapel van Gratie. Bij de fransche overheersching werden zij weggevoerd en in het Museum van Parijs geplaatst, doch in 1815 aan België terug gegeven,

Volgens de gewoonte dier tijden hebben ook de gebroeders van Eyck hunne schilderij van deuren voorzien, die aan de binnenzijde insgelijks beschilderd zijn, en even prachtige tafereelen aanbieden als de middelvakken. Het bovenste gedeelte werd gesloten met twee dubbelde deuren, waarvan die ter zijde van Sint Jan Adam en Eva voorstelt, zondigende tegen het gebod van God met het eten van den verboden boom, hier een vijgenboom. Deze is geplaatst in het archief van Sint Bavo. De andere dubbelde deur, naast de H. Moeder Gods, vertoont een koor van engelen, die op verschillende instrumenten spelen en een loflied zingen, den Verlosser ter eere.

Het groote tafereel werd gesloten aan de linkerzijde met eene dubbelde deur, die u de strijders voor Christus aanbiedt, waaronder ge Philips de Goede te paard aanstonds zult herkennen, zoowel als weder de schilders Hubert en Jan van Eyck. Ter rechterzijde geeft de dubbele deur u weder in twee vakken de kluizenaars en heilige pelgrims te aanschouwen, die, even als de strijdknechten van Christus, optrekken ter aanbidding van het Lam. Ook van deze laatste twee deuren geven wij hier eene getrouwe en keurige gravure.

Waarde lezer! als ge ooit het oude en vermaarde Gent bezoekt, verzuim dan niet de schoone kathedraal te gaan bezichtigen, eene der rijkste kerken van de Christen-wereld Zij werd oorspronkelijk aan den H. Joannes toegewijd en in 941 geconsacreerd door Bisschop Transnarus van Doornik. Het koor en de onderaardsche kerk werden hernieuwd in 1228; en de abt van Sint Pieter legde in 1462 den eersten steen van den hoogen en fraaien toren, die 272 voeten hoog is. Toen keizer Karel V een groot citadel wilde bouwen ter plaatse waar de abdij van Sint Bavo stond, verplaatste hij dat collegiaal kapittel naar de Sint Jans-kerk. Van dien tijd af was zij aan den H. Bavo gewijd, en werd in 1564 tot kathedraal van het nieuwe Bisdom verheven.

En als gij dan ter linkerzijde van het hoogaltaar de elfde kapel binnentreedt, dan zijt ge in de kapel van Gratie, thans ook wel de kapel van het Lam geheeten, en kunt ge nog het kunstgewrocht aanschouwen, dat u hier is afgebeeld. Daar beneden in de onderaardsche kerk met zijn 15 kapellen vindt ge nog de grafgesteenten van Hubert en Margriet, terwijl gij dat van Jan, die in 1470 stierf, in Sint Donaas moet zoeken.