De Belgische Illustratie. Jaargang 1

[p. 7]

De Kapel van Gratie.
Legende door J.J. van der Horst. Pr.

I.

Men telde het jaar des Heeren 1410.

Niet ver van Brugge verhief een klein kasteel zijn ranke torens, waarin bevallige kruisvensters de plaats der vorige schietgaten hadden ingenomen. Een enkele blik, in het voorbijgaan op die oude veste geworpen, was voldoende om u de verzekering te geven, dat het luidruchtig ridderleven daar binnen was uitgestorven, om plaats te maken voor het stil en rustig verkeer van een burgergezin. De valbrug lag altoos neergelaten, en de met ijzer beslagen dreg hing onbewegelijk in zijn steenen gleuf te roesten, terwijl de ruime stallen op het slotplein ledig en gesloten bleven. Geen gewoel van bont gekleede schild- of edelknapen, geen getrappel van fiere rossen of schoone hakenijen, geen geblaf van sterke brakken of vlugge hazewinden, geen gesnerp van afgerigte valken stoorden de stilte van het ruime plein; maar de kleine burghof, daarnaast gelegen, droeg de schitterende en geurige blijken van schoone smaak en trouwe zorg, en noodigde onwederstaanbaar uit, in zijne sierlijke dreven of in het eikenboschje daarachter de mengeling van natuur en kunst te bewonderen, die daar zoo geestig was aangebracht.

Wij gaan over den breeden steenen brug het kasteel binnen, klimmen langs den torentrap naar de eerste verdieping en treden aan de achterzijde in eene ruime zaal, waarin drie hooge vensters een overvloedig licht verspreiden. De wanden zijn bedekt met schetsen, teekeningen en half afgewerkte schilderstukken; de lange eikenhouten tafel draagt eene menigte schalen en kommen met verfstoffen, eiwit en lijmwater, eenige getijdenboeken en legenden der heiligen, terwijl op den steenen vloer vele brokken van beeldhouwwerk verspreid liggen.

Te midden van dit kunstenaarsgerief zit een man van omstreeks 40 jaren voor eene schilderij, om nog de laatste streek te geven aan zijn bijna voltooid kunstgewrocht. Hij is van rijzige gestalte en edele houding, terwijl de aangename trekken zijns gelaats eene diep gevoelende ziel en eene aangeborene zachtmoedigheid verraden. Gekleed met een eenvoudigen grijzen rok, die door een blaauwen gordel, waaraan een zwarte tasch hangt, wordt omsloten, en blaauwe hozen met zwarte puntschoenen aan de voeten, zit hij peinzend voor zijn beeld, en besteedt de uiterste zorgvuldigheid en het grootste geduld ook zelfs aan de kleinste bijzonderheden van de schilderij, voorstellende het huwelijk van de H. Moedermaagd. De portretten zijn schoon en fiks geschilderd, de gelaatstrekken vol zedige en godsdienstige uitdrukking, en de geheele zamenstelling vereenigt eene groote eenvoudigheid en een diep gevoel met een volmaakt begrip van het onderwerp. Slechts nu en dan ziet hij even van zijn werk op en werpt steelsgewijze een blik ter linkerzijde, waar dichter bij het venster eene jonge maagd insgelijks aan den schildersezel is gezeten en met ijver het penseel roert, om een O.L. Vrouwebeeld af te malen.

Aan het derde raam staat de schets eener schilderij van den H. Joannes, waaraan nog maar weinig arbeid is besteed. Gedurende vele weken moet de penseel dat kastanjehouten paneel niet hebben aangeraakt, want de kleuren zijn niet goed uitgestreken en reeds verschoten, zoodat zij hier en daar de bruine plekken van het hout laten doorschijnen. Een ledig palet en een dopje met verstijfd eiwit liggen op den stoel, die voor het schilderstuk staat.

De schilder heette Hubertus van Eyck.

Na langen tijd stilzwijgend te hebben gearbeid, stond hij eindelijk op, legde palet en penseelen neer en sprak:

‘Zuster Margriet! gij moet eindigen, want gij vergt te veel van uwe oogen.’

‘Ach!’ riep de maagd op een toon, die veel innerlijks verraadde, ‘dat kan ik nog niet; want 't is of de goede Lieve Vrouwe zelve mijn penseel leidt en de verven uitstrijkt.’

De schilder glimlachte en ging achter haar staan. Maar hoe bleef hij vol bewondering op het schilderstuk staren, dat bij iedere penseelstreek der jeugdige maagd den hemel meer opende, om de Gezegende onder de vrouwen, omgeven van Gods engelen, der zaligheid in te voeren! Hij dacht er niet meer aan, dat de vallende schemering letsel aan haar oogen kon brengen, maar volgde oplettend iedere streek, die zijne zuster op het paneel deed. Eindelijk omvatte hij met beide handen het blonde hoofd der maagd, streek haar krullende lokken ter zijde en kuste haar op het blanke voorhoofd, terwijl hij sprak:

‘Lieve Margriet, wees altijd een engelenkopje, zoo als die gij daar geschilderd hebt, en God zal u in eeuwigheid voor Zijn heilig aanschijn doen zalig zijn!’

Nu legde ook zij palet en penseelen ter zijde, sloeg haren arm om den hals des schilders en zeide:

‘Maar dat wil ik immers, en daarin zult gij mij helpen, niet waar, Hubert?’

Zij gingen vertrekken; maar het verlaten paneel bij het laatste venster naderende, bleef de schilder staan en staarde met strakke blikken op de schets. Eene uitdrukking van innige smart lag weldra op zijn gelaat te lezen, en eene hevige schok doorliep zijne leden, toen Margriet aan zijne zijde insgelijks bleef staan, in vervoering uitroepende:

‘Hoe goddelijk schoon!’

‘Die dwaas!’ morde Hubert op somberen toon, ‘die zijn fortuin, zijn roem en zijn geluk verlaat, om eene ijdele hersenschim na te loopen..... Hij taalt niet meer naar een penseel; hij verschijnt nooit meer in onze werkkamer, en gansche dagen gaan voorbij, zonder dat hij ons komt zien of u een broedergroet brengen. Hij bezondigt zich en verbittert mij het leven.’

‘Neen, Hubert, spreek toch zoo niet!’ vleide de maagd, terwijl tranen haar langs de wangen vloeiden. ‘De heilige Heere Jan Baptist, zijn zalige patroon, zal voor hem bidden, en God zal zijner genadig zijn. Zie toch eens hoe verheven, hoe goddelijk schoon die ruwe schets reeds den boetgezant aangeeft. Die zóó kan teekenen, moet toch wel deugdzaam zijn en godvruchtig.’

‘Ja Margriet,’ hernam de schilder, ‘hij heeft den gelukkigsten aanleg en is mij, zijn leermeester, reeds ver vooruit; hij bezit een meesterschap in de schilderkunst, als vóór hem nog niet bereikt is. Ook de godsvrucht, door zalige ouders in onze zielen nedergelegd en opgekweekt, kan in hem niet uitgedoofd zijn. Waarom dan niet tevreden? waarom dan met zooveel hartstocht de chemie beoefend, die hem toch nooit goud zal leeren maken, veel minder eer en roem verschaffen?’

‘Maar, lieve broeder!’ bragt zij verschoonend in, ‘Jan zoekt immers geen goud: en als hij ons geheel verzuimt en het schilderen voor een poos heeft onderbroken, dan is het immers omdat zijne kunstenaarsziel niet tevreden is met hetgeen zijn penseel kan voortbrengen. Gij weet toch wat hij zoekt: eene zelfstandigheid, die het eiwit en het lijmwater kan vervangen, eene of andere doorschijnende stof, die de verven frisscher bewaren en voor verschieten en intrekken zal behoeden.’

‘Dwaasheid, Margriet, dwaasheid! zulk geheim zou hij kunnen ontdekken, dat ons - zoo als hij zich inbeeldt - een eeuwigen naam en een onsterfelijken roem moet schenken? Mijn God! is dan daartoe onze kunst, de zijne vooral, niet in staat? en moet hij dan niet tevreden zijn met het talent, dat de hemel hem schonk? De Heere Jesus zij zijner ziel genadig! maar ik herhaal het: hij bezondigt zich tegen God!’....

‘Neen, neen! herroep dat woord!’ kreet de maagd, ‘hij zal ziek zijn, en, door dat aanhoudend zoeken en waken misschien ook zijn geest overspannen hebben; maar hij zal spoedig herstellen, als hij inziet, dat hij te vergeefs naar iets zoekt, dat toch niet te vinden is. En dan zult gij hem immers weder ten voogd en meester zijn zoo als vroeger?’

‘Hij kan mij ten meester zijn, als hij niet dwaas is en dat droombeeld van een groot geheim niet meer najaagt,’ hernam de schilder. ‘Maar genoeg, Margriet! ga het avondmaal bereiden, terwijl ik naar Jan zal afklimmen.’

II.

Hubert daalde den steenen wenteltrap in een der torens af naar den half onderaardschen kelder, waarin Jan zich met zijne scheikundige onderzoekingen bezig hield. Een lamp daalde van het lage gewelf en verlichtte slechts somber dit kille steenen verblijf; een oude tafel en een paar banken lagen vol met bruine perkamenten en beschreven bladen, waarop eene menigte potten en kroezen met lijmachtig, doorschijnend vocht eene meêwarige schaduw scheen te werpen. De kunstenaar zelf stond met een ingevallen en berookt gelaat, met roode oogen, in diepe kassen verscholen, met van uitputting gekromde leden boven een gloeiend vuur drooge kruiden te mengen en olie te koken, terwijl hij in zijne zwarte en bevende linkerhand een vuil stuk beschreven papier hield gevat. Zijne aandacht werdt zoozeer door het kokend vocht en het schrift bezig gehouden, dat hij er niets van bemerkte, toen de kelderdeur werd geopend, en Hubert binnen trad. Als deze eindelijk in het somber schemerlicht kon onderscheiden, waar zijn jongere broeder zat, en in welk een toestand hij verkeerde, riep hij half weenend uit:

‘Jan, broeder Jan! wilt gij dan niet een oogenblik uw werk staken en dezen kelder verlaten, om eene zuster te troosten, die u ziek waant, en een broeder, die u voor dwaas houdt?’

Als uit een diepen slaap ontwakende, schrikte Jan op, en staarde half wezenloos met verglaasde oogen zijn broeder in het aangezicht.

‘Stil Hubert!’ sprak hij eindelijk op heeschen toon,’ stil, en laat mij alleen, want ik ben op het punt het geheim te achterhalen.’

‘Dwaasheid!’ riep de schilder schokschouderend uit, ‘dwaasheid!’....

‘Neen, broeder, neen! spoedig zult gij in overmaat van vreugde en erkentelijkheid hem aan het hart drukken, dien gij thans van zinneloosheid verdenkt.’

‘Bij Sint Hubert! gij hebt uw verstand verloren. Jan, waarom wilt gij u hier den dood aandoen en u levend begraven, terwijl daar beven een schitterende loopbaan u is geopend?’

‘Ik herhaal het,’ hernam de scheikundige, op de smeltkroezen en kookende vloeistoffen wijzende, waarmede de fornuisgaten gevuld waren, ‘daar zijn de hoofdstoffen voorhanden, die de zekere onderpanden zijn van de grootste aanwinst, welke de wetenschap nog ooit voor de kunst geleverd heeft. Laat mij daarom begaan, en bid voor mij, opdat de goede God mijn arbeid met een gelukkigen uitslag bekroone.’

‘Maar waarom hier uw tijd verbeuzeld met het najagen van een hersenschim, die gij toch niet achterhalen kunt? Waarom niet teruggekeerd tot ons, die u zoo hartelijk liefhebben, en tot de schilderkamer, om uwen Joannes, dien gij zoo treffelijk begonnen zijt, af te werken?’

‘Omdat mijn engel-bewaardèr mij heeft ingegeven, dat ik een Joannes schilderen moet, zoo schoon als de aarde nog nooit aanschouwd heeft,’ antwoordde Jan op plechtigen toon.

‘Genadige God!’ riep Hubert uit, ‘hij heeft zijn verstand verloren.... Broeder, lieve broeder Jan! gij zijt ziek, gij hebt u afgetobt en zult onder dezen vergeefschen arbeid bezwijken.’

‘Neen, geen nood, ik zal leven en beroemd worden!’

Nu trad de schilder zijnen broeder nabij, legde hem de hand op den schouder en sprak met bewogen stem:

‘Jan, ik heb het onzen zaligen vader op zijn sterfbed beloofd, dat ik als een andere vader voor u en Margriet zou zorg dragen: ik heb mijnen eed gestand gedaan en u eene toekomst geopend, even schitterend als voordeelig. De heilige God heeft u een talent geschonken zoo als maar

[p. 8]

weinigen bezitten, en gij zijt geroepen om grooter en verhevener kunstenaar te worden, dan ik, uw leermeester, ooit wezen kan; kerken en vorstenhuizen vragen om uwe godsdienstige tafereelen en hunkeren naar het bezit uwer schilderijen: waarom dat alles verworpen als of het niets ware? Waarom mij dien ondank betoond en het leven verzuurd, terwijl onze zuster dag en nacht om u treurt? Wat leefden wij gelukkig en tevreden, en welk huiselijk genoegen mochten wij smaken! Maar gij stoort dat alles op wreede wijze, en brengt eene leegte in ons hart zoowel als in onze woning, die daar nooit wezen mocht. Jan, broeder Jan! hoor naar mijne stem, gelijk gij dat vroeger placht, en verlaat het ijdel streven, dat u en ons ongelukkig moet maken.’

De chemist stond van zijne zitplaats op en vatte beide handen van den schilder; zijn gelaat werd nog valer bleek onder den zwarten walm, die er over heen lag geworpen, dan het te voren was, terwijl groote tranen hem uit de oogen sprongen, en hij op innigen toon begon:

‘Lieve broeder Hubert! dat kan, dat mag ik niet. Ik sta op het punt mijner ontdekking, en zou ik nu al die weken arbeids en zwoegens en wakens moeten opgeven, om terug te keeren tot die oude wijze van schilderen, die mij niet meer voldoen kan?..., Neen, bij Sint Jan! dat is niet mogelijk. Vergun mij nog vier dagen, en ik zal tot den huiselijken kring terugkeeren.’

‘Nog vier geheele dagen en nachten? Maar dat mag ik u niet vergunnen, want gij zijt nu reeds half een lijk, en eer de vier dagen verloopen zijn, dragen wij u grafwaarts heên.’

‘Geen nood!’ riep Jan, ‘binnen vier dagen aanschouwt gij mij als de gelukkigste der stervelingen. En,’ voegde hij er verteederd bij, ‘gij houdt er u immers van overtuigd, Hubert! dat de roem, dien ik ga behalen, voor het grootste gedeelte op u zal nederkomen?’

‘Wilt gij mij dan beloven, dat gij, het geheim gevonden of niet, na vier dagen tot het schilderen wederkeeren en den ouden Jan van vroeger zult zijn?’

Jan overzag nog eens met vluchtigen blik zijne kroezen en kooksels en verklaarde plechtig:

‘Dat beloof ik u bij de gedachtenis onzer zalige ouders!’

‘Maar dan stel ik ééne voorwaarde’ hernam de schilder, ‘namelijk dat gij dagelijks ten minste het noenmaal bij ons komt nemen.’

‘Hubert!’ smeekte zijn broeder, ‘wees nu edelmoedig, en vertrouw op de belofte, die ik u gedaan heb. Ik heb u reeds gezegd, dat mijn engelbewaarder mij inwendig de verzekering heeft gegeven, dat ik tot eene ontdekking zal komen, die ons beider naam zal vereeuwigen. Laat ik die inspraak volgen, zij is van den hemel. Na vier dagen keer ik tot onze werkplaats terug. Laat mij nu met rust, en bid intusschen met onze dierbare Margriet, dat God mij wil verlichten en spoedig doe vinden, wat ik te Zijner eere wil aanwenden en op de kunst toepassen.’

De toon van den scheikundige was zoo innig en overtuigend, dat Hubert geen gepast antwoord wist te vinden; hij drukte zijnen broeder zwijgend de hand en verliet met een bezwaard gemoed den kelder.

In de met glanzend eikenhout betimmerde huiskamer had de aanvallige en door de broeders zoozeer geliefde Margriet de gebeeldhouwde tafel reeds voor het avondmaal gedekt.

‘Dek slechts voor ons beiden,’ sprak de schilder somber.

‘Jan zal dus dezen avond weder niet met ons eten?’ vroeg zij met tranen in de oogen.

‘Hij heeft mij nog vier dagen afgebedeld,’ hernam Hubert, ‘maar mij beloofd, dat hij daarna den kelder zal verlaten. Laat hem wat brood en wijn beneden brengen, ofschoon ik er zeker van ben, dat hij er evenmin iets van nuttigen zal als van hetgeen gij hem dezen morgen hebt verschaft.’

Beiden zetten zich droefgeestig aan tafel en aten met bitterheid hun avondbrood. Slechts zelden wisselden zij een woord, want beiden voelden zich de ziel geprangd, en meenden elkander te zullen bedroeven door de mededeeling hunner gegronde vrees. Eindelijk zuchtte Hubert:

‘Moet ik dan zoo mijn broeder verliezen, dien ik zoo hartelijk bemin, en voor wien ik als een vader gezorgd heb!’

‘Maar gij hebt hem nog niet verloren,’ troostte Margriet, ‘en God weet, hoe zijne verwachting nog eens bevredigd wordt!’

‘Dwaasheid!’ sprak de schilder weder, ‘dwaasheid!..... Mijn lief kind,’ zoo vervolgde hij na eene kleine poos zwijgens, ‘blijf gij ten minste mij eene goede zuster en een dierbare troost!’

‘Lieve broeder!’ nokte de maagd, ‘ik zal u nooit verlaten maar u beminnen en dienen, zoo als Onze Lieve Vrouw haar goddelijk Kind heeft bemind en lief gehad.’

‘Margriet, Margriet! gij belooft te veel; als een braaf jongeling u ten huwelijk vraagt, dan volgt gij hem, en ik blijf droef alleen.’....

‘Neen, bij 't heilig Kruis! ik trouw nooit en zal geen liefde voor iemand in mijn hart toelaten. Ik blijf bij u zoolang ik leef.’

‘Margriet!’ zoo sprak hij en kustte haar het blanke voorhoofd, ‘gij belooft waarlijk te veel. Bid God, dat Hij uwe wegen besture en u altijd Zijnen aanbiddelijken wil doe kennen; voor 't overige leg ik alles in Zijne handen neêr..... Maar 't slaat negen uur: bidden wij de avondgetijden, en vooral voor onzen ongelukkigen broeder, opdat de Heere Jesus zijner genadig zij.’

De oude dienstmaagd trad binnen en plaatste twee ontstoken fakkels op den hoogen schoorsteen ter zijde van het kruisbeeld. De drie godvruchtige kinderen van Vlaanderen knielden neder, en Hubert, als hoofd des gezins, las vele schoone gebeden uit het getijdenboek en sprak den zegen uit.

Weldra heerschte overal diepe rust behalve in den kelder van een der torens, waar Jan nog immer met gejaagdheid bleef zoeken naar het geheim, dat hij zeker meende te zullen ontdekken.⁽¹⁾

(Wordt vervolgd.)

(1) Bij het slot dezer zeer belangrijke legende zullen de keurige gravuren gevoegd worden, welke daarvoor uitsluitend vervaardigd zijn. Red.