Het Belfort. Jaargang 14

[p. 260]

Iets over idealisme en realisme,
Naar aanleiding van Hilda Ram's Familie Schrikkel, I.

Merkweerdig is dit boek niet alleen om zijne innerlijke gehalte, maar ook om de nieuwe, meer realistische strekking, die het in onze Letterkunde aanduidt.

Het volksverhaal, gelijk wij dit tot heden meest kenden, was de ontwikkeling van ééne, zooniet grootsche, dan toch aangrijpende handeling. Veelal gold het de liefde van een jong paar; de knoop van het verdichtsel was: ‘Zullen zij getrouwd geraken, en hoe?’ Andere malen was het de lijdende onschuld, waar men zich met klimmenden angst moest van afvragen: ‘Zal zij verdrukt blijven of bevrijd en gewroken worden.’ - Ofwel het was een grootsch pleit van vaderlandsliefde of menschelijkheid, dat voor de oogen des lezers ontrold werd; maar altijd toch deed de eenheid in de handeling onze gedachten en gevoelens rond één middenpunt draaien dat geest en hert geboeid hield. De helden en heldinnen waren dan ook geene gewone menschen; doorgaans moesten zij door ongemeene zielkracht strijden tegen de duivelsche boosheid hunner vijanden, tegen een onverbiddelijk noodlot, of tegen haast bovenmenschelijke hinderpalen. Geheimzinnige misdaden, benarde toestanden deden den lezer met opgehouden adem voortijlen naar de ontknooping en dikwijls het uur van slapengaan vergeten; in één woord: menschen en daden

[p. 261]

werden geidealiseerd, het was de strijd van het denkbeeldig goede tegen het denkbeeldig kwade.

Waarheid, in den zin van overeenkomst met de werkelijkheid des levens, steekt er in zulke verhalen heel weinig; en toch ligt dat idealiseeren, dat volscheppen, zoo diep in de natuur der menschen, dat de Letterkunde, die het zou willen over boord werpen, er noodzakelijk na eenigen tijd moeste toe terugkeeren. Hoor den eenvoudigsten mensch in zijne gesprekken over personen en gebeurtenissen: hij zal hier alles overschoon, ginder alles verachtelijk vinden, alhoewel in werkelijkheid diegenen, die hij bespreekt, een mengsel waren van deugd en ondeugd, van vrome kracht en menschelijke zwakheden.

Hilda Ram toont ons echter in het onderhavig werk dat niet op den weg van het idealisme alleen kunstgewrochten kunnen ontluiken. ‘Alledaagsche menschen en alledaagsche gebeurtenissen! En toch een heerlijk boek!’ Aldus zou iemand zijne beoordeeling er over kunnen samenvatten.

Eenheid in de handeling is er eigenlijke geene: men dobbert mee over de op- en afgaande baren van voorof tegenspoed waar de burgersfamilie Schrikkel op voortzwalpt. Men stelt belang in haar lot; doch een knoop is er niet. Vandaar ook dat wij het verschijnen van het tweede deel niet hoeven af te wachten om deze beoordeeling te schrijven; zeker zien wij dit met nieuwsgierigheid te gemoet; doch, moest de schrijfster nu haar verhaal afgebroken hebben, zij zou ons niet gansch onbevredigd laten: immers wij wachten niet angstig naar eene ontknooping; die gespannen- en opgewondenheid, waarmee gewoonlijk romans gelezen worden, heeft hier geene reden van bestaan. Wij doorbladeren het boek met kalm genot en, als ons werk of ons bed ons van de lezing wegroept, zullen wij het met voldoening wegleggen om er morgen nog eens eenige genoeglijke uren mee te slijten.

Helden of heldinnen treden er niet op: geene hemelsche, ook geene duivelsche wezens, maar menschen

[p. 262]

uit geest en stof, uit goed en kwaad, uit kracht en zwakheid gekneed. Vrouw Schrikkel, voor wie de lezer de meeste meewarigheid gevoelt, is een braaf vrouwken, maar toch niet veel meer dan een goed sukkeltje. Baas Schrikkel is een huistiran, die niets begrijpt van de zachtere vrouwelijke aandoeningen zijner Anna; doch zijne herteloosheid is geen slechtheid: hij werkt als een slaaf om zijne familie te doen vooruitkomen, en, heeft hij eens iemands lijden begrepen, als b.v. dit van het onnoozel betichte Cyntje, dan zal hij niet rusten vooraleer hij de verlossing hebbe bewerkt. De oud-majoor Van der Ael is een braaf, rechtschapen man, wiens grootste genot is anderen gelukkig te maken; maar onder zijne schors van krijgsman bergt hij vrouwelijke nieuwsgierigheid en kinderachtige zwakheden. - En zoo is het met al de personen van het verhaal: allen hebben hunne deugden en hunne gebreken. Maar hoe schoon zijn die portretten geteekend! Hoe levend spreekt hun karakter uit hunne woorden en daden! In het scheppen van karakters, en inzonderheid van vrouwenkarakters is Hilda Ram eene meesteresse. Dit had zij reeds getoond in hare Klaverkens, in Verhuizen en in andere harer gewrochten. Dit toont zij meer nog in de Familie Schrikkel. Welke verscheidenheid, welke juistheid in de opvatting en welke getrouwheid in de doorvoering!

Door dit meesterlijk vermogen weet zij de alledaagschheden met den glans der kunst te verhelderen, ze belangwekkend en boeiend te maken.

Een begaafd schilder doet ons met zoete wellust verwijlen bij een spelend kindje, bij een slapend grootmoederken, ja bij hondjes of katjes. Zoo ook heeft de Letterkunde geene buitengewone dingen noodig om ons te boeien; maar toch behoeft er oneindig meer kunst om de aandacht wakker te houden voor het op- en afgaande huiselijk leven eener eenvoudige burgersfamilie, dan om de verbeelding op te jagen door eene reeks moorden of eene verwikkeling van schrikkelijke geheimen.

Dan, ook de indrukken, die de lezer uit dit gezonde

[p. 263]

realisme mededraagt, zijn veel heilzamer en hechter dan die uit de ingebeelde, hoogopgevijzelde tooverwereld der gewone romans. In een boek als de Familie Schrikkel leert men leven; immers de schrijfster heeft ons niet buiten onzen dagelijkschen kring gevoerd, maar zij heeft ons in dezen doen opmerken en overwegen, wat wij enkel hadden gezien zonder het te zien.

Daarbij (en dit is veel in onze sombere eeuw van twijfelzucht en wanhoop), zij leert ons de menschen beminnen: zij wekt medelijden voor de versukkelde deugdzaamheid, maar ontsteekt geenen haat; zelfs hare minst gevleide personaadjes zijn in den grond maar groote kindeien, bij wie erge gebreken zich hebben ontwikkeld, maar die in hun binnenste nog veel goeds bewaren.

Zedelijk is het boek ongetwijfeld. Dit spook van echtbreuk, dat in het begin des werks zijnen kop eens laat zien, is gauw verdwenen: gelukkiglijk! Laten wij aan de Franschen het exploiteeren dier zedelijke ellende!

Realisme staat in veler oogen gelijk met plat- of gemeenheid, ja met onzedelijkheid. Het voorbeeld van Hilda Ram toont ons hoe verre zij het mis hebben, en het is juist omdat wij in de Familie Schrikkel zoo goed het waar verschil leeren vatten tusschen het idealisme en het goede realisme, dat wij er deze kleine studie aan gewijd hebben.

Wij bekennen dat het realisme, daardoor zelfs dat het getrouw de werkelijkheid wil weergeven, meer aan ruw- en naaktheid blootgesteld is: wie ons de vruchten zijner opmerkzaamheid over den handel en wandel der menschen wil meedeelen, vergeet allicht dat hij eene keus moet doen in het ware. Slechts dan nochtans zal zijn werk kunstwerk zijn: eene schilderij en geene lichtprente.

Het zien kan den schrijver niet ontslaan van denken en gevoelen: nooit mag hij ontaarden tot een zielloos machien.

Realisme geeft ook nog gemakkelijk aanleiding tot onzedelijkheid, omdat de alledaagschheden, die het voorstelt, uit hun eigen niet belangwekkend genoeg zijn; daaruit

[p. 264]

volgt dat zij ofwel met veel kunst moeten verwerkt, ofwel met iets anders gekruid en gepeperd worden. En dit iets is meestal het wulpsche. Maar dan ook is het gedaan met de kunst; want het gevoelen der wulpschheid is iets heel anders dan het schoonheidsgevoel; het eene is zinnelijk, het andere geestelijk. Het eene door zijne feller prikkelingen doodt het andere. De schoonste bladzijden van zulk een boek zullen overgeschrikkeld of met ongeduld gelezen worden, aangedreven als men is om weer eens iets ‘aardigs’ tegen te komen. Zoo is een gealcooliseerde slechts nog prikkelbaar voor den smaak van genever. Men gaat naar den kunstenaar als naar eenen vuilklapper, maar men weet hem dank omdat hij, door eenige letterkundige schoonheden, ten minste eenen glimp van kunst aan zijne geilheid gegeven heeft en aldus aan zijne aanhoorders een eerlijk voorwendsel aan de hand heeft gedaan.

Doch er is deftig realisme, evenals er vuil idealisme bestaat. De Familie Schrikkel is niet alleen geen ontstichtend, het is integendeel een onderrichtend boek.

Het is, zoowel in wat het voorstelt, als in de manier van voorstellen, fel vrouwelijk. Sommigen ook zullen vinden dat de schrijfster wel wat veel filosofeert: hare beschouwingen zijn gelukkig kort, maar nogal dikgezaaid. Ook is het uitpluizen van het menschelijk hart, het opspeuren der geheime drijfveer van handelingen en woorden, hier en daar wat ver gedreven en verzwakt soms de belangstelling. ‘C'est le défaut de la qualité,’ zouden de Franschen zeggen.

In alle geval een schoon en merkwaardig boek, waar de nu herschapen ‘Duimpjesuitgave’ eer van haalt.

Met zijnen voorganger in dezelfde uitgave, namelijk. Stijn Streuvels' Lenteleven, heeft onderhavig werk dit gemeens, dat beide gewrochten realistisch zijn en eene weersplete van het werkelijk leven, gelijk de schrijvers het rond zich hebben opgemerkt. Beide getuigen van begaafdheid. Maar welk verschil! Zoo grof en zinnelijk het realisme van den Vlaanderschen schrijver is, zoo fijn en zielkundig is dat van Hilda Ram. Lenteleven is het boek

[p. 265]

van bloote beenen; in de Familie Schrikkel integendeel wordt het menschelijk hart met zijne geheime plooien voor ons blootgelegd. Beide schrijvers hebben afgezien en afgehoord wat zij voorbrengen, zij schilderen naar het leven; maar Stijn Streuvels zag weleens door eenen valschen bril en doet de eenvoudigheid onzer vlaamsche boeren in afstootende ruwheid ontaarden, met verwaarloozing van het innig zieleleven dat onder die grofheid schuilt.

't Is waar, Stijn Streuvels was aan zijnen eersteling; hij zal voorzeker zijnen smaak nog louteren en zich boven de lage en verlagende zinnelijkheid verheffen, daar integendeel Hilda Ram ons reeds aan meesterlijke schetsen gewend had.

F. Dryvers.