Het Belfort. Jaargang 11

[p. 14]

Bekendmakingen.

Het woord Gids. - Vanwaar komt het woord Gids? vraagt A. Kluyver en hij antwoordt in de Gids van November: ‘De Redactie meende dat hare lezers zouden wenschen te vernemen, wat dezer dagen in eene vergadering der Koninklijke Academie van wetenschappen door mij is betoogd omtrent de afleiding van het woord gids. Ingevolge haar verlangen wil ik gaarne daaromtrent iets mededeelen... Ieder die van het Nederlandsch eenige studie heeft gemaakt, acht het zoo goed als zeker, dat onze taal het woord gids in de middeleeuwen nog niet bezat en het eerst later aan eene vreemde taal heeft ontleend. Meestal zoekt men het in het Fransch; enkelen, waaronder ik, meenen dat men het elders moet vinden. Van deze bewering ben ik uitgegaan, en, zooals men ziet, die bewering is volstrekt niet eene algemeene erkende waarheid. Dit alleen wil ik er van zeggen; de vormen, waaronder het woord gids voorkomt in de 17^e eeuw, doen mij onderstellen, dat de ds is ontstaan uit een medeklinker als waarmede b.v. het Engelsche woord gipsy begint, en dien men in het Fransch ongeveer door dj kan voorstellen. Is dit zoo, dan valt het moeilijk aan eenig verband met guide te blijven denken.

Verder neem ik aan dat de tegenwoordige beteekenis van gids niet de oorspronkelijke is, maar ontstaan uit die van onbetrouwbare wegwijzer, spion. Want in dien zin wordt het gebruikt althans in een voorbeeld uit een schrijven der 17^e eeuw, en het is mij onmogelijk daarin eene soort van misbruik te zien: ik geloof dat die ongunstige beteekenis juist de oudere is...

Daarom heb ik mij deze vraag gesteld: waar is een woord te vinden, beginnende met g en verder hebbende eene dj, dat beteekenen kon spion, handlanger van roovers? Ik heb het meenen te vinden in de taal der Zigeuners, die sinds de eerste helft der 15^e eeuw ook hier te lande bij herhaling hebben rondgezworven. Men weet dat zij afkomstig zijn uit Azië, en dat zij eeuwen lang op het grondgebied van het Byzantijnsche keizerrijk hebben verblijf gehouden voor dat zij zich in West Europa hebben vertoond. Hunne taal is eene der jongere Indische dialecten en dus vrij nauw verwant met het Sanskrit. Hoewel zeer gehecht aan hunne nationaliteit en gaarne levende op zich zelf, hebben zij zich toch dikwijls bij andere vagebonden moeten aansluiten, die in verschillende streken van Europa allerlei woorden van de Zigeuners hebben overgenomen.

De Zigeuners noemen zich zelf rom of kalo, en ieder die niet behoort tot hun volk noemen zij gadjo (ongeveer uitgesproken alsof het Fransch was). Dit woord was dus stellig een van de eerste die anderen van hen hooren konden. Gadjo, en het vrouwelijke daarbij behoorende gadji, werd een gewone boerenterm voor kameraad.’ Het Nederlandsch der 17^e eeuw kende in dien zin het woord gedse, van gadji afgeleid.

‘Eene dergelijke verandering als gadji moest ook gadjo ondergaan, indien het doordrong tot in het Nederlandsch. Gadjo, in het algemeen kameraad, kreeg allerlei beteekenissen die eenigszins met dit begrip

[p. 15]

in verband staan. Het wordt b.v. de naam voor iemand die dieven en roovers in hun bedrijf helpt, door hetgeen zij hebben gestolen voor hen te bewaren, kortom een naam voor allerlei handlangers van hen, die met de geordende maatschappij op voet van oorlog leven. Zooals ik hierboven heb gezegd, moet de oudere beteekenis van gids, naar ik meen, zijn geweest die van spion, onbetrouwbare wegwijzer, en dat verschilt niet veel van de begrippen die door gadjo kunnen worden aangeduid. Verder heb ik gezegd, dat de ds van gids, naar ik meen uit eene dj moet zijn ontstaan. Is dit waar, dan moet het woord gids in eene oudere periode zoowel in vorm als in beteekenis veel op gadjo hebben geleken. Men zal zeggen: maar de klinker is in het eene geval eene i, en in het andere eene a. Ik mag hier alleen antwoorden, dat ik elders heb trachten aan te toonen dat dit bezwaar niet onoverkomelijk is en dat de i uit de a is voortgekomen met een tusschenvorm e, die volgens mij bewaard is in het reeds genoemde woord gedse, dat ik uit het vrouwelijke gadji heb afgeleid.’ De Gids van December komt op het vraagstuk terug en schrijft: ‘Gadjo is het Hongaarsche gazda, dat huisheer, eigenaar, waard, boer, meester, baas beteekent. In diezelfde beteekemssen, en ook in die van huisvader wordt het door de tegenwoordige Zigeuners gebruikt.’

Middelnederlandsch. - Wij lezen in den Nederlandschen Spectator van 16 Nov.: ‘In de Koninklijke Academie hield Prof. Verdam een voordracht over nieuwe aanwinsten voor de kennis onzer Middelnederlandsche taal. Spreker besprak verschillige handschriften en fragmenten van handschriften in den laatsten tijd bekend geworden. Zoo was hij op een te Leuven gevonden fragment van den Spiegel Historiael, op een Lapidarijsfragment uit Luik, op een te Oxford gevonden nieuwen tekst van Maerlant's Wapene Martijn en op een aldaar ontdekt tweede handschrift van Bukelare's latijnsche vertaling der drie Martijns. Daarop stond hij stil bij het tot dusverre zoo goed als onbekende Haagsche handschrift van de Pelgrimage van der menschelijke creaturen uit de tweede helft der veertiende eeuw; een daarin gevonden gedicht is reeds vroeger ook door hem bekend gemaakt. Weldra hoopt hij ook deze vloeiende vertaling van de vertaling van de oudfransche Pelerinage uit te geven, daar hij deze rekent te behooren tot het beste Middelnederlandsche proza, dat wij bezitten. Ook vestigde Prof. Verdam nog de aandacht op het verslag der Belgische heeren, die naar Engeland zijn geweest tot het beschrijven der daar in de bibliotheken berustende Middelnederlandsche handschriften. Het belang van al deze handschriften werd aangetoond door mededeeling van daarin voorkomende zeldzame of geheel onbekende woorden.’

Oudfriesch. - In de Koninklijke Academie van Nederland, vergadering van 14 October '95, werden door prof. van Helten eenige mededeelingen gedaan omtrent zijne onderzoekingen ten opzichte der Oude friesche lexicologie. - Het woordenboek van Johan Winkler over de Friesche eigennamen is onder de pers.

Dietsche woorden in het Engelsch. - Een opsteller in het tijdschrift Anglia XVI, 512 bespreekt de Engelsche woorden, welke aan het Dietsch ontleend zijn.

Nieuwe boeken. - Bij Winter, te Heidelberg, zullen eenige nieuwe handboeken het licht zien ter bevordering der kennis van de Oud-germaansche talen. Bericht aan de liefhebbers. In die verzameling zullen onder toezicht van W. Streitberg verschijnen: Bülbring, ae. Elementarbuch; Holthausen, as. Elementarbuch; Kahle, Altisl.

[p. 16]

Elementarbuch; Michels, Mhd. Elementarbuch; Streitberg, Gof. Elementarbuch; Sütterlin, Ahd. Elementarbuch. Van W. Streitberg is 't eerste nummer der verzameling verschenen, te weten eene Urgermanische Grammatik, ten prijze van 8 M.

Afleidkunde. - Eene English Etymology is onder druk bij K. Trubner te Straatsburg. Het woordenboek is opgesteld door F. Kluge en F. Lutz. - In de Indogermanische Forschungen (V, 274) wordt het latijnsch woord accipiter van het Gotisch ahaks, duif afgeleid.

Ge kent het Dietsch woord lijster, beste lezers. Franck zegt in zijn Etymologisch Woordenboek der Nederlandsche Taal dat het eene uitsluitend Nederlandsche benaming is van onbekenden oorsprong.

Welnu Kluge meent het anders: hij zegt dat het woord in 't Westfaalsch ook bekend is en in 't Oudhoogd. reeds bestond onder den vorm van listera.

De bespreking van dat woord komt te pas in een opstel van Kluge, in 't laatste nummer van het Literaturblatt für Germanische und Romanische Philologie.

Daar wordt het woordenboek van Franck deerlijk afgetakeld.

Kluge bewijst dat Franck zijn eigen Duitsch woordenboek zelfs met de misslagen heeft afgeschreven.

Kluge drukte bij misgreep ags. ócusla voor ócusta, oksel en Franck nam het over.

Franck neemt ook verschillende woorden als eigendietsche, terwijl ze met woorden van andere talen of gouwspraken in verband staan.

Zoo gebeurde 't met harder, den Dietschen vischnaam van den mugil cephalus, ags. heardra, met kween, huif, In 't Munstersch imm-hṻwe, biekolf, met kregel, enz.

Franck staat ook niet sterk in de geschiedenis der woorden.

Onder gluipen mist het Oudn. glupna, onder Paschen, het Pásca van den Heliand, onder teef het Ags. tife, onder zot het ags. sott, onder paander het Oudhoogd. pfanari.

Ook de geschiedenis sommiger waren is Franck onbekend. Onder karsaai weet hij niet te melden dat dit eene voortbrengst is van de Engelsche nijverheid en dat zij aan den oordnaam Kersey hare benaming ontleend heeft.

Nog meeidere feilen heeft Franck bedreven waar hij afwijkt van Kluge om op eigene vleugelen te vliegen en waar hij woorden uit hem onbekende spraken moet aanstippen.

Al bedrogen, die gekocht hebben!

Voortaan zullen wij ons moeten verhelpen met de vijfde uitgaaf van Kluge's woordenboek.

Het woord Heede. - In Biekorf bestudeert onze medewerker E.H.A. Dassonville eenige bestanddeelen van Vlaamsche plaatsnamen. In zijn onderzoek komt hij het w. heede tegen met de beteekenis van vliet, waterloop: ‘Bij De Bo staat het woord Noordee, name van eene rivier in 't Noorden van Westvlaanderen. In de omstreken spreekt men Noordee, met eene scherplange e en met den klemtoon op de tweede lettergreep. In de liggers en omloopers, zegt De Bo, leest men Noordheede. In de oudere oorkonden immers vindt men het woord heede, afzonderlijk gebruikt, met den hooger aangegeven zin. Daar het woord gestadig met h geschreven is moeten wij wel besluiten dat deze klank oorspronkelijk aan het het woord toekomt... Het woord heede, wiens bestaan alleszins niet en kan betwist worden, is in het middelnederlandsche Woordenboek niet vermeld.’

J. Cl.