Het Belfort. Jaargang 11

[p. 57]

Bijdragen tot de kennis van het leven en de werken van Jan van Ruusbroec.

IV.
De oorspronkelijke tekst van twee brieven van Jan van Ruusbroec.

Inleiding.

Het is bekend, dat er in Surius' vertaling van Ruusbroec's werken meer voorkomt dan ons bewaard gebleven is, of althans meer dan hetgeen door de geleerden onzer eeuw teruggevonden werd: te weten zeven brieven (Epistoloe septem utilissimoe), twee stichtelijke liederen (Cantiones duoe piissimoe) en een gebed (Precatio cum primis pia ac devota). Ik acht het een voorrecht, een gedeelte van deze nog onbekende werken van den grooten mysticus in hunne oorspronkelijke gedaante aan het licht te mogen brengen: namelijk de drie vierden van den vierden brief, en den zevenden in zijn geheel.

Het groote fragment van den vierden brief heb ik aangetroffen in een handschrift uit de tweede helft der 15^de eeuw, thans berustende op de Koninklijke Bibliotheek te Berlijn (Ms. germ. qu. 1083), vroeger het eigendom van Freiherr August von Arnswaldt, door mij behandeld

[p. 58]

in mijne beschrijving der handschriften van de werken van Jan van Ruusbroec onder de letter M⁴ (handschrift n^r 15). Deze codex bevat onder andere 's prior's Spieghel der ewigher Salicheit. Deze tekst heeft echter vele leemten, welke, zonderling genoeg, aangevuld zijn met uittreksels uit andere werken van Ruusbroec (te weten vanden Tabernakel, vanden seven Sloten, vanden blinckenden Steen) en met het fragment van den vierden brief, dit laatste fol. 48a onderaan tot fol. 50b van het handschrift.

Dit wordt reeds vermeld door A. von Arnswaldt in zijne inleiding tot de door hem bezorgde uitgave van Vier Schriften von Johann Rusbroek in niederdeutscher Sprache⁽¹⁾. Aan David is dit ontgaan, ofschoon hij wel degelijk bemerkt had dat er in de vertaling van Surius meer voorkomt dan de twaalf hem bekende tractaten⁽²⁾; en, gewoon als men is de een den anderen na te schrijven, is het sedert onopgemerkt gebleven.

Den zevenden brief heb ik aangetroffen blz. 3o3 vlg. van denzelfden codex der Koninklijke Bibliotheek te Brussel, n^r 2559, boven blz. 173 vlg. van het tweede deel van den voorgaanden jaargang beschreven, waarnaar de lofredenen van Jan van Leeuwen op zijn prior uitgegeven zijn.

In dit handschrift wordt blz. 196 vlg. ingenomen door een tekst met het opschrift: Een epistele die rusbroc maecte. Het is echter geen brief, maar een uittreksel uit Dat Boec vanden twaelf Dogheden, overeenkomende met deel 3, 191, 4 tot 3, 192, 25 van David's uitgave.

Volgens Surius is de vierde brief gericht aan eene godvruchtige maagd uit Mechelen, Catharina van Leuven geheeten; de zevende aan eene andere, wier naam hij niet noemt. Bij de hieronder volgende uitgave voeg ik den tekst van Surius' vertaling (naar de eerste uitgave, in 1552 te Keulen verschenen), niet alleen omdat deze

(1) Zie aldaar, blz. xxvi.

(2) Zie zijne uitgave 1, xvi, noot 2.

[p. 59]

vaak kan dienen om het oorspronkelijke beter te begrijpen, maar ook omdat er uit blijkt dat de tekst van den vierden brief, zooals we hem thans kennen, onder de hand der afschrijvers hier en daar eenigszins geleden heeft.

Nog valt op te merken, dat het fragment van den vierden brief in Saksisch Middelnederlandsch is geschreven, het dialect der tegenwoordige provinciën Gelderland, Drenthe en Overijsel, natuurlijk het werk van een of anderen copiïst. Het kenmerk van dezen tongval is de behandeling van onfr. ŏ: ze wordt a, in plaats van o, zooals in de andere Nederlandsche dialecten.

Tekst.

1. Fragment van den vierden brief.

DIe ewighe wijsheit Gads moet u verlenen enen⁺ goeden wil. Want ‖ al dye goes willen sijn, dye sijn⁺ God gehorsam ende der heyligher kerken, ende sijn hebbelic dye graci Gads tontfaen. Mer dye⁽¹⁾ quaetwillige menschen en moegen dye gracy Gads niet ontfaen, noch dye wijsheit dye uut Gad vloyt die al doecht ende waerheit leert. Ende hierom, wildy die wijsheit Gads ontfaen in u, soe puergiert u van allen graven sunden

Quarta ... Epistola ad Catharinam Lovaniensem, Mechliniae devotam virginem.

Aeterna dei sapientia Dominus noster jesus Christus, bonam tibi tribuat voluntatem. Siquidem pax hominibus bone voluntatis. Quotquot hac bona voluntate prediti sunt, iidem deo et S. Ecclesie obtemperant, aptique sunt et habiles ad gratiam dei suscipiendam. Sed homines malevoli seu improbe voluntatis, neque dei gratiam, neque ex deo manantem sapientiam, que virtutes omnes omnemque docet veritatem, percipere possunt. Si ergo dei sapientiam intra te recipere vis, a cunctis

+ f. 48a

+ f. 48b

(1) In het hs. voorafgegaan door q, doorstreept.

[p. 60]

van uwen kyntschen daghen alsoe ver als ghy vermoeget, voer enen bescheydenen priester dye u verstaen mach ende macht heeft na dye ordynancie der heyliger kerken u te obsolvieren. Hebdy dyt ghedaen eenwaerf, dats u genoech voer dye ewighe warheit Gads: soe hebdy vrede voer Gade ende in uw zuver conciencie. Sijt eenvoldich ende ongheveynst voer dye waerheit dye Got is. Meynt ende mynt Got boven al ende al dat hy⁺ gheschapen heeft. Mynt⁽¹⁾ ‖ Got om hem selven te synre ewigher eren. Geloeft in hem ende ghetrouwet hem ende sijnre grondeloser goetheit ende ghenedicheit. Ende en suect nyemant te leven noch te behaghen dan hem alleen. Meynt ende mynt u selven ende al menschen te Gade te brenghen myt al dat ghi vermoeghet. Syt ghy gheneyghet ten menschen te behagen in schoenheit der nature dye u Got gheven heeft in hande, in voeten, in oghen⁽²⁾, in aenschijn, in al uwe lede; in consten,

gravibus peccatis ab infantia perpetratis, quoad poteris te expurges, idque coram sapienti ac discreto confessore, qui te capere possit, habeatque juxta Ecclesie constitutionem te absolvendi potestatem. Quod si id semel egisti, satis est et sufficit eterne dei veritati: sicque pacem habes coram deo, et in munda conscientia tua. Sis simplex et minime ficta ac fucata coram infallibili veritate, que deus ipse est. Amore et intentione Deum prosequere supra omnia, que ab eo condita sunt. Ama Deum pure propter deum ad aeternum illius honorem. Credas illi, ejusque immensae bonitati ac pietati confidas, nec cuiquam nisi illi soli vel vivere, vel placere appetas aut coneris Teipsam vero et mortales omnes hac intentione ames, ut quibuscumque potes modis, eos ad deum adducas. Si propensam te sensens ad placendum hominibus, sive ob naturalem quam habes a deo, pulchritudinem ac elegantiam, vel manuum, vel oculorum, vel faciei, vel quorumlibet membrorum corporis, sive etiam ob scientiam aliquam,

+ f.49a

(1) In het hs. verbeterd uit Myn: het afkortingsteeken is doorgeschrapt en de t bijgevoegd.

(2) In het hs. verbeterd uit oghoen: de tweede o is doorgeschrapt.

[p. 61]

in wandelinghe, in spreken, in treckenden ghelate, in ghecierden habijt van clederen, dat versmaet ende haet in u als ocsun van graven sunden. Ist oec dat gi begeert den priester te behagen dye u biecht⁽¹⁾ hoert, of anderen gheesteliken personen, overmyds enen ghesteliken schijn van heylicheyden, in subtylen waerden, in wael connen biechten, in oetmoedigen wisen, in versmaeden habyt, in wat⁽²⁾ geesteliker manyeren daer gi u selven in behaget ende willens ende wetens begeert te behagen⁺ meer dan Gade, daer sijt gi bedragen: want dat is gront der geesteliker hoverdyen. Ende al dye werken dye daer uut gewracht werden dat sijn grave sunden ende oersaken van manyeren der sunden. Wyldy vercrygen al dat gi begeert ende verwynnen al dat u let ende deert, soe settet u op dye nederste stat, versmaet u selven, acht u selven cleyn, ende al u werken ende al u vermoegen als niet sonder gracy Gads. Keert u

vel in conversatione, in loquendo, in gestibus sive moribus alios ad tui amorem illicientibus, atque demum cultiori corporis habitu, quicquid ejusmodi in te deprehenderis, contemnas ac odio persequaris. Nam si in his propensioni tuae sciens ac prudens cum consensu morem geras, fundus tuus impurus est ac impudicus, et gravibus peccatis implicita es. Aut etiam si placere appetas sacerdoti confessionem tuam recipienti, aut alteri religioso homini, idque vel spiritali quadam sanctitatis specie, vel verbis subtilibus, vel bene confitendi arte sive modo, vel humilibus institutis aut moribus, aut habitu neglecto et contempto, aut quibuslibet aliis spiritalibus modis, si, inquam, in his tibiipsi placeas, et sciens ac voluntarie aliis placere cupias amplius quam deo, jam falsa ac decepta es: siquidem hoc spiritalis superbiae fundum est, et actus omnes inde emergentes, gravia peccata sunt, et omnigenum occasio vitiorum. Si obtinere ac adipisci vis quicquid appetis, et vincere quaecumque impedimento sive nocumento tibi sunt, infimum amplectere locum, contemne et parvipende teipsum et omnes actus tuos, omnemque virium tuarum facultatem, tanquam que revera nihil

(1) In het hs. voorafgegaan door biect, dat doorgehaald is.

(2) In het hs. verbeterd uit waer: daarvan is er doorgehaald en t er boven geschreven.

+ f. 49b

[p. 62]

eenvoldich ende onghebeelt, myt bloten ghesicht, in uwen geest: daer vyndi waerheit ende licht. Maect⁽¹⁾ u wonynge ende toevlocht⁽²⁾ in Gade in ledigen syne, soe en moegen u inval noch vreemde beelden niet schaden. Want u wonynge is boven al dat geest bewegen mach. Oefent Got myt mynnen in werdicheiden, soe sal hi u altoes antworden in uwer inwendiger oefenynge. Sijt sacht ende oetmoedich van herten, soe rust die geest⁺ Gads in uwer ‖ zielen. Sijt onderdanich, vlytich ende mylde yegeliken die uwes behoeft. Sijt genoechsam in spisen, in dranck ende in allen des u noet is, soe leefdi sonder commer ende sorge uwes selves⁽³⁾. Merct u selve ende al u gebreken, ordelt van bynnen ende van buten voer die waerheit, die Got is. Ende en⁽⁴⁾ ordelt nyemant anders die u niet bevalen en is; soe leefdi⁽⁵⁾

sint absque gratia Dei. Verte ac recipe teipsam nudo adspectu simpliciter et sine imaginibus in spiritum tuum, atque inibi veritatem lucemque reperies. Fac habitationem tuam atque refugium in deo, illi vacando, sicque cogitationes incidentes, aut peregrine imagines nihil officere tibi poterunt: quandoquidem habitatio tua superior est omnibus que spiritum commovere queant. Exerceas colasque deum cum amore ac reverentia, et ipse in interna exercitatione tua semper tibi respondebit, ac vicem reddet. Sis mitis ac humilis corde. Ita enim dei spiritus requiescet in anima tua. Esto favorabilis, diligens, officiosa, ac pia erga omnes tui tuaeve operae indigos. Sis facile contenta cibo ac potu, et quibuslibet rebus necessariis, sicque absque tuiipsius cura et solicitudine vitam transiges. Observa et attende teipsam, et culpas omnes defectusque tuos foris et intus accusa et judica coram aeterna veritate, que deus ipse est: nec quemquam alium tibi ne utiquam commissum judices, atque ita sine conscientiae aculeo, absque

(1) In het hs. verbeterd uit Mert: van de r is eene c gemaakt en de a boven de e bijgevoegd.

(2) In het hs. verbeterd uit toevolocht: de tweede o is doorgehaald.

+ f. 50a

(3) In margine naast uwes dat op 't einde van den regel staat.

(4) In het hs. verbeterd uit en̄: het afkortingsteeken is doorgehaald.

(5) In het hs. verbeterd uit leefdēi: de ē is doorgehaald.

[p. 63]

sonder angel ende taern⁽¹⁾ ende wrake van herten, ende alsoe vyndi vrede in u selven ende in Got genadicheit. Sijt verduldich in⁽²⁾ allen doegen ende gelatens willen onder den wil Gads: soe leeft Cristus in u mit sijnen troest; hi doeget⁽³⁾ mit u ende helpt u dragen al uwen last. Want hi is mechtich. Nyemant en mach u verladen boven dat gi dragen⁽⁴⁾ moch; wat⁽⁵⁾ u yeman mysdoet, sijt gedoechsam ende en wreect⁽⁶⁾ niet van buten noch van bynnen, myt waerden, mit werken noch mit willen; soe leeft in u dye geest ons heren Jhesu Cristu ende al sijnre heyligen, dye oer vyande mynden totter doet. Hebdy⁽⁷⁾ enen goeden wil ende begeert Gade te leven in allen doechden, soe hebdy den heyligen geest in u, ‖ ende ghy⁽⁸⁾ hebt vrede in u van bynnen ende⁺ ghi en moeget niet lijchtelic vallen in doetsunden. Sonder

indignatione, et ulciscendi desiderio vives, et in teipsa quidem pacem, apud deum autem clementiam ac misericordiam invenies. In omni afflictione et perpessione sis patiens et resignatae voluntatis in voluntate Dei. Et Christus intra te vivet cum consolatione sua, patieturque tecum, et cuncta onera tua tecum feret. Potens namque est: nec quisquam gravare aut onerare te poterit supra vires tuas. Quicquid ab quovis patiaris, feras aequanimiter, et neque foris, neque intus, nec verbis, nec factis nec voluntate te ulciscaris, et vivet in te spiritus Domini jesu, et omnium sanctorum ejus, qui etiam hostes suos ad mortem usque amore complexi sunt. Si quidem bona es predita voluntate, cupisque vivere deo cunctis in virtutibus, jam plane Spiritum sanctum habes in te, et interna gaudes pace, nec facile potes in mortiferum labi peccatum. Absque venialibus

(1) In het hs. voorafgegaan door ta, doch doorgehaald.

(2) In het hs. voorafgegaan door ende, doch doorgehaald.

(3) In het hs. voorafgegaan door draget, doch doorgehaald.

(4) Hs. draget.

(5) Hs. vat.

(6) In het hs. verbeterd uit wereect: de eerste e is doorgehaald.

(7) In het hs. verbeterd uit hebbdy: de tweede b is doorgehaald.

(8) In het hs. voorafgegaan door hebdy, doch doorgehaald.

+ f. 50b

[p. 64]

dagelicse gebreken en moegedy niet⁽¹⁾ leven. Sijt oetmoedich ende ongheveynst, leeft sonder commer ende sorge uwes selfs. Toent ende claecht myt oetmoedighen herten Gade ende uwen priester u ghebreken ende u sunden myt corten worden; wroeget u selven ende blijft in vreden. Want vele worde verwerren die conciencie ende brynghen den menschen in ongeordender vresen: soe hi meer bicht woe hi mer bichten wilt. Want wy en moegen ons niet mit ons selven noch mit al dat wy doen moeghen, niet saten noch custen. Mer wi sullen ons toenen der ewigher waerheit ende vresen die gherechticheit Gads, ende hapen ende ghetrouwen in dye ghenadicheit Gads; ende wy sullen ons overgheven in dy goetheit Gads ende daer in sullen te vreden bliven.

(1) In het hs. voorafgegaan door eene doorgehaalde e.

2. De zevende brief.

⁺ Een epistel die rusbroec sant.

Vrouwe, ic hebbe alsoe verstaen dat ghi begheert

autem culpis vivere non poteris. Amplectere humilitatem, et omnem. cave simulationem ac hypocrisim: nec te corporis tui cura aut solicitudo occupet: Culpas et errata tua deo et sacerdoti paucis verbis ac humili corde explica et dolensconfitere, et de illis teipsam accusa et reprehende, servesque pectoris pacem: Multa namque verba conscientiam perplexam reddunt, inordinatumque pariunt timorem, ut quo quis amplius confitetur, eo plus confiteri velit. Neque enim potest quisquam sese per serpsum vel omnem conatum suum, pacatum, tranquillum et contentum efficere. Itaque ostendas et aperias teipsam aeterrae veritati, et justitiam Dei pertimescas, speresque et confidas illius immense pietati ac misericordiae, permittas que et resignes te bonitati illius: atque in hoc ipso pacem serva tuam...

Septima ... ad aliam Epistola.

Equidem desiderare te didici Domina, ut possis a Deo

+ blz. 303

[p. 65]

van Gode overmids my een goet woert, daer ghi op stichten moecht een heylych leeven ende uwe ewighe salicheit in bringhe(n)⁽¹⁾. Inden iersten seggic u dat ghi oetmoedijch sijt voor Gode, ende mishaecht u selven in al u leeven, ende claecht u ghebreke voer Gode ende vore alle sine heyleghen. Roep, bidt, ende begheert ende hoep sine hulpe ende ghenade alto(e)s⁽²⁾; sijt sober ende ghemate⁽³⁾ in spysen ende drancken, cleederen ende in allen dinghen die uwen lichame toe behoren. Oeffent gherne die heylege kerke; sijt innich ende neerstech in uwen ghebede, ende verkijst Cristum tot uwen brudeghoem: hi sal u visenteren ende heymelijc sijn. Versmaedt die werelt ende al dat haer toebehoert also verre alst u een hinder ende een letsel is te Gode: soe vindy dat rike Gods in u. Sijt ghenadech ende ontfermhertech ende milde van herten jegenwelken die uws behoeft: soe sidij vol der gracien Gods. Sijt vredsam, saechmodijch ende verduldich in allen doghene: soe blijft God wonende

per me piam quandam obtinere institutionem, super qua vitam, extruere atque fundare sanctam et aeternam consequi beatitudinem queas. Itaque principio id monitam te velim, ut coram Deo humilis sis, et in omni vita displiceas tibiipsi, accusesque et conquerars coram Deo et omnibus sanctis ejus culpas ac defectus tuos. Clama, precare, desidera, semperque spera gratiam et misericordiam illius. In cibo et potu, in vestimentis et illis omnibus que ad corpus pertinent, modum, sobrietatem ac temperantiam serva. Exercitia et instituta S. Ecclesie divinumque cultum libenter sectare. In precibus devotam, seriam, diligentemque te prebe. Dominum jesum in sponsum tibi elige: isque te visitabit: familiaremque se tibi exhibebit. Sperne mundum, et quicquid est mundi, quatenus erga Deum aliquod tibi impedimentum aut nocumentum prestat: et intra te dei regnum reperies. Erga singulos quosque tui indigos pia, misericors, et corde auimoque liberalis sis, et dei gratia te replebit. In omni afflictione pacifica, mitis ac patiens esto, et Deus in te jugiter manebit ac commorabitur: Permittas

(1) Hs. bringhe.

(2) Hs. altos.

(3) Hs. ghenate.

[p. 66]

in u. Gheeft u vrilijc over in een wille Gods, ende staet ghelijc in lieve ende in leede ende in allen dinghen, hoe swaer sij sijn, die op u vallen moghen: soe leefdij sonder tooren, wraeke ende misnoegen⁽¹⁾ ende soe sidij ghelijc den sone Gods. Mint u selve tot Gode ende te sinen dienste ende love, ende inghelen⁽²⁾ ende heyleghen ende alle creatueren: dat selve dat is rechte caritate. Sijt allen menschen goedertieren; gheeft ende laeft, spijst ende troest⁽³⁾ den aermen: soe coept ghi dat hemelrike ende Cristus leeft in u ende ghi in hem. Altoes sildy⁺ behouden ‖ de gheordende vresen ons heren. En⁽⁴⁾ sijt niet soe bloede dat ghij onthoept sinre ghenaeden, noch oec soe coene dat ghi sondicht voer sijn oghen. Leert uwen boden ende leeft also bij hem dat se Gode vresen ende minnen, ende sijn ghebode houden. Behoet u kindere ende al u familie van quaeder wandelinghen ende quaeder gheselscap, van liegenne, van swerne ende

dedasque teipsam fidenter ac libere divinae voluntati: et in adversis ac prosperis, et aliis quibuscunque quantumcunque molestis ac gravibus, que tibi possint accidere, quandam serva animi aequabilitatem: sicque absque ira, vindicta et erga alios displicentia vives, erisque similis filio Dei. Ama teipsam ad Deum, illiusque famulatum ac laudem, itidemque et angelos et sanctos, et creaturas omnes, in deo et ad deum, quae vera est charitas. Cunctis hominibus benigna sis. Da pauperibus, eosque cibo refice, consolare ac refocilla. Ita nimirum caelum tibi mercaris, et Christus vivit in te, et tu in illo. Semper in te perseveret ordinatus Dei timor: nec tam sis formidolosa, ut de illius misericordia desperes: neque tam audax, ut in illius conspectu peccatum admittas. Institue famulos tuos, et sic vive cum illis, ut Deum metuant ac ament, et ejus preceptis morem gerant. Serva proles ac familiam tuam ab hominum

(1) H. mismoegen.

(2) H. inghen.

(3) In het hs. staat ende troest tweemaal, waarvan eenmaal doorgehaald.

+ blz.304

(4) In het hs. E: de n is door iets als met bleekwater weggemaakt.

[p. 67]

van allen quaetheyden: ende leert hem de weet ende die ghebode Gods te houden alsoe verre alse ghi vermoecht. God si met u ende met al dien daer ghi af begeert. Bidt voor ons ende ons convent.

malorum consortio, a mendaciis, a juramentis, et ab omni improbitate, doceasque eos servare legem et praecepta Dei, quoad poteris. Dominus sit tecum, et cum omnibus quibus ipsa petis. Ora pro nobis ac coenobio nostro. Amen.

(Slot volgt.)

Willem de Vreese.