Het Belfort. Jaargang 9

[p. 335]

Taalpolitie.

Met een moed en eene volharding, die meer dan gewone waardeering verdienen, laat mijn vriend H. Meert niet af te wijzen op de fouten, gallicismen en andere, waaraan men zich in Zuid-Nederland dagelijks schuldig maakt. Zoo er echter een werk is waarbij, naast kennis en kunde, de uiterste behoedzaamheid eene eerste vereischte blijft, dan is het zeker wel dit. Ik spreek bij ondervinding. Men vergist zich met een gemak, dat iemand zou kunnen ontmoedigen, als hij zich niet bewust was te strijden voor eene zaak, waaraan zooveel gelegen is. Ik weet dat dit ook de meening is van den heer Meert, en dat allerminst hij het mij kwalijk zal nemen, als ik nog even terugkom op sommige der door hem behandelde punten, waarvan ik meen dat ze eene kleine verbetering behoeven. Ik ben overtuigd, daardoor geheel in zijn geest te handelen: bij het doel, dat wij ons voorstellen, kan alleen wederzijdsche critiek tot een goeden uitslag leiden, want ‘we hebben allen veel te leeren’.

1.

Het toeval wil, dat mijne eerste aanmerking het eerste ‘taalphantasme’ van mijn vriend betreft. Warbol wordt door hem afgekeurd; ik geloof daarentegen, dat het woord volkomen juist gevormd is. De heer Meert zegt: ‘Bol duidt eerder den vorm aan en dat woord kan in onzen geest moeilijk de gedachte aan geesteswerkzaamheid doen ontstaan.’

Maar zou er wezenlijk iemand zijn, die bij het gebruiken van het woord bol in den zin van hoofd aan den vorm denkt? Ik geloof het niet. En waarom zouden wij ‘geesteswerkzaamheid’ minder mogelijk achten bij bol dan bij hoofd en kop? Hoe zou anders het overdrachtelijk gebruik van bol in den zin van: knappe, kranige kerel, mogelijk zijn? Doch we hoeven nog niet eens zoo ver te zoeken. Waarom zou bol, evenals geest, hoofd, kop, niet voor den persoon zelf kunnen gebruikt worden? Daartegen bestaat niet het minste bezwaar, en een woord als warbol is dus even goed denkbaar en bestaanbaar als wargeest, warhoofd en warkop.

[p. 336]

Wat de beteekenis betreft, die kan tweeërlei zijn: 1^o een bol, een mensch, die alles verwart, die niet helder denkt; 2^o een bol, een mensch die alles in de war stuurt. Zoowel de eene als de andere opvatting passen voor het zinnetje (althans van een zeker standpunt!) door den heer Meert uit den Denderbode aangehaald.

In de eerste beteekenis is warbol een synoniem van warhoofd en warkop, welke in Noord-Nederland, vooral het laatste, in dien zin thans zeer gebruikelijk zijn. Wie wel eens in De Génestet leest, zal zich terstond het vers herinneren:

Een warkop, wat hij broedt of doet,

Ontsticht;

Een helder hoofd, een rein gemoed

Brengt licht!

(Aan Iedereen.)

Bij De Brune, Bankketwerk (ed. 1660) 2,389 vindt men echter warkop ook in de tweede beteekenis: ‘Men vindt van die helsche warre-koppen, die, ghelijck de Kemels niet drincken en konnen, als in troebel water: die geduyrigh trompetten, en den oorlogh blazen.’

Deze tweede beteekenis is eigenlijk de oorspronkelijke; tegenwoordig nog wordt wargeest tij voorkeur als rustverstoorder opgevat; doch bij Van der Palm vindt men het ook in de andere opvatting: ‘Hoe! zou men dan nooit van den gewonen weg mogen afwyken, altyd in denzelfden kring van begrippen moeten omdolen, die door het gemeen gevoelen onzer dagen als alleen proefhoudend gemerkt en geykt zyn; en geen' enkelen stap in het vrye kunnen wagen, zonder terstond een dwaal- en wargeest te heeten, die aan zijne zucht, om door vreemde en zonderlinge stellingen opgang te maken, de eenvoudige waarheid opoffert’ (Redevoer. 3, 193).

2.

In een zin als de volgende houdt de heer Meert afhoudingen voor een gallicisme: ‘de noodzakelijkheid der regelmatige afhoudingen ten voordeele der kas van weduwen en weezen.’

Naar mijne meening, zit de fout veeleer in het gebruik van dit woord in het meervoud. Afhouden is een algemeen gebruikelijk woord voor: behouden, t.w. een gedeelte eener hoeveelheid waar men recht op heeft. Daarvan kan dus heel goed een znw. afhouding = de daad van af te houden, afgeleid worden, welk znw. echter bezwaarlijk in het mv. kan gebruikt worden, daar dit in het Nederlandsch met abstracte woorden niet gedaan wordt.

Het is juist, dat hetgeen van een jaarwedde afgetrokken wordt voor pensioen enz. in Noord-Nederland korting (heet). Doch daarom is afhouding immers nog niet fout. Korting is ook het Nederlandsch

[p. 337]

woord voor disconto: wanneer men eene rekening terstond betaalt, wanneer men dus geen crediet verlangt, krijgt men b.v. 5% korting.

In het aangehaald zinnetje vindt men echter een ander gallicisme, nl. ten voordeele van enz. Ik bedoel natuurlijk niet dat deze uitdrukking per se fout is, maar in dit verband: men houdt eene collecte ten voordeele der armen; maar van een tractement wordt een gedeelte afgehouden ten behoeve der kas van weduwen en weezen. In het Fransch gebruikt men in beide gevallen au profit de.

3.

De heer Meert meent dat het een gallicisme is het ww. oordeelen te gebruiken met eene bepaling in den 4^o nv. uitgedrukt door een bnw. Ten onrechte. Men zie het Woordenb. d. Nederl. Taal 11, 98-99 (Oordeelen in de bet. II, 4).

4.

Mijne laatste opmerking betreft het woord beschrijf, dat door mijn vriend als een taalphantasme gebrandmerkt wordt. Ongetwijfeld is het woord in het aangehaald zinnetje nogal zonderling gebruikt; wellicht is het slechts eene drukfout voor geschrijf.

Beschrijf echter is heel Vlaanderen door een zeer gewoon woord. Het is het verbaalabstract van beschrijven in den zin van: (iemand) aanschrijven ergens te komen; al naar gelang de plaats waar iemand geroepen wordt, kan beschrijven beteekenen ontbieden, dagvaarden enz. Deze beteekenissen waren vroeger zeer gebruikelijk (zie b.v. Stallaert). Beschrijf beteekende dienovereenkomstig: 1^o ontbieding; 2^o dagvaarding. Thans kent de Vlaming het woord alleen in den zin van: uitnoodiging om aan eene gaaischieting, handboogschieting, bolpartij enz. te komen deelnemen; en bij uitbreiding beteekent het woord zooveel als: prijskamp. V. Loveling heeft het woord voortreffelijk gebruikt in Een Dure Eed 163. Als Marcellien stil, teruggetrokken en moedeloos wordt, zegt Reine tot hem: ‘Marcellien, ware ik in uwe plaats, ik zou toch eens tot aan den Opeel gaan; er is een beschrijf: eene hesp te verbollen in de “Klokke”’.

Leiden, 20 November 1894.

Willem de Vreese.